Morgunblaðið - 23.08.1980, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. ÁGÚST 1980
17
ur þessara manna var auðvitað
ekkert annað en andóf gegn fram-
förum í fiskveiðitækni og þýddi í
raun lakari lífskjör ef grannt var
skoðað. Sem betur fer stóð þáver-
andi sjávarútvegsráðherra Matt-
hías Bjarnason harður gegn öllum
áróðri gegn flotvörpunni og atlag-
an að þessu veiðarfæri mistókst.
Bann við tækniframförum í því
skyni að friða fiskstofna er að
mínum dómi fráleitt. Ég vil nefna
dæmi um hvert bann við tækni-
framförum getur leitt. í Chesa-
peakflóa í Bandaríkjunum eru
stundaðar skelfiskveiðar. Til þess
að vernda skelfiskstofninn ákváðu
yfirvöld að banna að nota vélarafl
til þess að draga plógana sem
notaðir voru við veiðarnar. Ein-
ungis þeir sem gerðu út seglskip
fengu því leyfi til veiðanna.
öllum má vera ljóst hvað þetta
þýddi. Hugsum okkur að sjávar-
útvegsráðherra gæfi út viðlíka
tilskipun varðandi rækjuveiðarn-
ar. Ætli ekki kæmi hljóð í strokk-
inn. Skyldi ekki flestum þykja
afraksturinn lakur og eftirtekjan
rýr eftir vertíðina.
Þetta nefni ég til að undirstrika
mikilvægi þess að við umgöng-
umst fiskistofnana sem efnahags-
lega auðlind sem heil þjóð byggir
lífsafkomu sína á.
Það er ofarlega í hugum margra
að fiskveiðifloti okkar sé of stór og
í framhaldi af því er talað um
óarðbæra fjárfestingu og versn-
andi afkomu sjómanna og útgerð-
armanna.
í fréttum í fyrradag, var talað
um að ákveðin hefðu verið kaup á
11' togurum að mig minnir og í
bígerð væru kaup á öðrum 11.
I tilefni af þessu, langar mig að
setja upp dæmi um það hvernig
þetta getur virkað fyrir núverandi
togaraflota og þá sjómenn sem
þar hafa nú atvinnu sina og
byggja afkomu sína á.
I dag er talað um, að hver togari
hætti þorskveiðum í einn dag,
fyrir hver 500 tonn af þorski, sem
bætast við þorskveiðiaflann, eftir
að komið er yfir ákveðið magn. Ef
við reiknum með að hver hinna
nýju ellefu togara fiskaði 3000
tonn af þorski, við núverandi
reglur, þýðir það 33 þúsund tonna
þorskafla, — eða 66 daga þorsk-
veiðibann í viðbót við þá 142 daga
sem nú gilda, eða samtals 208
daga þorskveiðibann á ári. Ef svo
koma aðrir 11 nýir togarar og
reiknað yrði á sama hátt, þá
finnst mér dæmið ekki gæfulegt.
Hlutdeild Vestfirð-
inga í þorskveið-
um stórminnkuð.
Við skulum heldur ekki loka
augunum fyrir því, að þetta er
mjög alvarlegt mál fyrir okkur
Vestfirðinga.
Þegar þorskgengd var mest við
Suðurland, flutti fólk í stórum stíl
til Suðurlands, m.a. frá Vestfjörð-
um. Nú um sinn höfum við notið
þess að þorskveiði hefur verið góð
út af Vestfjörðum, fólk hefur flutt
hingað og tekjur hafa verið hærri
en víðast annarsstaðar.
Mér finnst eðlilegt að reikna
með því að við leggum meiri
áherslu á fiskveiðar og vinnslu en
aðrir landshlutar, vegna nálægðar
okkar gjöfulu fiskimiða. Aðrir
landshlutar búa einnig yfir meiri
auðlindum, í fossum og gufuorku.
Ég hefði því vænst þess að hlut-
deild okkar í þorskveiðum yrði
ekki minnkuð jafn stórkostlega og
nú hefur verið gert.
Ég hefi fengið tölur um þorsk-
veiðiafla, janúar til júní 1979 og
1980. Þessar tölur sýna að þorsk-
veiði Vestfirðinga hefur minnkað
um 5,8% á sama tíma og þorsk-
veiði á Suðurlandi og Suðurnesj-
um eykst um rösk 50%. í mínum
huga er þetta mjög alvarlegt mál
fyrir okkur Vestfirðinga.
