Morgunblaðið - 02.12.1981, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1981
í árroða bílaaldar
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
Indriði G. 1‘orsteinsson:
FIMMTÁN GÍRAR ÁFRAM.
178 bls. Almenna bókafélagið.
Rvík, 1981.
Hallgilsstaðabræður hafa
löngum verið þekktir menn, og
það áreiðanlega fyrir fleira en
flutningafyrirtæki sitt, Pétur
og Valdimar. Með persónu
sinni, fjöri og glaðværð hafa
þeir ekki síður vakið athygli
meðal samferðafólksins á
Holtavörðuheiði þeirri sem við
kölluðum svo hnyttilega —
lífsleiðina.
»Saga af Pétri á Hallgils-
stöðum og öðrum brautryðj-
endum á langferðaleiðum«
stendur á titilsíðu þessarar
bókar. Nafnið: Fimmtán gírar
áfram — er vel til fundið því
hér er líka mikið sagt frá bíl-
um. Pétur á Hallgilsstöðum
fæddist 1911 — á réttu andar-
taki fyrir bílaöldina. Hann var
ungur maður á fjórða ára-
tugnum, kreppuárunum
frægu, þegar þjóðin lagði af
fátækt sinni marga þá vegi
sem enn er notast við. Þá gerð-
ust t.d. þau undur að bílfært
varð milli Akureyrar og
Reykjavíkur og segir meðal
annars frá því hér þegar Pétur
í fyrsta skipti »bjó til ferð« til
Reykjavíkur, það er að segja
ákvað að aka suður og tók þá
jafnframt að safna farþegum í
ferðina. Tæknilega séð var
þetta allt harla merkilegt. Að
aka svimandi brattar brekkur
með teinabremsur í vafasömu
lagi var þá raun sem sérhver
bílstjóri varð að gangast í
gegnum — farþegar kusu hins
vegar oft að ganga hættu-
legustu spottana. Bílstjórar
voru ekki fleiri en svo á vegun-
um að þeir urðu hver öðrum
kunnugir yfir heilu lands-
fjórðungana. Og akstrinum,
persónu bílstjórans og bílnum
hans, fylgdi andblær sem ekki
hafði verið áður og aldrei varð
síðan. »Bílstjórar voru í þá
daga eins og kóngar á þjóðveg-
um, því bæði menn og skepnur
horfðu með lotningu á bíla,
þegar þeir birtust.«
Þetta skilur enginn nema
hann setji sig rækilega inn i
forsögu málsins: hugi að
hvernig samgöngum var hátt-
að hér áður en bíllinn kom til
sögunnar.
Á fyrstu árum bílanna þóttu
sumir vegaspottar svo glæfra-
legir að bílstjórar og farþegar,
sem farið höfðu, lýstu ferðinni
sem meiri háttar svaðilför.
Frægastur þeirra allra var
»svonefndur Kattarhryggur,
ægiskelfir farþega og bílstjóra
meðan hann var farinn. Pétur
varð aldrei svo frægur að aka
bíl yfir hann.« Kattarhryggur
er í Norðurárdal í Borgarfirði
og er hér upplýst að hann hafi
verið farinn fram á þriðja ára-
tuginn.
Furðu gegnir hversu lítið
hefur komist inn á bækur af
því efni sem margir bílstjórar
hljóta að geyma í minni sér
frá þessum árum miðað við
t.d. allar sjóferðasögurnar að
ekki sé talað um endurminn-
ingarnar úr sveitalífinu.
Ástæðan kann meðal annars
að vera sú að rithöfundar eru
margir lítið inn í tæknilegri
hlið málanna. En hér er ekki
sú hindrun í vegi því höfundur
er gamall bílamaður eins og
sögumaður sjálfur og þurfti
ekki að láta neinn segja sér
hvernig farið var að því að
skipta og tvíkúpla á gömlu bíl-
unum, svo dæmi séu tekin. Hið
almenna sem sagt er um bíla
og vegi í þessari bók kann því
allt eins að vera frá höfundi.
