Morgunblaðið - 05.02.1983, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. FEBRÚAR 1983
16
Það er vandi að þýða
vel, Guðbergur
— eftir Halldór
Þorsteinsson
Á ítölsku er til hnyttin umsögn
um þýðendur, sem hljóðar svona:
„traduttore traditore" eða með ís-
lenzkum orðum: „að þýða er sama
og svíkja". Þótt sumum finnist hér
eflaust fulldjúpt í árinni tekið, er
samt auðsætt, að margar þýðingar
einkennast fremur af flaustri og
handvömm en vandvirkni og
kunnáttu. Jafnvel þó benda megi á
nokkra stórsnjalla þýðendur eins
og t.d. Sveinbjörn Egilsson, Jón
Þorláksson frá Bægisá, Jón Sig-
urðsson frá Kaldaðarnesi, Magnús
Ásgeirsson, Árna Guðnason, Þór-
arin Björnsson og Helga Hálfdan-
arson o.fl., sem hafa íslenzkað með
mikilli prýði öndvegisverk menn-
ingarþjóða, verður því naumast
með nokkrum rökum mótmælt, að
hinir eru langtum fleiri, sem fylla
handarbakavinnuflokkinn.
Fjölmiðlar hafa þýðendur í
þjónustu sinni og eru þeir jafn
misjafnir og þeir eru margir. Jón
O. Edwald, Óskar Ingimarsson,
Gylfi Pálsson, Sonja Diego og
e.t.v. nokkrir fleiri, sem vinna
einkum fyrir sjónvarp, eru bæði
vandvirk og smekkvís, en það
sama verður því miður ekki sagt
um suma starfsfélaga þeirra. Fjól-
ur virðast vilja skjóta upp kollin-
um á sumum bæjum og skulu hér
aðeins tilgreind þrjú dæmi þaðan.
í mynd, sem sýnd var í sjón-
varpinu ekki alls fyrir löngu, var
einni leikpersónu lýst á eftirfar-
andi hátt á ensku: „He’s a wolf“.
Án teljandi heilabrota sneri þýð-
andinn þessari setningu svona á
íslenzku: „Hann er varúlfur". Hér
merkir „a wolf“ hins vegar
„kvennabósi", og er það sitt hvað.
í gamanmyndaþættinum
„Fjandvinum", sem var á dagskrá
sjónvarpsins nýlega, hafði annar
listmunasalinn komizt yfir mál-
verk eftir nafntogaðan enskan
landslagsmálara Constable að
nafni. Enda þótt „constable" með
litlum staf merki reyndar „lög-
regluþjónn“ hefði þýðandinn betur
látið eiginnafnið, Constable, með
stórum staf óþýtt hér. Rétt er að
geta þess hér, að í þýðingunni var
ekki notað íslenzka orðið „lög-
regluþjónn" heldur „vaktmaður".
í einum læknaþáttanna hér um
árið gerðu læknastúdentar eins
konar setuverkfall. Eftir árang-
urslausar tilraunir til að þoka
þeim um set lét háskólarektor
fremur en aðalprófessor þeirra í
læknisfræði orð falla eitthvað á þá
leið, að þaulseta á hörðu, köldu
steingólfinu gæti orðið til þess, að
þeir fengju „piles" þ.e. „gyllinæð".
Þýðandi kallaöi þetta hins vegar
„lungnabólgu".
Úr því að hér er verið að ræða
um misheppnaðar þýðingar, væri
ef til vill ekki úr vegi að minnast
örlítið á „Long Day’s Journey Into
Night“ eftir Eugene O’Neill og
skulum við aðeins halda okkur við
titil verksins, þ.e. „Dagleiðin langa
inn í nótt“. Að mínum dómi er
þessi þýðing óíslenzkuleg, klúð-
ursleg og stíllaus. Hefði ekki t.d.
farið betur á því að segja einfald-
lega: „Ferðin langa fram á nótt“.
Eftir þennan inngang er ætlun-
in að fja.Ha einkum og sér í lagi
um þýðingu Guðbergs Bergssonar
á Hundrað ára einsemd eftir
Gabriel García Márquez, nýbak-
aða Nóbelsverðlaunahöfundinn.
Af henni sést greinilega, að þýð-
andinn telur framsetningu höf-
undar ekki aðeins margra endur-
bóta heldur líka viðbóta vant. Þótt
aðeins 15—20 blaðsíður þýðingar-
innar hafi verið bornar saman við
frumtextann, hefur margt lygilegt
komið í ljós. Hér á eftir verða til-
greind þó nokkur dæmi lesendum
til íhugunar og glöggvunar. Þeim
verður síðan látið eftir að dæma
að vissu marki um „ágæti“ þýð-
ingarinnar.
