Morgunblaðið - 17.11.1982, Qupperneq 30

30 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1982
„Ckki meir —
ekki meir . . . 1
Hugleiding um kjördæmamálið
Eftir Baldvin Þ.
Kristjánsson
Allmikil umræða hefur undan-
farið verið um fyrirhugaðar breyt-
ingar á stjórnarskránni okkar.
Þar þarf víst ýmislegt að gera, en
eitt helzta áhyggjuefnið og vanda-
málið virðist vera kjördæmamál-
ið. Það bögglast fyrir brjósti bæði
stjórnarskrárnefndarinnar sjálfr-
ar og alþingismanna, sem hafa
áhyggjur út af hráefninu, sem þeir
lifa á, þ.e.a.s. atkvæðunum. Og því
miður virðist sjóndeildarhringur
landsfeðranna ekki vera víðari en
það, að með ýtni og lagni svo að
sem minnst beri á, skara þeir eld
að sinni og flokkanna köku: fjölga
þingmönnum svo að sem flestir
komist í „sælunnar reit.“
Einna mest varð ég hissa nú á
dögunum, þegar sveitungi minn að
vestan, sem mér hefur stundum
líkað við, Matthías Bjarnason
alþm., tók opinberlega undir lág-
kúruna í þessu máli. Hann, þessi
bæði stjórnarskrárnefdar- og al-
þingismaður, telur sízt vanþörf á
að fjölga þingmönnum, m.a. vegna
þess, að vinnuálagið hjá blessuð-
um þingmönnunum sé svo yfir-
gengilegt, að fleiri þurfi til að rísa
undir. Ætli það sé nú samt ekki
dálítið misjafnt, hvað þingmenn-
irnir taka föðurlandsforsjána
nærri sér, þótt vitanlega ætti
ábyrgðin að hvíla þungt á þeim
öllum, og jafnt, hvort sem þeir eru
60 eða 120. Það getur varla verið
um það að ræða, þrátt fyrir
nefndaskipanir og nokkra verka-
skiptingu milli þingfunda, að hver
beri fyrir annan þunga föður-
landsforsjárinnar, þannig að hann
sé helmingi léttari fyrir t.d. 120 en
60. Þetta er því afvegaleiðandi
rökleysa í öllu moldrokinu. En svo
bætist hitt sjálfsagt við áþekk
viðhorf sumra þingmauna sjálfra
til kjördæmamálsins. Þótt varlega
sé flaggað með þeim: falin og dulin
fyrirgreiðsla og undirbúnings-
vinna til þess að lafa.
Bæði af því, sem maður heyrir
og sér, má nokkuð örugglega
draga þá ályktun, að fólk utan
þingsala — almenningur í landinu
— sé algerlega á móti fjölgun
þingmanna, í hvaða mynd eða
ómynd sem er, og hvað sem líður
afstöðunni til „réttlætismálsins
mikla": jafnþyngdar atkvæða.
Þvert á móti er án alls vafa sterk-
ur vilji fyrir því að fækka þing-
mannastólunum í sölum Alþingis,
án alls ótta við afleiðingarnar,
enda mörg glögg dæmi víða um
betri stjórn færi yfir fleirum. Það
má því gera ráð fyrri því, að verði
þingmönnum nú fjölgað með ein-
hvers konar bellibrögðum og of-
beldi þingmanna, sé þeim bein-
línis rænt og þröngvað upp á þjóð-
ina í algeru heimildarleysi. Um
þetta sérmál vilja því margir hafa
þjóðaratkvæði, enda þótt þeir
annars séu yfirleitt ekki yfir sig
hrifnir að slíkri skírskotun.
Svo er það hinn armur þessa
sama máls. Það er „jöfnun at-
kvæðaréttarins" í landinu, sem nú
virðist sumum helgast allra hug-
sjónamála, þótt ekki sé vitað til að
Suðurnesjamönnum og Reykvík-
ingum hafi liðið áberandi illa af
atkvæðaþyngdarskorti áður en
sefasjúkur áróður „að ofan“ upp-
hófst.