Ekki er á valdi undirritaðs að
leiðrétta svo ágæta fagmenn
en þó vil ég meina að stóru
Fordrúturnar upp úr nítján
hundruð og fjörutíu hafi ekki
tekið tuttugu og fjóra farþega
Indriði G. Þorsteinsson
eins og haldið er fram á einum
stað í bókinni heldur aðeins
tuttugu og tvo. Og þótti samt
mikið!
Þess er hér getið um gömlu
bílstjórana að »stéttin var
fámenn og bar með sér svip
hinna útvöldu«. Bílstjóra eins
og Pétri veittist því auðvelt að
láta persónu sína njóta sín;
hvorki hann né aðrir slíkir
þurftu að tvíla að eftir þeim
væri tekið. Meðal fyrirmanna í
þjóðlífinu voru þá mun fleiri
kynjakvistir en nú á dögum,
einangrun í uppeldi hafði séð
fyrir því. Eftirhermur voru þá
líka viðurkennd skemmtun
hvar og hvenær sem var, en
þeir sem slíkt kunnu fyrir sér
skemmtu sér einnig við það
sjálfir, léku stundum á náung-
ann. Einn þeirra var Pétur.
Hann gat hermt svo eftir
mönnum í síma að sá, sem var
á hinum enda línunnar, lét al-
gerlega blekkjast. í ferðalagi á
öræfum gat fólk rekið í roga-
stans þegar það heyrði innan
úr tjaldi rödd manns sem það
vissi ekki til að væri í hópnum.
Það var þá Pétur sem brá fyrir
sig rödd hans.
Ekki getur hann látið raddir
heyrast í þessari bók, hvorki
sína né annarra. Glettni hans
skilar sér hér eigi að síður. Og
þess má einnig geta sér til —
þó maður viti aldrei hvaða erf-
iði liggur að baki einnar bókar
— að samvinna sögumanns og
höfundar hafi gengið vel. Að
minnsta kosti hefur árangur-
inn ekki látið á sér standa.
Þetta er hvorki lífsreynslu-
saga né hetjusaga heldur
laustengd minningabrot um
menn og bíla — laustengd en
þó vel samstæð þegar á heild-
ina er litið. Sögumaður mun
vera bæði mannblendinn og
vinsæll. Mörgum hefur hann
kynnst. Og þótt hann fari ekki
út í neinar upphafnar mann-
lýsingar eða skilgreiningar á
skapgerð manna, segi kannski
slétt og fellt frá stuttu samtali
eða smávægilegu atviki, gefur
það af þeim gleggri mynd en
mörg orð. Þeir urðu t.d. góð-
kunningjar, Pétur og Davíð
skáld frá Fagraskógi. Ólafi
Ketilssyni kynntist Pétur
sömuleiðis þegar hann var
nemandi á Laugarvatni.
Þrátt fyrir ljómann var
starf gömlu bílstjóranna erf-
itt, eiginlega þrotlaust strit.
Aðrir sáu það í hillingum. Bíl-
stjórinn bar gjarnan einkenn-
ishúfu sem í þá daga táknaði
vald. Og hann hallaði henni
gjarnan út í annan vangann
sem minnti á að hann væri
líka kaldur karl. Leyndarmál
þau, sem hann átti með bíln-
um sínum, skyldi hann á hinn
bóginn byrgja með sjálfum
sér.
Niðurlagskaflinn í þessari
bók heitir Glitstaðavegurinn.
Og þar standa meðal annars
þessi orð sem mega vel gefa til
kynna hvað leyndist undir
borðalagðri gljáskyggnishúfu
gömlu bílstjóranna:
»Bílstjóri, sem ekur heiðar
og dali á endalausri vegferð
sinni, á sér kannski hlýjar
minningar úr næturstað, eða
þá að hann hugsar sér að gera
eitthvað, sem hann hlakkar
til. En aldrei verður af því.
Hann er of tengdur starfi sínu
til að svifa sér annað. Hann
keyrir.«
Um
börn
og
konur
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
HAUSTUÓÐ.
Almenna bókafélagið 1981.
í Haustljóðum Kristmanns
Guðmundssonar er ljóðið
Bernskuminning. Þar segir frá
nóttinni ljúfu sem í líkn sinni
færir skáldinu hugljúfar minn-
ingar:
Þá kemur hún til mín, glóhærð
[og blíð og góð,
við göngum aftur saman um
[forna slóð.