Á blaðsíðu 143 (hér er miðað við
blaðsíðutal frumtextans) stendur
m.a.: „No salgas esta noche“, sem
þýðir orðrétt: „Farðu ekki út í
kvöld“. I þýðingunni hljóðar þetta
aftur á móti svona: „Vertu heima í
kvöld". Segja má, að á þessu
tvennu sé ekki ýkjamikill munur,
en hér ríður samt á að neitunin
haldist, vegna þess að hér talar
spákona, sem þykist sjá fyrir yfir-
vofandi lífshættu fyrir eina per-
sónu sögunnar. Á sömu síðu
stendur þessi setning: „... se
perdieron por los vericuetos" sem
merkir „ ... þær lentu á glapstig-
um“. Hér vill Guðbergur endilega
„bæta um betur" og segir: .......
þær leituðu út á leynda stigu lífs-
ins“. Á sömu síðu er líka að finna
orðið „muslos", sem þýðir: „læri“.
Guðbergur kallar hins vegar:
„muslos" „lendar" og má til sanns
vegar færa, að skeggið sé skylt
hökunni.
Á bls. 144 sjáum við eftirfarandi
orð: „ ... se echó a correr“ þ.e. „ ...
hann tók til fótanna eða hann fór
að hlaupa". I ensku þýðingunni
stendur: „... he began to run“.
Guðbergi þykir aftur á móti fara
betur á því að segja: „... hann
hörfaði undan“. Á sömu síðu er
ennfremur að finna þessi orð um
mann, sem orðið hafði fyrir byssu-
kúlu: „le despedazó el pecho" þ.e.
„... tætéí í sundur á honum
brjóstið". Guðbergur orðar þetta
öðruvísi: „brauzt út um brjóstið".
Enski þýðandinn segir aðeins „ ...
shattered his chest".
Á bls. 146 stendur svart á hvítu:
„ ... contra la corrupción de los
militares" þ.e.: „ ... gegn siðspill-
ingu hermannanna". Þetta er al-
veg látið óþýtt. í næstu málsgrein
má m.a. lesa eftirfarandi orð: „ ...
Pero él mismo lo ignoraba ..."
þ.e. „En hann sjálfur vissi það
ekki (eða jafnvel vissi ekkert um
það)“? Enn finnur Guðbergur hjá
sér þörf að fága frumtextann, en
hann segir: „En meira segja hers-
höfðinginn hafði ekki fengið
óyggjandi fréttir". Enski þýðand-
inn lætur sér nægja að orða þetta
einfaldlega svona: „But he himself
knew nothing about it“. Á bls. 152
má lesa þessi orð: „ ... en los días
más críticos de la guerra" þ.e. „ ...
á tvísýnustu stundum (eða dögum)
stríðsins". Enn einu sinni finnur
Guðbergur hjá sér hvöt til breyt-
Halldór Þorsteinsson
inga, en hann segir: „ ... jafnvel
þó vandamál stríðsins væru knýj-
andi“. í ensku þýðingunni stendur
aðeins þetta:....in the most crit-
ical days of the war“.
Á bls. 155 sjáum við þessa setn-
ingu: „ ... estás pudriendo vivo“
þ.e.: „ ... þú ert farinn að rotna
lifandi". Guðbergur breytir merk-
ingunni, þegar hann segir: „ ...
hent gæti, að þú rotnaðir lifandi".
Á næstu síðu er sagt frá því, að
menn séu boðaðir á fund, til að
ræða „la encrucijada de la gu-
erra“. „Encrucijada" merkir
„krossgötur, umsátur, gildra" og í
óeiginlegri merkingu: „ógöngur,
óefni, sjálfhelda eða straum-
hvörf“. Bezt held ég færi á því að
þýða þetta eitthvað á þessa leið:
„ ... (til að ræða) straumhvörfin í
stríðinu eða jafnvel sjálfhelduna,
sem stríðsaðilarnir voru í“. Norð-
maðurinn orðar þetta svona í þýð-
ingu sinni: „ ... á drofte det krit-
iske punkt krigen var kommet til“.
Englendingurinn kallar þetta aft-
ur á móti „ ... the stalemate of the
war“. íslendingurinn, hann Guð-
bergur Bergsson, talar um: „ ... að
ræða ný viðhorf til stríðsins".
Á bls. 157 kemst ein söguper-
sónan svo að orði: „Son reformas
tácticas" þ.e. „þetta eru endurbæt-
ur (eða breytingar) á herstjórn".
Guðbergi þykir þessar endurbæt-
ur greinilega ekki nægilegar, því
að hann segir: „Allar aðrar endur-
bætur eru hugsjónir". Englend-
ingurinn er jafn gagnorður og höf-
undur frumtextans, en hann þýðir
þetta svona: „They are tactical
changes".