Þótt ég telji mig hafa alla tíð
verið félagshyggjumann, játa ég
mig vera svo íhaldssaman í þe^su
efni, að hafa saknað „gömlu" kjör-
dæmaskipunarinnar, þar sem hver
sýsla hafði sinn eða sína þing-
menn. Það var áður en „færi-
bandasystemið" kom til sögunnar
fyrir atbeina flokkaklíka „fyrir
sunnan" og fólkið — kjósendurnir
— var hrifið úr persónulegum
tengslum við „sína menn“, með
öllu því manneskjulega lífi og
fjöri, sem hinni eldri kjördæma-
skipan fylgdi. Þetta er sagt án
þess að loka augunum fyrir göll-
unum, sem vissulega fyrirfundust,
en voru þó léttvægir móti hinu. Þá
þurftu þó þingmenn og þing-
mannsefni að standa virkilega
undir sér sjálfir, persónulega, í
viðureigninni, og gátu ekki eins og
síðan treyst á náðarfaðm meira og
minna ókunnra og framandi for-
ráðamanna. Þá var óhugsandi að
jafnvel mannleysur dubbuðust
upp í langleiðina til einræðis, eins
og nú er skammt í dæmi um, og er
ein hrikalegasta uppákoman í því,
sem Svíar kalla „demokratins
skuggsidor" — skuggahliðar lýð-
ræðisins — eða hvað við viljum
kalla það. Eða þegar, eins og við
þekkjum dæmi um nú, fleiri flokk-
ar sameinast um landsstjórn og
veita einum aðilanum, með t.d.
15% atkvæðamagn að baki sér,
neitunarvald í hinum mikilvæg
ustu málum, og áhrifamáttur
allra hinna — 85% — með öllu
sleginn niður, gerður að engu.
Það er þess vegna alltaf síður en
svo „sopið kálið, þótt í ausuna sé
komið" og fjarlæg ráðahlutdeild
fjöldans gegnum jafnþung at-
kvæði tryggð. Þetta getur orðið
„eitt djöfulsins spilverk", sem eft-
ir staurblindum atvikum stendur
eða fellur. Það er því með öllu
ómögulegt að segja, hvaða „rétt-
læti“ kemur út úr hnífjöfnum at-
kvæðisrétti, sem sumir þykjast nú
sjá i allra meina bót. Hér er bara
um „píp“ að ræða!
Aldrei hefur nokkur stjórn-
málaflokkur á íslandi svikið um-
bjóðendur sína jafn hatrammlega
og Sjálfstæðisflokkurinn í
kjördæmamálinu á sínum tíma.
Hugsa sér að flokkur, sem þykist
byggj a tilveru sína og baráttu á
frumkvæði og persónulegri reisn
einstaklingsins, skyldi hafa fallið
hundflatur fyrir stundarávinningi
flokksins af samsulli kjördæma og
fjölgun þingmanna „á færibandi"
flokksráðamanna. Þá var líka
margur góður íhaldsmaðurinn
„súr í sinni" og fyrirgaf aldrei.
Hins vegar ríkti meiri lognmolla
yfir stórsvikunum vegna óumdeil-
Baldvin Þ. Kristjánsson.
„Þaö er meÖ öllu
ómögulegt að segja,
hvaða „réttlæti“ kemur
út úr hnífjöfnum at-
kvæðisrétti, sem sumir
þykjast nú sjá í allra
eina bót. Hér er bara
um „píp“ að ræða.“
anlegs „sjarma" Ólafs Thors, sem
persónulega var svo máttugur og
dáður flokksforingi, að hann gat
boðið flokksmönnunum sínum
hvað sem var — en alvitur var
hann nú ekki, blessaður, þá hann
lifði. En það mega ýmsir forystu-
menn ungra sjálfstæðismanna í
seinni tíð eiga, að þeir margir
hverjir hafa, að því er virðist í
einlægni, tregað fyrri misgerðir
flokksins að þessu leyti, og látið í
ljós vilja til afturhvarfs og betr-
umbóta, þótt enn sé hjá þeim við /
ramman reip að draga með tilliti
til nýyfirlýsts vilja „hinna hæstu".