Og síðar í sama ljóði:
Ég elskaði margar á ævinnar
[litríku leið,
en Ijúfust var hún sem í draumi
[mínum beið.
Þetta ljóð er ekta Kristmann.
Draumurinn er fegurri og æski-
legri en hversdagsleikinn, „leið-
indi dagsins". Eiginlega þyrfti
lífið að vera endalaus hátíð, ynd-
islegur draumur sem ekkert
skyggir á. I slíkum ljóðum er
skáldið einlægt, músík orðanna í
samræmi við hugsun og boðskap.
En svo eru líka önnur ljóð of háð
fáfengilegum hlutum eins og
hugsjónaglópum og menningar-
óvitum. Þessi ljóð sýna að
Kristmanni er heitt í hamsi þótt
reiði eða sárindi séu sjaldan
ávinningur í skáldskap. Skáldum
hættir til að gera boðskapinn of
fyrirferðamikinn á kostnað ljóð-
rænunnar. Kristmann er ekki
einn um slíkt. En þegar hann vill
segja eitthvað sem hefur stund-
legt gildi fatast honum oftast.
Eilífðin er eins og oft áður
tryggasta athvarf hans.
Torræd hugsun
Bókmenntir
Guðmund Heiðar Frímannsson
Brynjólfur Bjarnason:
HEIMUR RUMS OG TÍMA
Mál og menning 1981.
Brynjólfur Bjarnason hefur nú
sent frá sér nýja bók, sem fjallar
um heimspekilegar ráðgátur rúms
og tíma, sérstaklega tímans.
Brynjólfur getur verið skýr höf-
undur, en það brennur allt of oft
við, að stíll þessarar bókar myrkv-
ast og hugsunin verður torræð.
Það mætti hugsa sér, að ein
ástæða þess sé sú, að Brynjólfur sé
ekki nægilega hagur á mál og hon-
um sé ekki nægilega umhugað um
að koma hugsun sinni til skila til
lesenda. Önnur ástæða þessarar
torræðni hugsunarinnar kann að
vera sú, að ráðgáturnar, sem feng-
ist er við, vandamálin, sem reynt
er að leysa, séu svo erfið viðfangs,
að ómögulegt sé að hafa mál sitt
ljóst og skýrt. Hvor ástæðan ræð-
ur meiru um, að Heimur rúms og
tíma er mjög torræð á stundum,
svo að hún jaðrar við að vera
óskiljanleg, læt ég ósagt, en ég
hygg þó, að sú fyrri vegi þungra.
Brynjólfur hafði gefið út fimm
bækur um heimspekileg efni á
undan þessari. I þeim er fjallað
um margvísleg efni, eins og við er
að búast, en þó má finna þar rauð-
an þráð, sem gengur í gegnum þær
flestar eða allar. Einn þátturinn í
þeim þræði er spurningar um
frelsi manna. Það er mjög eðlilegt
að marxisti eins og Brynjólfur
spyrji um það, því að sé þróun sög-
unnar lögbundin, hvernig getur þá
vilji og athöfn einstaklings breytt
nokkru um gang hennar? Annar
þáttur náskyldur þessum er sú
spurning, sem hlýtur að vakna um
mannssálina í efnisheimi, sem
stjórnast af náttúrulögmálum. Er
mannssálin hlekkur í kveðju
orsaka og afleiðinga? Er hún þá
seld undir vald þeirrar nauðsynj-
ar, sem bindur saman orsök og af-
leiðingu, eða er hún með einhverj-
um hætti óháð því? Þriðji þáttur-
inn í þessum þræði er sú skoðun,
sem nefnd hefur verið einhyggja.
Hún kveður á um það, í sem
stytztu máli, að allur veruleikinn
og fjölbreytni hans sé af einu
gerður. Allir hinir margvíslegu
hlutir í veruleikanum er á endan-
um sams konar. Hvað þetta eina
er, sem er sams konar, er ekki
fyllilega ljóst af ritum Brynjólfs.
Hann virðist til að mynda ekki
vera tilbúinn að staðhæfa, að
þetta eina sé efni, samsett úr ör-
eindum.