Guðbergur virðist hafa handa-
hófið að leiðarljósi í öllu, er varðar
stríð og hermennsku. Liðsforingi
er orð, sem hann notar bæði í tíma
og ótíma. Rétt er að geta þess nú
Guðbergi til fróðleiks, að liðsfor-
ingjar eru yfirmenn 1 hernum,
sem fengið hafa embættis- eða
skipunarbréf. Orðið spannar því
þannig yfir allvítt svið mannvirð-
inga innan hersins, allt frá undir-
liðsforingja upp í marskálk. Á
ensku er liðsforingi „officer" en á
spænsku „oficial". Neðar í met-
orðastiganum eru svo liðþjálfar,
bæði undirliðþjálfar og yfirlið-
þjálfar, sem hafa ekkert skipun-
arbréf upp á vasann.
„Coronel" þ.e. „ofursti" þýðir
Guðbergur „liðsforingi" á bls. 135,
en „liðþjálfi" á bls. 143. Þetta er
vægast sagt nokkuð villandi. Bók
eftir G. García Márquez, sem heit-
ir á frummálinu: „E1 coronel no
tiene quien le escriba", „Enginn
skrifar ofurstanum". Á norsku er
þetta: „Ingen skriver obersten",
breytist í meðförum íslenzka þýð-
andans á þennan veg: „Liðsfor-
ingjanum berst aldrei bréf“.
„Capitán", sem skylt er latneska
orðinu „caput“=„höfuð“ og merkir
því „höfuðsmaður", Guðbergur
hikar ekki við að lækka hann í
tign og gera hann að venjulegum
„liðþjálfa".
„Patrulla" merkir varð- eða
njósnasveit fjögurra til tólf her-
manna eða lögreglumanna. Orðið
„herdeild" er hins vegar notað um
800—3200 manna lið, mismunandi
eftir þjóðlöndum og gerð liða, þ.e.
hvort um fótgöngulið eða stór-
skotalið er að ræða og samsvarar
spænska orðinu „regimiento" eða
latneska orðinu „regimentum“.
Ofursti er yfirmaður eða æðsti
maður herdeildar (þ.e.
regimiento). Að kalla út „heila
herdeild" til að lyfta einu líki, þótt
blýþungt sé, upp á handvagn getur
naumast flokkast undir fyrir-
myndar her- eða verkstjórn og
manni er spurn, hvernig svo fjöl-
mennt lið gæti með nokkru fram-
kvæmanlegu móti komizt að einu
litlu líki, jafnvel þótt miðað sé við
minnsta hugsanlegan liðsfjölda
herdeildar, þ.e. 800 manna lið.
Að endingu langar mig og til að
segja þetta. Því miður er orðið um
seinan að forða Cervantes frá því
að lenda í höndunum á þessum
glannalega þýðanda. Mál og
menning auglýsir „Hundrað ára
einsemd" í „snjallri" þýðingu Guð-
bergs Bergssonar.
Svartur blettur
á Listahátíð ’83

Kvikmyndir
Ólafur M. Jóhannesson
Liv*'.háiíð í Kcykjavik-Kvikmynda
hátíA 1983.
Mynd Gérard Guérin „Douce
enquéte sur la » iolence“
Gérard Guérin skrifar einnig
handrit ásamt Jacques Leduc.
Kvikmyndataka: Francois (’atonne
Tónlist: Albert Marcocur.
Ég veit ekki hvort tilviljun
ræður því að að minnsta kosti
þrjár kvikmyndir á listahátíð ’83
fjalla um starfsemi hryðju-
verkamanna á vesturlöndum;
Hér er átt við myndina „Drepið
Birgitt Haas“ sem Laurent
Heyneman stýrir, „Blóðbönd eða
Þýsku systurnar" sem Margar-
ethe von Trotta ber ábyrgð á og
loks sú mynd sem nú skal athug-
uð og nefnist á frummálinu
„Douce enquéte sur la violence"
sem útleggst í prógrammi „Var-
færin úttekt á ofbeldi". Leik-
stjóri síðasttöldu myndarinnar
ber nafnið Gérard Guérin. Það
er svo sem ágætt að velja sam-
stæðar myndir á kvikmyndahá-
tíðir — myndir sem fjalla um
ákveðna atburði sem eru á
oddinum þá og þá stundina, eða
er leikstýrt af samstæðum hópi
leikstjóra. En ekki má gleymast
að hvert einstakt kvikmynda-
verk innan samstæðunnar verð-
ur að standa fyrri sínu.