Aldrei verður allt sagt, en
spyrja má: Er það svo hróplegt
ranglæti, að jafnvel hver sýsla —
eins og áður var — hafi sinn eða
sína sérstöku þingfulltrúa þótt
íbúar séu mismargir? Getur það
ekki talist sæmilegt réttlæti, jafn-
vel jafnrétti á sinn hátt, þegar á
fleira er litið. Eða hvað vilja menn
segja um jafnréttið á þingi sjálfra
Sameinuðu þjóðanna? Margan góð-
an manninn, meira að segja þing-
menn og ráðherra á hátíðlegum
stundum, hefi ég heyrt og séð
verða yfir sig hrifinn og nánast
upphafinn yfir því jafnrétti og
bræðralagi, sem felst í því, að all-
ar þjóðir — stórar og smáar,
svartar og hvitar — hafi þar ein-
faldlega sinn eina og jafna at-
kvæðisrétt í hásölum alþjóða-
þingsins. Er okkur íslendingum,
„fáum, fátækum, smáum" um
megn að auðsýna samskonar eða
hliðstæða reisn — jafnrétti og
bræðralag — í okkar litla þjóðfé-
lagi? Hættum öllum ótilhlýði-
legum metingi, sem talsmenn lág-
kúrulegra og þröngra flokkshags-
muna — en ekki þjóðar — hafa
blásið upp af blendnum hvötum,
óralangt frá nokkru raunverulegu
réttlæti, að ég ekki segi heilbrigðu
bræðralagsviðhorfi. Látum Vest-
firðingana mína hafa „sína þing-
rnenn" — rétt eins og Suðurnesja-
menn og Reykvikinga sinn Jafna"
rétt — en það má gjarna fækka
hjá báðum — öllum — hliðstætt við
þaö, sem Davíð Oddsson borgar-
stjóri hafði manndóm til að beita
sér fyrir varðandi fækkun borg-
arfulltrúa í Reykjavík. Það út af
fyrir sig hefur vakið þakklæti og
virðingu langt út yfir flokksraðir,
og sýnir „andann" í fólkinu.
En verði ekki hlustað á svona
„gamaldags raus“ eins og ég geri
mér ljóst að sumir munu segja —
og háttvirt stjórnarskrárnefndin
sé sama sinnis — en hún virðist
hafa óþægileg andþrengsli út af
misþunga atkvæða landsmanna —
ætti hún einfaldlega í þrengingum
sínum að manna sig upp i að
leggja til, að landið verði eitt kjör-
dæmi — eins og margir góð;r
menn hafa lengi lagt til — og
fækka landsfeðrunum á Alþingi
um fullan helming, a.m.k. ekki
fjölga þeim — í guðanna bænum
ekki!
Aths.: — Þess ber að geta, að
Sjálfstæðisflokkurinn hefur aldrei
haft meirihluta á Alþingi og því
einatt orðið að semja um þá lausn
kjördæmamáls, sem meirihluti
hefur verið fyrir á þingi. Besta
leiðin er auðvitað fullt jafngildi
atkvæða hvar sem menn búa, en
ekkert er sjálfsagðara en koma
sjónarmiðum B.Þ.K. á framfæri.
Kjördæmamálið:
Sjálfetæðisbarátta
einstaklingsins
EftirPál V.
Daníelsson
Eins og fram kom í skoðana-
könnun DV um kjördrhamálið,
virðist meginhluti þjóðarinnar
vera andvígur fjölgun þingmanna.
Þetta kemur heim og saman við
það sem fólk lætur í ljósi í dag-
legri umræðu. En það er engu lík-
ara en alþingismenn ætli að virða
þetta að vettugi. Skoðanir al-
mennings eigi ekki að skipta máli.
Heldur skal hefja samtrygg-
ingarviðræður þar sem allt verði
að mestu leyti látið sitja í sama
farinu. Málin skuli leyst með
fjölgun þingsæta og einhverri
breytingu á úthlutunarreglum
uppbótarsæta. M.ö.o. bráðabirgða-
lausn.
í skjóli óvissunnar
Það er því ekki ennað séð en
alþingismenn hugsi sér að koma
þessum málum í höfn sér í hag.
Draga það að láta afstöðu sína í
ljósi þar til prófkjörum er lokið,
helst að framboðum sé lokið líka,
eftir þeim asa að dæma sem sumir
vilja hafa á kosningum. Takist það
að halda kjördæmamálinu í óvissu
og óupplýstu nógu lengi, geta
þingmenn tryggt framboð sín og
þá líka að nægilega margir sam-
tryggingarmenn nái kjöri til þess
að koma málinu í gegnum næsta
þing án þess að almenningur geti
komið nokkrum vörnum við. Fólk-
ið eigi að una því að fá eitthvað
jafnari atkvæðisrétt, þótt hann
verði óvirkur hjá öllum almenn-
ingi, heldur verði virkni hans um
val manna í framboð til Alþingis
áfram í höndum þröngra hópa
flokksbundinna manna. Náist það
ekki fram, að persónukosning geti
farið fram á kjördegi, verður mik-
ið og óréttlátt misvægi atkvæða
innan eins og sama kjördæmis.
