Morgunblaðið - 08.09.1982, Blaðsíða 1

Miðvikudagur 8. september - Bls. 33-56
HOROWITZ
síðasti snillingurinn
eftir Harold
Schonberg
að er í tíðaranda okkar
að taka með tortryggni
áberandi snilld eða til-
finningaríkri tjáningu
af hvaða tagi sem er.
Enginn listamaður getur þó haft
til að bera of mikla ieikni í með-
ferð þess miðils sem hann notar,
og þetta gildir um rithöfunda,
málara og stærðfræðinga ekki síð-
ur en tónlistarmenn. Einu sinni
var Moritz Rosenthal að því
spurður hvort hann væri tregur
við að sýna hversu mikilli tækni
hann hefði yfir að ráða. „Skamm-
ast Rockefeller sín fyrir milijón-
irnar sínar?" var svarið.
Hvað stoðar háleit hugsjón ef
fingur eða raddbönd megna ekki
að framkalla hana? Það þarf ekki
að taka það fram að tæknina á að
leggja að fótum listagyðjunnar, en
án þess að hafa tækni á valdi sínu
í byrjun er ótrúlegt að listamaður-
komist langt á listabrautinni. Þó
er það svo — ef marka má tíðar-
andann — að fólk virðist jafna því
við erkisyndina ef tónlistarmaður
iætur gamminn geysa og sýnir að
hann skammast sín ekki fyrir að
sýna hvert vald hann hefur á þess-
um afburðafingrum sínum, radd-
böndum eða tónsprota.
Þessar hugieiðingar vöknuðu
þegar Vladimir Horowitz hélt
tónleika i Lundúnum um daginn.
Þeir sem þá voru í Festival Hall
og milljónirnar um víða veröld
sem fylgdust með sjónvarpsút-
sendingunni heyrðu — og sáu —
þennan 78 ára gamla pianóleikara
flytja dæmigerða efnisskrá á
dæmigerðan hátt. Scarlatti, Liszt,
„Kennsluaðferðir
sem nú tídkast
grundvallast alls
ekki á því frelsi og
þeim guðdómiega
rétti túlkandans sem
Horowitz áskilur
sér“.
Chopin — allt flæddi það fram
undan fingrum hans í stíl sem er
einkennandi fyrir hann einan og
frábrugðinn stíl allra annarra pí-
anóleikara sem nú eru uppi.
Á þessum tónleikum kom enn
einu sinni í Ijós — eins og frekari
staðfestingar væri þörf — að
Horowitz er einstæður. Hann er
ekki einungis sá eini sem eftir er í
þessum flokki; það kann vel að
vera að í gjörvallri sögu píanóleiks
sé hann hinn eini i þessum flokki.
Og þegar hann er allur er enginn
til að taka við af honum. Vera má
að þetta hljómi sem gífuryrði, en
þá skulum við bara líta á stað-
reyndirnar og spyrja síðan nokk-
urra spurninga.
Það er enginn til að taka við af
Vladimir Horowitz af því að hann
er fullkominn einstaklingshyggju-
maður og stíll hans er andhverfa
við þá hefð sem rakin er til Ant-
ons Rubinstein, en flestir píanó-
leikarar sem nú láta að sér kveða
eru með á takteinum meira og
minna sömu efnisskrána og leika
hana meira og minna eins. Eng-
inn, af því að enginn annar píanó-
leikari nú á tímum hefur hljóm og
áslátt sem minnir svo mikið sem
óljóst á hinn öfluga leik Horowitz.
Enginn, af því að kennsluaðferðir
sem nú tíðkast grundvallast alls
ekki á því frelsi og þeim guðdóm-
lega rétti túlkandans sem Horo-
witz áskilur sér. Enginn, af því að
leikni hins fræga Horowitz, enda
þótt nú orðið komi það fyrir stöku
sinnum að honum fipist, er í sér-
flokki. Og um fram allt — enginn,
af því að á einleikstónleikum á
okkar tímum megnar enginn
píanóleikari að skapa þá ómeng-
uðu spennu sem fylgir Horowitz
eins og skugginn. Þar af leiðandi
er hann í aðstöðu til að setja upp
svimandi upphæðir í þóknun —
þær hæstu í músíksögunni.
Sumir hinna yngri píanóleikara
hafa yfir að ráða tækni sem í
sjálfri sér jafnast á við tækni
Horowitz. Tökum til dæmis Alexis
Weissenberg, Horacio Gutiérrez,
Maurizio Poilini, Vladimir Ashk-
enazy og Martha Argerich, svo
ekki séu nefndir nema fimm.
Þetta eru píanóleikarar sem allir
eiga sér glæsilegan feril. En leikur
einskis þeirra vitnar um þetta
takmarkalausa frelsi, spennu,
vídd og dýpt sem Horowitz hefur
þegar hann er beztur. Og þrátt
fyrir alla sína kosti og hæfileika
jafnast leikur einskis þeirra á við
leik Horowitz þegar hann var upp
á sitt bezta.
