Morgunblaðið - 28.11.1982, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1982
^^mmmmm^mmm^mm^^^^mm^m^^^^mm^Kmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm^^^mmmmmm^mm^^^^mmm^
Þœttir úr íslenskri afbrotasögu:
Hordauður ómagi
með kolbrandskaun
Saga íslenskrar ómagaframfærslu er ófögur og mörkuð miskunnarleysi
og grimmd, eins og litli sveitarlimurinn 1 Skaftárdal mátti reyna.
TEXTI: SVEINN GUÐJÓNSSON
Laugardaginn fyrstan í einmánuði, árið 1903, bárust
þau boð frá hreppstjóranum á Síðu til sýslumannsins á
Kirkjubæjarklaustri, að tíu ára drengur, sem var niður-
setningur á bæ einum í sveitinni, hefði orðið bráð-
kvaddur hinn 26. marz. Fylgdi það orðsendingu hrepp-
stjóra, að eitthvað óhreint mundi um dauða piltsins, og
sá sýslumaður ástæðu til að rannsaka málið. Lík
drengsins var flutt heim til sýslumanns ásamt bóndan-
um á bænum og voru tveir héraðslæknar kvaddir til að
skoða líkið. Áverkar fundust á líkinu og sannaðist við
yfirheyrslu, að þeir voru eftir misþyrmingar hjónanna á
bænum, aðallega bóndans, sem játaði að hafa misþyrmt
drengnum nokkrum dögum áður en hann dó. Læknarn-
ir gáfu einnig vottorð um það, að drengurinn hefði
þjáðst af miklum næringarskorti og verið svo magur, að
telja hefði mátt beinin í síðum hans á löngu færi. Drep
var inn í bein á báðum stórutám og bjúgbólga á fótum.
Afbrotasaga íslendinga
er um mai-gt æði for-
vitnileg og lýsir betur
en margt annað lífs-
baráttu fátækrar þjóðar í harð-
býlu landi. Sauðaþjófnaður og
hórdómur voru þau afbrot sem
oftast komu fyrir í íslenskum
dómsskjölum frá fyrri tíð og oft
varð neyðin og umkomuleysið sá
hvati, sem rak menn út í afbrot,
sem framin voru til þess eins að
bjarga lífinu. í öðrum tilvikum
var vanrækslu og þekkingarleysi
um að kenna og ef til vill hjálpaði
tíðarandinn þar upp á sakirnar,
svo og daglegar venjur manna í
frumstæðu bændasamfélagi
dreifbýlisins. Hér er ekki verið að
afsaka þær gjörðir, sem leiddu til
dauða litla sveitarómagans, sögu-
hetjunnar okkar, í þeirri harm-
sögu sem hér fer á eftir. Hins veg-
ar skulu menn varast að dæma of
hart heldur reyna að skoða máls-
atvik í ljósi tíðarandans.
íslenskir sagnamenn hafa á
liðnum öldum verið iðnir við að
skrá sögur af einstaklingum, hetj-
um og hreystimönnum, kenni-
mönnum, skólameisturum og
sýslumönnum og öðrum hefur ekki
verið ætlað rúm á spjöldum sög-
unnar en mönnum mikilla emb-
ætta eða mikilla örlaga. Enginn
hefur séð ástæðu til að skrá sögu
íslenskra ómaga, sveitarlimanna,
sem þó eru einhver elsta stétt ís-
lensks þjóðfélags. Þeir áttu sér
heldur ekki embætti né heldur ör-
lög sem í frásögur er færandi enda
er stéttin ekki greind í einstakl-
inga heldur er hún aðeins almenn-
ur útgjaldaliður í reikningum
sveitarfélaganna og tilvera henn-
ar metin í fiskveiðum. Þó ber það
við, að útgjaldaliður þessi stígur í
gervi hins óbreytta mannsbarns
upp úr þöglum djúpum ómaga-
framfærslunnar og fær nafn sitt
birt í skjölum yfirvalda, eins og
sveitarlimurinn í Skaftárdal, Páll
Júlíus Pálsson, sem varð að gjalda
fyrir alla þessa frægð með lífi
sínu.