Laxness segir í nýlegri bók af
fullkominni ósanngirni, að
skáldskapur Einars Benediktsson-
ar sé einungis umbúðir um loft.
Það kann að hvarfla að einhverj-
um, sem les bækur Brynjólfs
Bjarnasonar, og kannski sérstak-
lega þeim, sem les Heim rúms og
tíma, að þær séu lítið annað en
illskiljanlegar umbúðir um loft. Á
endanum væru kenningar hans
óskiljanlegar. En í slíkum dómi
væri umtalsverð ósanngirni á
ferðinni. Því fylgir að vísu umtals-
verð vinna að komast að raun um,
hvað hann er að fara, en hún er
þess virði.
Saga heimspeki á íslandi á þess-
ari öld er ekki mikil að vöxtum.
Þeir, sem hafa ritað um heim-
spekileg efni, eru ekki margir.
F’raman af bar mest á Guðmundi
Finnbogasyni og Ágústi H.
Bjarnasyni. Milli þeirra tveggja
og yngri manna, sem nú rita um
heimspeki kemur Brynjólfur
Bjarnason. Hann hefur bersýni-
lega orðið fyrir áhrifum frá
marxsinnuðum fræðimönnum,
sem hæst bar á fyrstu áratugum
aldarinnar og Karli Marx sjálfum.
Viðhorf hans líkjast miklu fremur
skoðunum þeirra, sem trúðu því,
að kenning Marx væri strangvís-
indaleg og þróun sögunnar lyti
vísindalegum lögmálum. Þessa sér
stað í nýjustu bók hans, þó ekki
væri i öðru en þeirri trú, að
mannlífinu sé gefinn tilgangur.
„Ef menn neita því að lífið hafi
nokkurn tilgang og varanlegt
gildi, þá afneita þeir sjálfum sér
sem siðgæðisverum." (bls. 206)
Það er merkjanlegt, að Brynjólfi
er illa við þá kenningu, að menn
setji lífinu tilgang sjálfir. Þetta
viðhorf er eðlileg afleiðing þeirrar
trúar, að sagan hafi tiltekið
markmið. Ég nefni þessa trú hér
ekki vegna þess, að hún ráði úr-
slitum um mat á bókinni Heimur
rúms og tíma, heldur vegna þess að
mér sýnist þessi trú vera drif-
fjöðrin í heimspekiiðkunum hans.
I þessari bók gerir Brynjólfur
atlögu að ýmsum nýjum og forn-
um ráðgátum um tímann og rúm-
ið. Hann gerir grein fyrir tak-
mörkuðu og almennu afstæðis-
kenningunni. Hann rökræðir
heimspekilegan vanda, sem af
henni leiðir. Hann fjallar einnig
um ráðgátur tímavitundarinnar.
Þverstæður Zenóns rekur hann.
Hann ieitast við að sýna fram á
það í síðustu köflum bókarinnar,
hvernig þessi rökræða um tímann
og rúmið skýrir og varpar frekara
ljósi á þær ráðgátur, sem hann
hefur áður fjallað um og fyrr eru
nefndar.
Brynjólfur er sérkennilega sam-
settur heimspekingur. I aðra
röndina er hann undarlega frum-
stæður og virðist lítið hafa fylgzt
með fræðaiðkunum heimspekinga
síðustu áratugina. En á hinn bóg-
inn er hann sérkennilega nútíma-
legur og fer nærri þeim niðurstöð-
um, sem ræddar eru þessi árin
meðal heimspekinga, en rökin
hans fyrir þeim eru nokkuð sér-
kennileg og hæpin.
Eitt af því, sem hann hefur tam-
ið sér, er að tala illa um fram-
stefnumenn eða pósitívista. En
hann ætti að hugsa um það tvisv-
ar, því að mörgum kennisetning-
um hans sjálfs svipar mjög til
þess, sem framstefnumenn vilja
halda fram. Ein er sú, að hugtaka-
kerfið, sem við beitum til að skýra
veruleikann, byggist ekki á neinni
náttúrulegri flokkun hlutanna,
heldur sé það kerfi af sértökum.
Veruleikinn sé nokkurs konar grár
samfelldur massi. Þetta má sjá
víða, til dæmis á bls. 133 og 169.