Til eru þeir sem telja Horowitz
fyrst og fremst afburðamann á
sviði tækni og trúðleikara sem
gangi ekki annað til en að láta
áheyrendur standa á öndinni.
Þetta er ekki rétt, þótt á síðari
árum hafi Horowitz sætt illu um-
tali þeirra sem telja að „snilld“ sé
skammaryrði. Það sem skiptir
máli er vitaskuld það hvernig
snilldin nýtist, og Horowitz hefur
að mestu tekizt að nýta snilld sína
í þágu tónlistarinnar sjálfrar.
Hann hefur farið sparlega með
„glansnúmerin", eins og The Stars
and Stripes Forever og Carmen-
fantasíuna, og haft þau fyrir
aukalög. (Þessi verk er hann nú
hættur að leika.) í leik hans er
viss taugaveiklun. Hann skipu-
leggur ekki túlkun meiriháttar
tónverka í samræmi við formúlur
ósveigjanlegustu gagnrýnenda
(þeim finnst píanóleikarar eins og
Álfred Brendel ímynd fullkomn-
unar), og í meðferð hans geta af-
markaðir kaflar tónverka tekið á
sig hinar kostulegustu myndir.
En þetta er gömul, sígild saga.
Svo dæmi sé tekið frá síðustu öld;
Þeir sem álitu Clöru Schumann
vera hinn fullkomna píanóleikara
þoldu ekki að hlusta á Franz Liszt.
Og öfugt. Einu sinni sagði Liszt:
„Ef ykkur langar til að vita hvern-
ig á ekki að spila Schumann þá
skuluð þið hlusta á Clöru.“ Hlut-
lægni og óhlutlægni — yin og
yang — eru aldrei langt undan.
Víst má halda því fram að
Horowitz sé langtum fágaðri lista-
maður nú en hann var fyrir stríð.
Stíll hans hefur breytzt með árun-
um. Nú er hann mjög upptekinn af
því að vera Vladimir Horowitz, sá
eini sem eftir er af gamla skólan-
um. En þegar hann skelltist fram
„Fágaðri listamadur
nú en hann var fyrir
stríð“.
á sjónarsviðið á þriðja áratugnum
var hann þó ekki annað en meiri-
háttar hæfileikamaður meðal risa
eins og Sergei Rachmaninoff, Jos-
ef Lhévinne, Josef Hofman, Ignaz
Friedman, Moritz Rosenthal,
Leopold Godowsky og Benno Mois-
eiwitsch.
Allir voru þeir slavneskir píanó-
leikarar, og Horowitz er grein af
þeim meiði. Viðtökurnar urðu um-
svifalaust í samræmi við tilefnið
og glæsilegum nýliða var fagnað.
Píanóleikari með stálfingur, gífur-
legur hljómur, ofboðsleg tilfinning
fyrir hljóðfalli og algjörlega skýr
„Gæddur hinum
ómælanlega eigin-
leika sem enginn
kann skil á“.
músíkstefna — á þennan veg voru
ummælin. Mikill píanósnillingur
hafði kvatt sér hljóðs og Hofmann
sagði eitt sinn við þann sem þetta
ritar að Horowitz væri sá sem
mundi halda uppi hefð hans og
Rachmaninoffs.
Á örfáum árum varð Horowitz
stórstjarna og það hefur hann ver-
ið æ síðan. Nær undantekningar-
laust verða stórstjörnur að stór-
stjörnum vegna þess að þær gefa
þeim sem njóta eitthvað sem eng-
inn annar hefur að gefa þeim.
Horowitz var og hefur haldið
áfram að vera magnaður píanó-
leikari. Það var ekki einungis
makalaus leikni hans sem fyllti
tónleikasali um allan heim. Auk
leikninnar var Horowitz gæddur
hinum ómælanlega eiginleika sem
enginn kann skil á. Sá sem finnur
formúluna að þeim dulardómi og
getur komið henni í áþreifanlegt
efni verður mjög auðugur. En hver
sem þessi eiginleiki er þá gæðir
hann listamann því sem þarf til að
ná upp fyrir brúnina á stólbakinu
og inn í eyru og anda hvers hlust-
anda.
Persóna Horowitz er fágætlega
sterk og stór, og án þess getur
engin stórstjarna orðið til, sama
hvað viðkomandi er músíkalskur,
hugkvæmur og einlægur listamað-
ur. í þessu sambandi er það ekki
sviðsframkoman sem máli skiptir.
Jascha Heifetz, sem vissulega
hafði þennan dularfulla og
óskilgreinanlega hæfileika í mjög
ríkum mæli, aðhafðist ekkert ann-
að en að ganga inn á sviðið og
spila. Honum stökk ekki bros og
ævinlega var hann mjög settlegur.
Samt gaf hann frá sér eitthvað
stórkostlegt sem umlukti áheyr-