Ómaginn sleginn
lægstbjóðanda
Ein af ófrávíkjanlegum reglum
hins íslenska bændasamfélags
voru vistaskipti vinnufólks á hjúa-
skildaga, 14. maí, og síðan komu
fardagar, er menn brugðu búi og
tóku jarðir í ábúð. Þá voru haldin
hreppaskilaþing og sveitarhöfð-
ingjar ræddu sveitamálefni og
gáfu skýrslur og þá voru einnig
sveitarómagar settir niður. Þeir,
eins og aðrir, fóru ekki varhluta af
upplyftingu fardaganna þótt með
nokkuð öðrum hætti væri en
hinna frj-' sbornu hjúa. Það var
vissule^a tilbreyting að vera sett-
ur á nýjan bæ, kannski varð vistin
þar betri en á gamla staðnum?
Það sakaði alla vega ekki að láta
sig hlakka til. Ekki er ólíklegt að
þannig hafi Páli Júlíusi Pálssyni
verið innanbrjósts á fardögum ár-
ið 1902, er hinir vísu sveitarfeður
sátu á rökstólum um hvar honum
skyldi niður komið næsta árið.
Um krossmessuleytið árinu áð-
ur hafði Páli Júlíusi verið ráðstaf-
að að Hörgsdal með einföldu
ómagaeftirlagi, sem var 54 krón-
ur. Það var raunar almenn regla
að hreppaskilaþing væru eins kon-
ar uppboðsþing ómaga, þar sem
sveitarlimurinn var jafnan sleg-
inn þeim, Sem lægst bauð og var
Páll Júlíus auðvitað að lúta þeim
hagfræðilögmálum sem ríktu í ís-
lenskri ómagaframfærslu. Það
birti því yfir andlitum hrepps-
nefndarmanna þegar ungur bóndi,
nýfluttur í sveitina, bauðst til að
taka að sér drenginn fyrir 20
krónur og var því tilboði tekið feg-
ins hendi. Páll Júlíus Pálsson var
sleginn Oddi bónda Stígssyni í
Skaftárdal og fór með honum
þangað að loknu uppboðinu.
I frásögn Sverris Kristjánsson-
ar, „Köld eru ómagans kjör“ í bók-
inni „Horfin tíð“ er fjallað nánar
um atburði þessa og þar segir
m.a.:
Þegar Páll Júlíus Pálsson fór
vistum að Skaftárdal, er honum
svo lýst, að hann hafi verið búldu-
leitur og rjóður í kinnum, en frem-
ur grannholda á líkamanum.
Bóndinn í Hörgsdal, þar sem hann
hafði verið áður, bar piltinum þá
sögu, að hann hefði í fyrstu verið
nokkuð óhlýðinn eða ógegninn og
stífur í sér, en unnist betur með
góðu eða lempni en hörðu. Hann
var fjörmikill, glaðlyndur og
nokkuð gáskafenginn stundum, en
ekki svikull. Aldrei varð varð við
það, að hann væri ófrómur ...
hann var jafnan hraustur og
þurfti fullkomlega í meðallagi
mat. Hann var viðkunnanlegur í
sambúð og hafði góða greind.
Páll Júlíus Pálsson hefður með
öðrum orðum verið heilbrigður
piltur til líkama og sálar er hann
fór vistum að Skaftárdal.
Vottord sóknar-
prestsins
Faðir drengsins hét Páll Hann-
esson, sem grunur lék á að væri
sonur Árna Gíslasonar sýslu-
manns í Skaftafellssýslu og hafi
það verið rétt, hefur Bjarni Thor-
arensen amtmaður verið lang-
ömmubróðir Páls Júlíusar, sveit-
arómaga í Skaftárdal. Páll Hann-
esson virðist lengst af hafa verið
upp á kant við sveitaryfirvöld og
hreppsnefndarmenn og illa gekk
honum að sjá sér og sínum far-
borða. Snemma vors árið 1900
sagði hann sig til sveitar í Kleif-
arhreppi, með konu og fjögur
börn.