Mér sýnist ýmislegt benda til
þess að þorskveiði verði enn færð
frá okkur Vestfirðingum með
veiðibönnum og auknum flota
annarsstaðar. Ég vænti þess að
sjávarútvegsráðherra og aðrir
þingmenn Vestfirðinga hugleiði
nánar þær reglur sem nú gilda um
veiðibönn og aukningu flotans.
Sjálfsákvörðunar-
réttur og athafna-
frelsi varðveitt
Til stjórnkerfis fiskveiða þarf
að gera strangar kröfur. Á þessum
stað og á þessari stundu ætla ég
mér ekki að setja á blað neitt
fullkomið líkan á þessu sviði. Þess
i stað vil ég vitna til þess sem Jón
Sigurðsson forstjóri Þjóðhags-
stofnunar sagði á ráðstefnu sem
Kjartan Jóhannsson þáverandi
sjávarútvegsráðherra boðaði til á
Laugarvatni, 25. ágúst í fyrra. Jón
sagði þar orðrétt:
„í bók bandaríska hagfræðings-
ins Lee G. Andersons um hagfræði
fiskveiðistjórnar telur hann upp
fimm prófsteina á fiskveiðistjórn-
araðferðir, sem hann telur að
verði helst að vera þannig úr garði
gerðar, að:
1) Þær hvetji fremur en letji til
nýjunga og tilrauna með nýjar og
hagkvæmari veiðiaðferðir.
á umkvörtunum vegna fram-
kvæmda þeirra veiðitakmarkana
sem hafa verið við líði hér við
land. Óánægja margra beinist að
því að ekki er vitað almennilega i
upphafi árs, hverjar veiðitak-
markanirnar verði þegar líða tek-
ur á.
í upphafi árs markar sjávarút-
vegsráðherra gjarnan þann há-
marksafla sem hann telur rétt og
eðlilegt sé að veiða. Undantekning
má sennilega kallast að upphaf-
legt markmið náist. Þetta ár er
gott dæmi. í upphafi gaf sjávar-
útvegsráðherra út, hvað hann
teldi æskilegan hámarksafla á
þorski. Stefndi hann að því að
halda veiðunum á þorski innan
ákveðins marks og gaf út reglu-
gerðir um þorskveiðibönn, í því
skyni að ná markmiði sínu. Nú,
seinnipart sumars, sjá menn hins
vegar að vonlaust er að sú áætlun
standist. Aflinn fer án efa fram úr
þessum mörkum og því verða
menn bara að taka. Sökina, ef sök
skyldi kalla, á þessu, á gjöful
vetrarvertíð. Á vetrarvertíðinni
Enn hef ég þó ekki vikið að
vinnslu sjávarafurðanna. Um það
mætti hafa mörg orð, enda er sú
framleiðsla hin fjölbreytilegasta.
Ég hyggst þó einkum dvelja við
hraðfrystiiðnaðinn, enda nákunn-
ugur honum sjálfur.
Eins og öllum er kunnugt, þá
hefur útflutningur sjávarafurða
lengst af verið megin þátturinn í
öflun gjaldeyristekna okkar Is-
lendinga. Talið er að í kring um
árið 1880 hafi um 60% útflutn-
ingsverðmæta komið frá sjávar-
útvegi. Á árunum 1901 til 1905 var
um sama hlutfall að ræða. Þetta
hlutfall eykst síðan stöðugt þar til
að á árunum 1956—1960 nam það
um 90% af heildarverðmæti út-
flutnings okkar.
Fyrri hluta þessa tímabils var
saltfiskur nær alls ráðandi. Var
hann einkum fluttur til Suður-
Evrópu. Borgarastyrjöldin á
Spáni árið 1936 setti þó strik í
reikninginn. Söluerfiðleikar sköp-
uðust á okkar mikilvægustu mörk-
uðum og íslendingar urðu til-
neyddir að söðla um. Það má
Bolungarvik
2) Þær séu nægilega sveigjan-
legar til þess að bregðast fljótt og
rétt við breytingum á efnahags-
legum og líffræðilegum skilyrðum.
3) Ákjósanlegast væri, að þær
nytu stuðnings þeirra, sem við
þær eiga beinlínis að búa, þ.e.
sjómanna, útvegsmanna og fisk-
vinnslumanna.
4) Tekið sé fullt tillit til þess
kostnaðar, sem stjórninni fylgir,
að því er varðar rannsóknir, eftir-
lit, samninga við aðila og breyt-
ingar á rekstri. Þessi kostnaður
verður að vera minni en ávinning-
urinn af stjórninni.
