Morgunblaðið - 06.02.1983, Side 6

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 1983
46
Lífs-
baráttan
hefst
í móður-
kviði
Hákarlinn er með
stærstu fiskum,
oftast 3—4 metrar,
en hefur mælst
allt að 8 metrar.
Teikning af (ígrisháfi
meö unga í
kviðpokanum.
Ýmsar sögur hafa verið sagðar um
grimmd háfa, en í raun eru sárafáir
háfar, sem eru hættulegir mönnum og
má þar helst nefna tígrisháf og
hvítháf.
Um hegðun
og lifnaðarhætti
háffiska
l>etta var eitt furðulegasta atvik sem hent hafði líffræðinginn
Stewart Springer, frá því hann hóf hákarlarannsóknir sínar. Hann
var á vinnustofu sinni, að kryfja trígrisháf, sem hann hafði veitt
nálægt Chandeleureyju við strendur Louisiana, og er hann þreifaði
fyrir sér í einum eggjaleiðara dýrsins var hann bitinn. I»ar var að
verki lifandi ungi, u.þ.b. tíu þumlunga langur. I»etta atvik leiddi til
margra ára rannsókna á æxlun hákarla, og hafa sumar niðurstöð-
urnar vakið furðu sjávarlíffræðinga. I»ær hafa m.a. leitt í Ijós, að
óþroskuð fóstur tígrisháfa í móðurlífi éta hvert annað og heyja harða
baráttu innbyrðis fyrir lífi sínu. Rannsóknir þessar eru hluti af
víðtækri rannsóknaráætlun á hegðun þessara sjávardýra, sem miða
m.a. að því að gera þau hættuminni fyrir menn, og eins til að draga
úr skaðsemi þeirra á viðkvæmum tækjabúnaði, sem menn hafa
komið fyrir neðansjávar i mismunandi tilgangi.
Stewart Springer, sem starfar
við Floridaháskóla í Gains-
ville, komst að raun um, að
tígrisháfurinn myndar um 25 þús-
und egg á æviskeiði sínu, en hvert
þeirra er á stærð við baun. Með
vissu millibili berast 15 til 20 egg í
senn í eggjaleiðara dýrsins, þar
sem þau frjógvast og einangrast í
hjúp, og þar fara fóstrin að þróast.
Þá strax hefst hin grimma barátta
fyrir lífinu, og fyrir flest fóstrin
stendur sú barátta ekki lengi. Þau
byrja að éta hvert annað þar til
aðeins eitt, hið grimmasta og hæf-
asta, er eftir. Og þegar forðanær-
ing þessa útvalda fósturs er upp-
urin í kviðpokanum, tekur það til
við að éta ný egg sem berast í leg-
ið, og lifir góðu lífi. Þegar unginn
hefur þannig lifað í vellystingum í
um það bil eitt ár, er hann orðinn
um fjörutíu þumlunga langur, sem
er næstum því hálf lengd móður-
innar. Perr.v W. Gilbert, prófessor
í Cornellháskóla, hefur bent á, að
á þessu stigi snúi unginn fram
með höfuðið og því þurfi hann að
snúa sér í kviðpokanum áður en að
fæðingunni sjálfri kemur.
Þessar hákarlarannsóknir
bandarískra sjávarlíffræðinga
hafa að sjálfsögðu beinst að fleiri
tegundum en tígrisháfnum, og er
æxlunarmynstur þeirra mismun-
andi eftir tegundum, þétt náskyld-
ar séu. Til samanburðar getum við
tekið lýsingu á hrygningu hámer-
ar úr fiskabók AB sem er svo-
hljóðandi:
— „Hrygning hámerarinnar
virðist eiga sér stað allt árið, því
að hrygnur með fóstrum finnast á
öllum árstímum. Hámerin fæðir
lifandi unga. Er þróun þeirra ein-
kennileg að því leyti, að þeir eru
lausir í legi móðurinnar. Eru þeir
venjulega einn til fjórir að tölu.
Þegar fóstrið er orðið um 6 cm að
lengd, er forðanæring þess í kvið-
pokanum uppurin og fær það eftir
það næringu sína á þann hátt, að
það étur ófrjóvguð egg, sem all-
mikið er af í leginu. Þannig mynd-
ast á þeim allstór kviðpoki fisk-
seiða. Ekkert er vitað um vöxt og
aldur hámerarinnar, en hrygnurn-
ar verða kynþroska er þær hafa
náð 1,5 metra lengd."
Ymsar sögur hafa verið sagðar
um grimmd háfa, (eða hákarla ef
menn vilja heldur nota það heiti),
en flestar þessar sögur eru mjög
orðum auknar. Engir þeirra háfa,
sem lifa í norðurhöfum, eru
hættulegir mönnum. Oft heyrum
við sögur um árásir á fólk á bað-
ströndum heitu landanna, en þess-
ar árásir eru í flestum tilfellum
ekki af völdum „mannætuháfa",
heldur er þar að verki „barra-
cuda“, sem er stór ránfiskur og
líkist mjög geddu í útliti. Hún
gengur oft á grunnsævi og getur
þá reynst þeim skeinuhætt sem
verða á vegi hennar. í raun eru
sárafáir háfar, sem eru hættulegir
mönnum og má þar helst nefna
tígrisháfinn, sem rætt var um í
upphafi þessarar greinar og svo
hvítháf og bláháf, þótt grimmd
hins síðarnefnda sé mjög orðum
aukin.