Ég get ómögulega fallist á þá
skilgreiningu Ornólfs Árnasonar
listahátíðarforstjóra að sérhver
mynd á Listahátíð ’83 sé valin að
fengnu áliti sérfróðra manna,
því það sér hver maður með
meðalbrjóstvit að mynd Gérard
Guérin „Nærfærin úttekt á
ofbeldi" á hvergi heima nema í
öskutunnunni. Mynd Guérin er
ætlað að draga fram hliðstæður í
samfélaginu við þær aðstæður
sem fórnarlamb hryðjuverka-
manna býr við. Þannig er mynd-
auganu ýmist beint að súperfor-
stjóránum Ash sem býr við held-
ur þröngan kost í búri hryðju-
verkamanna eða að ýmsum
hversdagspersónum svo sem
gamalli konu sem verður að yfir-
gefa hús sitt vegna deiliskipu-
lags, ungrar stúlku sem neyðist
Michaél Lonsdale sem Mr. Ash.
til að spila á píanó meðan
mamman kyrjar ættjarðarlög
tímunum saman, þá að apa sem
hefur verið sviptur efsta hluta
hauskúpunnar í þágu læknavís-
indanna. Beitt er kvikri mynda-
töku og persónurnar — Ash
jafnt sem hinar hversdagslegri,
tala beint í myndaugað. Þannig
er greinilega ætlunin að áhorf-
andinn upplifi raunir hversdags-
persónanna á nákvæmlega sama
hátt og hann upplifir raunir
Herra Ash. Munurinn er bara sá
að Herra Ash er gerður heldur
óyndislegur, jafnvel ógeðfelldur
en mildu ljósi er brugðið yfir
hversdagspersónurnar og einnig
á hryðjuverkamennina. Það er
því greinilegt hvert Gérard
Guérin stefnir mað þessum frá-
sagnarhætti. Hann er auðvitað
að benda á að hin raunverulegu
hryðjuverk séu framin af Ash og
Co. Þetta verður enn ljósara þeg-
ar haft er í huga að það er bygg-
ingarfyrirtæki herra Ash sem
ryður húsi gömlu konunnar úr
vegi, að unga stúlkan er ekki að-
eins fangi söngelskrar móður
sinnar heldur og starfsmaður
Herra Ash og ekki nóg með það,
apann er að finna á rannsókn-
arstofu Ash-samsteypunnar.
Ash kúgar sum sé þessar hvers-
dagspersónur blessaðir hryðju-
verkamennirnir eru bara að
benda á þá staðreynd.
En gleymir ekki Gérard Guér-
in því að Herra Ash er fangi að-
stæðnanna ekki síður en hvers-
dagspersónurnar. Stjórnendur
stórfyrirtækja líkt og stjórnend-
ur þjóðfélaga eru hluti efna-
hagskerfis sem spannar jarðar-
kúluna. Ákvarðanir þeirra
mótast af aðstæðum hverju
sinni líkt og líf þess fólks sem
neðar stendur í þjóðfélaginu. Af
hverju er þeim þá stillt upp við
vegg af hryðjuverkamönnum en
ekki ungu stúlkunni sem áður
gat um — einfaldlega vegna þess
að þeir bera ábyrgð. En ber ekki
unga stúlkan líka ábyrgð? Auð-
vitað er hún samábyrg Herra
Ash frá þeirru stundu sem hún
gengur í þjónustu hans. Guérin
og félagar virðast ekki sjá þessi
tengsl sem eru milli hins hæsta
og lægsta í þjóðfélaginu þess
vegna taka þeir málstað hins
ábyrgðarlausa, hryðjuverka-
mannsins.
Hryðjuverkamaðurinn hefur
alltaf rétt fyrir sér að eigin mati.
Hann telur sannað hverjir beri
ábyrgð á óförum fjöldans og
vegna þess að hann sjálfur
stendur í seilingarfjarlægð frá
hinu ógeðfellda gangverki er
hann ætíð flekklaus þó svo að
hann hafi mannslíf á samvisk-
unni. Hann er bara að hreinsa til
svo hinir kúguðu megi ná rétti
sínum.
Sá er í það minnsta boðskapur
Gérard Guérin í „Douche enqu-
éte sur la violence" og þess vegna
á mynd hans ekki erindi á hvíta
tjaldið. Það er raunar óþolandi
að talsmenn hryðjuverkamanna
leiki lausum hala hvað þá að þeir
fái að birta stjónarmið sín á
listahátíðum. Þar að auki er
þessi mynd Gérard Guérin
hundleiðinleg en slíkt virðist
ekki skipta máli þegar ráðgjafar
Örnólfs Árnasonar listahátíð-
arforstjóra eiga í hlut — einhver
í þeim herbúðum tekur greini-
lega málstaðinn fram yfir
skemmtigildið. Hvað ætli bless-
að fólkið myndi gera ef hingað
bærist lymskuleg áróðursmynd
frá Ku Klux Klan — ætli þá yrði
gefið grænt lj'os eða rautt?