5) Tekið sé tillit til áhrifa
stjórnar á atvinnu og á skiptingu
tekna og eigna.
Við þessa gagnlegu upptalningu
Andersons má bæta sérstaklega
við íslenskar aðstæður, að:
6) Tekið sé tillit til áhrifa
stjórnar á útflutningstekjur og
greiðslujöfnuð gagnvart útlönd-
um.
7) Tekið sé tillit til byggðarsjón-
armiða.
Ég held að síðast en ekki síst
mætti einnig nefna að stjórnarað-
ferðin þyrfti að vera þannig, að
sjálfsákvörðunarrettur og at-
hafnafrelsi einstakra manna, sem
útveginn stunda, sé varðveittur
eftir því sem frekast er kostur
innan heildartakmarkanna."
Ég held að þessi atriðalisti Jóns
Sigurðssonar sé okkur gagnlegur
við mótun fiskveiðistefnunnar á
ókomnum árum.
Undanfarið hefur borið talsvert
eru jafnt togarar sem hinn af-
kastamikli bátafloti á þorskveið-
um. Á þeim árstíma kemur því á
land stór hluti þorskaflans.
Ég hef nú um hríð hugleitt,
hvort ekki sé nú rétt að breyta
nokkuð um. í dag tökum við mið af
almanaksárinu, þegar þorskveiði-
stefnan er mörkuð. Þetta hefur
það í för með sér, að vetrarvertíð-
artímabilið er í upphafi veiðitíma-
bilsins.
Nær væri, að mínum dómi að
hverfa í þessu tilliti frá almanaks-
árinu og miða fiskveiðistefnuna
við eins konar veiðiár. Myndu slík
veiðiár hefjast t.d. við lok vetrar-
vertíðar og enda ári síðar.
Ávinningurinn við slíkt yrði að
mínum dómi ótvíræður. Ef við
sæjum þegar líða tæki á veiðiárið,
að þorskaflinn stefndi í það að
fara yfir hámarkið sem við hefð-
um sett, væri auðvelt að koma við
miklum og áhrifaríkum stjórnun-
araðgerðum í lok veiðiársins, þeg-
ar vetrarvertíðin stæði yfir og
sóknarþunginn í þorskstofninn
væri sem mestur.
Þá væri líka hægt að beita
stjórnunaraðgerðum er kæmu
sanngjarnar niður á landshlutum
og togurum jafnt sem bátum.
Hlutur sjávarútvegs
í öflun
gjaldeyristekna
Ég hef nú í erindi mínu komið
nokkuð víða við, eins og vera ber.
kallast kaldhæðni örlaganna, að
sumir þeir sem rannsakað hafa
þetta tímabil hafa fullyrt að
minnkun saltfiskmarkaðanna í
Suður-Evrópu hafi orsakað hina
hröðu uppbyggingu í hraðfrysti-
húsaiðnaðinum hérlendis. Áug-
ljóst er þó að þessi skýring er
engan veginn einhlít. Fleira kom
til. Má þar nefna löndunarbannið
á íslenska togara skömmu fyrir
1960. En þó er sennilega veigamest
gjörbreytt markaðsviðhorf, er
styrjaldarárin sköpuðu og ég mun
víkja að síðar.
Þegar við ræðum um mikilvægi
sjávarútvegs fyrir þjóðarbú okkar,
vísum við oftast til þeirra tölulegu
sanninda að við fáum lang stærsta
hluta gjaldeyristekna okkar af
útfluttum sjávarafurðum. Ég gat
þess að hæst hefði hlutur sjávar-
útvegs í öflun gjaldeyristekna
numið um 90%. Síðustu árin nam
verðmæti útfluttra sjávarafurða
um 70% til 80% af verðmæti
vöruútflutningsins. Þó þessar töl-
ur einar og sér séu vissulega
sláandi, segja þær þó ekki alla
söguna.
Islenskt hagkerfi er það sem
hagfræðingar nefna opið. Það þýð-
ir að hlutur viðskipta okkar við
útlönd er umtalsverður hluti þjóð-
arframleiðslunnar. Reyndar er Is-
land eitt þeirra hagkerfa sem
nefna má hvað „opnast", ef þannig
er hægt að komast að orði. Út-
flutningur er svo stór hluti af
þjóðarframleiðslunni. Þegar við
síðan minnumst þess, hve útflutt-
ar sjávarafurðir eru stór hluti alls
vöruútflutningsins, getur hvert
mannsbarn gert sér í hugarlund
mikilvægi þessarar atvinnugrein-
ar fyrir þjóðarbúið.