Árið eftir skrifar hann Magnúsi
Bjarnasyni oddvita bréf og fer
m.a. fram á að sér verði veittur
styrkur úr hreppssjóði til þess að
geta tekið börn sín af sveitinni og
séð fyrir þeim eftirleiðis. Var hon-
um synjað styrksins en inn í sam-
skipti Páls og yfirvalda fléttuðust
fleiri mál, sem ekki verða rakin
hér. Páll Hannesson skrifaði amt-
manni bréf, þar sem hann kvart-
aði yfir svívirðilegri meðferð á sér
og sínum af hálfu sveitarstjórnar
Kleifarhrepps og gekk á með
bréfaskriftum á báða bóga. í bréfi
oddvita Kleifarhrepps segir m.a.:
„Ég er með öllu mótfallinn að
styrkja hann (Pál Hannesson) til
að fara með Pál litla frá Skapt-
árdal, þar sem ég hef fengið áreið-
anlegt vottorð um að fari mjög vel
um hann þar og einlægur vilji
drengsins að fá að vera kyrr ..."
Á meðan þessu fór fram var
fremur hljótt um hagi sveitar-
limsins í Skaftárdal og sennilega
hefði ekki meira af honum heyrst
fram að næsta uppboðsþingi, ef
sýslumaðurinn í Skaftafellssýslu
hefði ekki fengið tilkynningu um
dauða piltsins í bréfi dagsettu 27.
marz 1903. „Enginn virðist því
hafa þekkt píslarsögu litla sveit-
arómagans, Páls Júlíusar Pálsson-
ar, sem dó, áður en auðið var í
næstu fardögum að slá hann aftur
lægstbjóðanda", — eins og Sverrir
Kristjánsson segir í frásögn sinni.
Páll Hannesson, faðir drengs-
ins, sá sem staðið hafði í illindum
við yfirvöld og hreppsnefndar-
menn hafði þó þegar í lok nóvem-
ber kvartað yfir aðbúð drengsins,
en honum var gefið ótvírætt í skyn
að lítið mark væri takandi á orð-
um hans, og var vitnað til fyrri
reynslu yfirvalda af málum Páls
Hannessonar. Eftir mikið stapp
féllst þó hreppsoddvitinn í Kirkju-
bæ á að biðja séra Svein Eiríksson
í Ásum að rannsaka líðan drengs-
ins og aðbúð í Skaftárdal. Sókn-
arpresturinn fór ásamt bróður
sínum að Skaftárdal í byrjun des-
ember 1902 og skrifar i vottorði
eftirfarandi: „Ég hefi yfirheyrt
ungmennið Pál Júlíus Pálsson í
Skaptárdal og reyndist hann sér-
lega vel að sér eftir því, er hann
var báglega undirbúinn í vor ...
héraðauki segir drengurinn að sér
líði ágætlega og vilji ómögulega
héðan fara, ef húsbændur hans
vilja lofa sér að vera. Ennfremur
athugaði ég útlit og hold drengs-
ins og er það í ágætu lagi og sér-
stætt gleðibragð á honum. Enda
virðist mér nú, að drengurinn sé
hér mjög vel kominn og jafnvel
betur en mjög víða annarsstaðar
... Þetta votta ég í embættisnafni.
S. Eiríksson prestur."
Oddvitinn í Kirkjubæ, Helgi
Þórarinsson, bar það síðar fyrir
rétti, að hann hefði ekki getað ve-
fengt slíkt vottorð og því ekki séð
neina ástæðu til að sinna frekar
kröfum Páls Hannessonar og taka
drenginn úr þessum stað.
Með hjartslátt
af hræðslu
Það er ekki reisulegt um að lit-
ast í Skaftárdal þegar Páll Júlíus
Pálsson kemur þangað, sleginn
sveitarlimur, í júní 1902. Skaft-
árdalur var bændaeign, sex
hundraða jörð í tvíbýli. Oddur
Stígsson bjó í vesturbænum ásamt
Margréti Eyjólfsdóttur, konu
sinni. Bóndinn í austurbænum hét
Bergur Einarsson. Vesturbærinn
var illa húsaður, fjósbaðstofa og
gengið af baðstofupalli til kúnna,
sem voru tvær. Bústofninn var rýr
og innanstokksmunir fáir. En í
allri fátæktinni var þó eitthvað
fyrir andann, sæmilegur bóka-
kostur, sem Páll Júlíus virðist
hafa litið í, því að í desember það
sama ár getur hann lesið viðstöðu-
laust, en hafði rétt kunnað stafina
um sumarið.