Flestir háfar eru rándýr, sem
lifa að mestu leyti á fiski, en
sumar tegundir taka þó allt, sem
að kjafti kemur, og hafa fundist
hinir ótrúlegustu hlutir í maga
þeirra. Ekki hefur tekist að
ákvarða aldur háfa með fullri
vissu, en merkingartilraunir hafa
leitt í ljós, að þeir vaxa mjög hægt
og margir þeirra ná tvítugsaldri.
Eins hafa merkingar sýnt, að þeir
geta ferðast langar leiðir, t.d. hef-
ur fundist í Faxaflóa háfur, sem
merktur var tíu árum áður á Ný-
fundnalandsmiðum. Flestar teg-
undir háfa eru fisklaga, en þó má
benda á barðaháfinn, sem er flat-
ur og breiður, og líkist í því tilliti
meira skötum.
Af þeim háffiskum sem finnast
við strendur íslands, má nefna há-
meri, sem áður er getið, bein-
hákarl, gráháf, litla loðháf, hákarl
og háf. Af þeim eru hákarl, háfur
og beinhákarl algengastir, en grá-
háfurinn er fremur sjáldgæíur
hér við land. Skal nú getið örlítið
nánar hinna þriggja algengustu.
Háfurinn (Squalus acanthias) er
einn algengasti háffiskur í norð-
anverðu Atlantshafi og mjög al-
gengur hér við land eins og áður
segir. Hann verður um 1 metri að
lengd og sjaldan stærri en 1,2 m
og þyngstur um 10 kg. Hann lifir á
öllu dýpi, allt niður á 400 metra.
Hann er mikill farfiskur og fer
langar dagleiðir, en í hverri göngu
eru oft þúsundir fiska. Háfurinn
lifir aðallega á þorskfiskum, síld,
ál og ýmsum krabbadýrum. Hann
gerir oft skaða á reknetum og étur
fisk af línu auk þess sem hann
fælir burt ýmsa fiska, þar sem
hann gengur yfir, og má þar t.d.
nefna ýsuna. Háfurinn er hafður
til matar í ýmsum myndum, og oft
seldur undir blekkinöfnum. Úr
lifrinni fæst lýsi, sem er mjög auð-
ugt af A-vítamíni.
Beinhákarlinn (Cetorbinus max-
imus) er með stærstu fiskum,
verður allt að 12 metrar að lengd
og um 4.000 kg að þyngd. Eins og
skíðishvalir er beinhákarlinn svif-
æta og því uppsjávarfiskur og sést
oft á sveimi í yfirborði sjávar,
stundum allnærri landi, með bak-
uggann og sporðinn upp úr sjó.
Beinhákarlinn verður kynþroska
3—4 ára gamall og er þá um 7 m
að lengd. Meðgöngutíminn er tvö
ár, og eru ungarnir einn eða tveir,
og um 1,5 m langir. Beinhákarlinn
heldur sig einn sér eða í torfum,
sem geta verið 50 til 250 dýr.
Aðalútbreiðslusvæði hans er fyrir
sunnan ísland. Vegna hinnar litlu
viðkomu er stofninn mjög við-
kvæmur gagnvart of mikilli veiði
og fækkaði honum mjög á 19. öld
vegna mikillar sóknar, en af þess-
um sökum er ef til vill fullmikið
sagt að telja hann algengan hér
við land.
Hákarlinn (Somniosus micro-
cephalus) er einnig með stærstu
fiskum, og er oftast þrír til fjórir
metrar, en hefur mælst allt að
átta metrar. Liturinn er mjög
breytilegur, ýmist rauðgrár,
dökkgrár eða blágrár, stundum
jafnvel hvítur. Hann er norrænn
djúpfiskur, sem lifir á 200 til 600
metra dýpi. Hér við land fer há-
karlinn að ganga á grunnsævi um
eða eftir áramót og virðist yngri
fiskurinn koma fyrst og ganga
grynnst, en eldri fiskurinn kemur
seinna. Þegar kemur fram á
sumar, hverfur hann af grunnun-
um og leitar sennilega í djúpin út
af landgrunninu og fæst hann þá
stundum í botnvörpu á djúpmið-
um. Hákarlinn er alæta, en helst
leggur hann sig eftir þorski og
lúðu. í hákarlamögum hafa þó
fundist dýr af ýmsum tegundum,
svo sem selir og jafnvel heilt
hreindýr.
Hákarlaveiðar hér við land
stóðu í mestum blóma eftir 1860,
en fór að hnigna eftir 1880 og nú
er veiðin sáralítil. Lýsið varð aðal-
afurðin, enda auðugt af A-víta-
míni. Hér á landi var hákarlinn
almennt verkaður til matar, og
var hann kasaður, kæstur eða
þurrkaður, og hefur nú á síðustu
árum færst aftur í sið að éta kæst-
an hákarl, einkum á þorranum.
Kæsingin hefur í för með sér, að
eitruð eggjahvítuefni brotna niður
í óskaðlegar amínósýrur, en nýtt
hákarlakjöt er eitrað og veldur
sjóntruflunum, svima, niðurgangi
eða krampa og jafnvel dauða. Al-
gengt var að sleðahundar Eskímóa
dræpust af hákarlsáti. Grænlend-
ingar flytja talsvert út af hákarla-
skrápum til sútunar, og eru úr
þeim m.a. framleidd afbragðs
skinn til bókbands.
(Þýtt og stadfært/ Sv.G.)