Morgunblaðið - 16.11.1980, Qupperneq 1

Sunnudagur
16. nóvember
Bls. 49—80
Skuggsjá hefur gefið út ljóð Einars Benediktsson-
ar i umsjá Kristjáns Karlssonar. Nú er von á
lausu máli Einars, einnig í útgáfu Kristjáns, og
hefur Morgunblaðið fengið leyfi til að birta
inngang hans að fyrra bindi þess, sem er sögur
Einars.
Einar Benediktsson gaf út
blaðið Dagskrá í Reykjavík
á árunum 1896—98 og var
bæði eigandi og ritstjóri
blaðsins þessi ár. Tvær hinar lengri
smásögur sínar, Valshreiðrið og
Farmanninn birti hann í Dagskrá;
þær komu síðan á ný í bók hans
Sögur og kvæði 1897. Hér má geta
þess til fróðleiks að Sögur og kvæði
komu ekki fyrir almenningssjónir
fyrr en á útmánuðum 1898, þó að
hitt ártalið standi á titilblaðinu.
Dagskrá er fyrsta dagblað á
íslandi; hún kom út daglega á
tímabilinu frá 16. júní til 13. ágúst
1897. En aðra tíma kom hún nokkuð
óreglulega, stundum annan hvern
dag, stundum miklu sjaldnar. Einar
seldi Dagskrá haustið 1898.
Sagnagerð Einars er nátengd
blaðamennsku hans og að sumu
leyti beinn farvegur hennar. í
fyrsta lagi er það, að Valshreiðrið
og Farmaðurinn gegndu hlutverki
sem í þá daga var algengt í blöðum:
þær voru framhaldssögur. Flestir
þeir stuttu þættir, sem valdir hafa
verið í þetta safn, komu einnig
fyrst í Dagskrá, með höfundarnafn-
inu Hörður. Fyrsti þátturinn, sem
hér er tekinn upp, kom að vísu í
Sunnanfara, en allt um það er ljóst,
að Einar tekur fyrst að ráði að iðka
þetta frásagnarform eftir að
Dagskrá fer að koma út á hverjum
degi. Seinna skrifaði hann nokkrar
sögur af þessu sama tagi á víð og
.dreif í blöð og tímarit, bæði sín
eigin og annarra (Þjóðstefna,
Skírnir, o.s.frv.).
Ekki þarf að orðlengja mikið um
það að þessir þættir eru eðlilegt
blaðaefni: stuttir, tímabærir, at-
vikskenndir. Oft eru þeir að miklu
leyti hugleiðing eða jafnvel rök-
ræða. Geta þeir sem það hentar
betur með góðri samvizku kallað
suma þeirra ritgerðir. Þeir eru
afsprengi raunsæisstefnunnar. Þó
að Einar sé um þessar mundir í
Dagskrá, í ritgerðum sínum um
skáldskap, að gera upp sakir við
raunsæisstefnuna, „hinn hlut-
heimska skóla“ eins og hann nefndi
hana, þá bera þættirnir líkt og ýmis
kvæði hans á þessum árum um og
fyrir aldamót ótvíræð einkenni
þessarar stefnu. Hin skarpa athug-
un í þessum þáttum og sársauki
tilfinningarinnar er Einars sjálfs,
en dæmin, atvikin, sviðið úr veröld
raunsæisstefnunnar: „Einn napr-
asta frostdaginn, sem komið hefur
á þessum vetri, var ég staddur
skammt frá „póstinum“.“
En með hvaða rétti eru þessir
smáþættir skilyrðislaust nefndir
sögur í titli þessa safns? Víst getum
vér látið liggja milli hluta þann
fróðleik bókmenntasögulegrar
skilgreiningar að þættirnir tilheyra
alþjóðlegu formi blaðamennsku,
sem í þá daga var kallað feuilleton,
skissa og skilgreind er eitthvað á
þessa leið: stuttur listrænn þáttur,
óhátíðlegur, minning eða lýsing á
atviki sem fyrir augu bar, játning,
sjálfsprófun, dæmi úr dýraríkinu,
táknræn frásögn af eigin vanda eða
samfélagsins, og svo framvegis.
Allt um það er sanngjarnt að
veljandi gefi skýringu á því, að
hann gerir ekki formlegan grein-
armun á þáttum Einars og smásög-
um.
Engin hætta er á því, að þrjár
lengri sögurnar í Sögum og kvæð-
um villi á sér heimildir, þó að ef til
vill mætti segja að Farmaðurinn
væri í eðli sínu ágrip af langri
skáldsögu. Gullský sker sig úr.
Þegar Sögur og kvæði komu út
bryddi á því í sumum ritdómum, að
menn vissu ekki hvernig ætti að
flokka hana og brugðust illa við. Sú
^taðreynd að Einar sjálfur flokkar
Gullský með venjulegum smásög-
um er útaf fyrir sig söguleg for-
senda þess að líta beri á þætti hans
yfirleitt sem smásögur. Raunveru-
leg forsenda þess að skoða flesta
þeirra svo er eftirfarandi sjónar-
mið sem ég leyfði mér að hafa,
þegar ég valdi úr þáttunum: ef tvær
eða fleiri persónur koma fram og
eiga einhver skipti, lít ég á þáttinn
sem smásögu. Um sumar sögurnar,
eins og dýrasögurnar Móra og Kisa,
fer þetta ekki milli mála. I öðrum
sögum finnum vér aðeins vissa
aðgreiningu höfundar, sem ræður
stílnum, og sögumanns, sem tekur
þátt í atvikum og opnar lesanda
vistarverur sögunnar. Lengst geng-
ur þessi aðskilnaður í Nýir menn,
þar sem ekki verður betur séð en
höfundur, það er að segja Einar
sjálfur, sé fjarlægari persónan af
tveimur og eigi orðaskipti við
andstæðing sinn í sögumanninum.
En til að einfalda mál mitt: þegar
gamla konan birtist í Gullskýi og
segir: „Það er komið kvöld og farið
að verða kalt,“ breytist Gullský í
smásögu.
Um síðustu söguna í þessu safni,
skáldsögubrotið Undan krossinum
er ekki úr vegi að taka þetta fram:
Einar lét prenta hana, eins og hún
Kristján Karlsson
kemur hér fyrir, í Prentsmiðju
Dagskrár veturinn 1898. Engar
heimildir eru nú fyrir því, að sagan
hafi verið lengri en þetta frá hans
hendi, né heldur hvers vegna hann
lét farga upplaginu, svo að sagan
varðveittist í einu stöku eintaki,
þrjár prentaðar arkir. Hún var
síðar prentuð í ritsafni Einars,
Laust mál, 1952.
Af hinum lengri smásögum Ein-
ars er Svikagreifinn sízt vel skrif-
uð, en hún er merkileg engu að
síður vegna þess hve skýrar tvær
persónurnar eru: Sara og „greif-
inn“. Sérkennilegust er hún fyrir
það hvernig höfundurinn vekur
manni þvert ofan í allar líkur eins
konar samúð með greifanum. Vals-
hreiðrið er á hinn bóginn svo vel
skrifuð, að merking hennar liggur í
sjálfum stílnum; hún er meðal allra
beztu smásagna tungunnar; líkt og
öll í dumbrauðum lit.