Náum pólitísku jafnrctti
og pcrsónukjöri
Þeir sem úr vilja bæta í raun,
eru ekki á einu máli um hvernig
það skuli gert. Sumir vilja mjög
róttæka breytingu, sem litlar eða
engar líkur eru til að þjóðarsam-
staða myndist um. í dag búum við
við pólitískt ójafnan atkvæðisrétt.
Hann er einnig mjög ójafn eftir
búsetu og einnig er hann ójafn
hvað það snertir að hafa áhrif á
hverjir veljast til þingsetu.
Allt þetta er hægt að leysa eða
laga án röskunar á kjördæmaskip-
an og án fjölgunar þingmanna.
í dag er vandalaust að jafna
hinn pólitíska atkvæðisrétt að
fullu með því að skipta þingsætum
eftir heildarfylgi flokka á landinu
öllu áður en skipt er niður í kjör-
dæmin. Með þessu fyrirkomulagi
þarf engin uppbótarsæti til jöfn-
unar eftir fólksfjölda í kjördæm-
um. Núverandi kerfi við úthlutun
uppbótarþingsæta getur alveg
eins flutt þingmenn til fámennra
kjördæma og haldið því áfram ef
hlutfall er að einhverju leyti látið
ráða úthlutun þeirra.
Hægt er að ná víðtæku persónu-
tegu kjöri þingmanna með því að
hafa óraðaða lista og raða þeim á
kjördegi og þetta frelsi er hægt að
auka mjög með því að leyfa fleiri
en einn lista fyrir sama flokk í
sama kjördæmi.
Þá er ekki mikið fyrirtæki að
ákvarða lágmark kjósenda eða
íbúafjölda að baki hvers þingsæt-
is.
Allt þetta mundi verða til þess
að ná varanlegri breytingu en ekki
Páll V. Daníelsson
þó til þess að tryggja jafnan rétt
eftir búsetu. Það tekst ekki, nema
með því að gera landið að einu
kjördæmi.
En náist þetta fram þá verður
atkvæðisrétturinn mjög virkur og
auðvelt verður að draga hvern ein-
stakan þingmann til Byrgðar, sem
margir telja mjög nauðsynlegt.
Vísa ég til greinar minnar í Morg-
unblaðinu 18. sept. sl. í þessu efni.
Aflcitt art gcta ekki
trcyst þingmönnum
Ég skal játa það, að ég ber ekki
allt of mikið traust til alþing-
ismanna um að þeir standi vörð
um einstaklinginn, réttindi hans
og möguleika til áhrifa á gang
mála. Og það hafa gerst ýmsir
hlutir, sem mér finnast uggvæn-
legir, í þeim efnum. Það nálgast
það að bil hafi myndast á milli
fólksins og alþingismanna, jafnvel
að um sé að ræða valdahroka hjá
þeim síðarnefndu. Og hvað má t.d.
segja um það sem er að gerast nú
síðustu daga?
Valdahroki eða hvaö
Seðlabankinn hækkaði vexti af
almennum inn- og útlánum nú
nýlega. Þar er m.a. að um ræða að
láta þessa almennu vexti fylgja að
einhverju leyti innbyggðum vöxt-
um, sem fylgja lánskjaravisitölu í
lánum til íbúðarhúsa, lánum sjóða
til atvinnulífcins o.fl. Sumum
þingmönnum þótti nokkuð fram
hjá stjórnvöldum gengið í þessum
efnum. Og hvað skeður? Upp
koma raddir um að breyta lögum
landsins til þess að taka þetta vald
af Seðlabankanum. Taki þannig
einhver ákvörðun sem ráða-
mönnum á Alþingi er ekki að geði,
þá skal sýna hver valdið hefur og
breyta lögum landsins sér í hag.
Þetta hefur verið að gerast hjá
pólskum ráðamönnum gagnvart
verkalýðshreyfingunni Samstöðu.
Ég veit ekki hvað á að kalla valda-
hroka ef það orð nær ekki yfir
þessa framkomu þingmanna. Og
er óeðlilegt, þótt aimenningi
hrjósi hugur við að fela slíkum
mönnum sjálfdæmi í málum sín-
um? Sannarlega ekki. Það þarf því
að taka höndum saman til varnar
einstaklingnum og lýðræði í land-
inu.