Þrátt fyrir þetta, hygg ég að
ekki sé öllum ljóst, hve sjávarút-
vegur er í raun og veru þróaður
atvinnuvegur. íslenski hraðfrysti-
iðnaðurinn er myndaður af um 110
hraðfrystihúsum hringinn í kring
um landið. Þau eru að sjálfsögðu
misjafnlega á vegi stödd, en ég
þori að fullyrða, að þau bestu
þeirra standa ekki að baki þeim
fullkomnustu frystihúsum er
þekkjast í veröldinni.
Mér dettur í hug atvik, sem mér
finnst að undirstriki þetta. Um
síðustu páska heimsótti Vestfirði,
hinn heimskunni hagfræðingur
Friedrich A. Hayek, sem hefur
hlotið Nóbélsverðlaun fyrir fræði-
störf sín. Að ósk hans, sýndi ég
honum frystihúsið hérí Bolung-
arvík og útlistaði fyrir honum þau
tæki sem notuð væru í fiskvinnslu
víða hérlendis. Þessi aldni
vísindamaður skoðaði allt gaum-
gæfilega, en á leið okkar úr
frystihúsinu, sagði hann við mig
eitthvað á þessa leið: „Heimsókn
mín í frystihúsið hefur sannarlega
komið mér á óvart. Ég hélt
sannast sagna að úrvinnsla á fiski
væri lítt þróuð atvinnugrein, sem
stæði nútíma iðnaði langt að baki.
Núna hef ég komist að raun um að
svo er ekki.“
Hlutur
vestfjarða stór
Því til sönnunar hve hraðfrysti-
iðnaðurinn á Vestfjörðum er mik-
ilvæg atvinnugrein, má geta þess,
að frá honum kemur um 25%
framleiðsluverðmætis allra
frystra sjávarafurða sem fram-
leiddar eu á íslandi. Til gamans
má geta þess að um 6 prósent
landsmanna búa á Vestfjörðum.
Ég hef lauslega reynt að gera
mér grein fyrir hversu mikinn
mannafla þurfi til að vinna þann
hraðfrysta fisk sem framleiddur
er á Vestfjörðum. Miðað við að
unnin sé fjörutíu stunda vinnu-
vika, árið um kring, áætla ég að til
þess þurfi um 1500 manna starfs-
lið.
Það er staðreynd sem ekki tjóar
fyrir neinn að neita, að miklar
framfarir hafa orðið í sjávarút-
vegi hin síðustu ár. Hraðfrystiiðn-
aðurinn er þar engin undantekn-
ing. Menn getur að sjálfsögðu
greint á um hversu miklar fram-
farirnar hafi verið, enda er hægt
að nota margvislega mælikvarða
til að vega slíkt og meta. Undan-
farin misseri og ár hefur stöðugt
borið meira á hugtakinu „fram-
leiðni", þegar ástand og frammi-
staða fiskiðnaðarins og annarra
atvinnugreina hefur borið í tal.
Framleiðni er yfirleitt skilgreind,
sem framleiðslumagn á einingu
vinnumagns eða fjármagns.
Það er athyglisvert, þegar þróun
framleiðni i sjávarútvegi er skoð-
uð, að vinnsluvirði í sjávarútvegi
er ákaflega misjafnt. Skýringin á
þessu er einföld. Sífellt verða
verðsveiflur á erlendum mörkuð-
um sem síðan hafa áhrif hér
innanlands. Ástæða er þó til að
undirstrika að verðsveiflur á er-
lendum mörkuðum verða líka í
öðrum atvinnugreinum. Er þar
skemmst að minnast þess, að í
mikilvægari útflutningsgrein, ál-
útflutningi, hafa orðið talsverðar
verðsveiflur.
Hins vegar leiða umræður um
þessar verðsveiflur hugann að því
hve okkur Islendingum hefur
gengið illa að hemja áhrif þeirra á
okkar þjóðarbúskap. Því miður
hefur okkur ekki borið gæfa til að
beita hinum tiltæku meðulum
okkar, jöfnunarsjóðunum, með
nægilega ríkum árangri gegn
þessum erlendu verðsveiflum.
Enginn vafi er á, að þetta hefur
haft mjög skaðvænleg áhrif á
efnahagslif okkar. Þannig bendir
Jón Sigurðsson forstjóri Þjóð-
hagsstofnunar á, í fróðlegri rit-
gerð um Verðbólgu, að misgengi,
vegna þess arna hafi skaðað efna-
hagsstarfsemi okkar verulega.