En við skulum nú fylgjast örlít-
ið með Páli Júlíusi frá því hann
kemur að Skaftárdal í byrjun
sumars 1902, þótt heimildir séu að
vísu gloppóttar. íslenska sumar-
sólin fer ekki í manngreinarálit og
vermir lítinn sveitarlim eins og
aðra menn og málleysingja. Páll
litli stundar almenn sveitastörf
um sumarið, rekur kýr í haga og
gengur að heyskap ásamt heimil-
isfólkinu á Skaftárdal. Um haust-
ið gengur hann til verka í
kartöflugarðinum og hjálpar til í
sláturtíðinni og þegar vetur geng-
ur í garð, er hann látinn gefa kún-
um og moka undan þeim, ber
mykjuna stuttan spöl út fyrir
garðinn, sækir vatn í fjós og rekur
hesta til vatns. Verkin voru svipuð
og títt var að leggja á krakka á
hans aldri í byrjun aldarinnar.
Oddur bóndi sótti sjálfur vatn í
fjós og brynnti hestunum þegar
veður var vont, að því er hann
sjálfur og kona hans vottuðu, og
vinnukona ein, Margrét Þorleifs-
dóttir, sem var um tíma í Skaftár-
dal þennan vetur, vottar það einn-
ig í framburði sínum. Hins vegar
segir Bergur Einarsson, bóndi í
austurbænum, að hann hafi oft
séð Pál litla sækja vatn og brynna
hestum í frosti. Fyrir réttinum
sagði hann einnig, að hann hafi
orðið þess var, að Oddur bóndi
hafi verið nokkuð harður við pilt
inn og skipað honum með hörðum
orðum, verið heldur „garralegur"
við hann í orði. Einnig sagðist
hann hafa séð Odd berja piltinn
fyrir utan bæjardyrnar og hafi
pilturinn þá hljóðað lítið eitt.
Foreldrar drengsins, Páll Hann-
esson og Pálína Pálsdóttir, komu
að Skaftárdal rétt fyrir jólaföstu
og dvöldu þar í tvær nætur.
Seinna bar Páll Hannesson það
fyrir rétti, að sonur sinn hafi sagt
sér, að Oddur bóndi skipaði sér
allt með hörðu og berði sig oft.
„Hann væri því svo hræddur oft,
að hann fengi svo mikinn hjart-
slátt, að hann gæti varla afborið
hann.“ Sagði Páll Hannesson, að
drengurinn hefði verið ólíkur því
sem hann ætti að sér að vera, eins
og yfirkominn af ótta. Hefði hann
aldrei kvartað undan slíku fyrr.
Pálína, móðir hans, bar það, að
drengurinn hefði sagt sér að
Oddur væri vondur við sig, en
kona hans heldur betri. Pálína
kvaðst hafa tekið eftir því, að
drengurinn var öðruvísi í fram-
komu og hátterni en hann átti að
sér, daufur og uppburðalítill, eins
og hann gæti ekki, eða þyrði ekki
að tala við þau. Önnur vitni stað-
festu framburð hjónanna í þessum
efnum.
Orðlaus ákæra
Eftir þessa heimsókn fór Páll
Hannesson að berjast fyrir því að
fá drenginn fluttan og var það
fyrst og fremst vegna þess að hon-
um fannst hrottalega með hann
farið, en ekki vegna þess að hann
væri sveltur. Viðleitni föðurins til
að setja drenginn niður annars
staðar bar ekki árangur eins og
áður segir, en hinn 11. desember
kom Páll Hannesson í annað sinn
að Skaftárdal til að líta á son sinn
og hafði þá jafnvel í huga að hafa
hann á brott með sér, þótt hann
ætti ekki. handa honum neinn vís-
an samastað. Drengurinn mun þá
hafa sagt föður sínum að Oddur
væri nú ekki eins Vondur við sig og
áður. Mun Oddur hafa hlerað, að
kvisast hefði út um sveitina slæm
meðferð hans á drengnum, en auk
þess hafði Runólfur Jónsson
hreppstjóri i Holti sent honum
bréf og tilkynnt, að séra Sveinn
Eiríksson í Ásum mundi koma og
skoða piltinn, eins og áður hefur
verið greint frá.
Svo virðist sem ekkert hafi ver-
ið athugavert við líkamlegt útlit
og líðan Páls Júlíusar í desember
1902 og faðir hans telur sig ekki
sjá þess merki, að drengurinn hafi
liðið sult. Sóknarpresturinn álítur