Morgunblaðið - 12.03.1983, Síða 14

Morgunblaðið - 12.03.1983, Síða 14
4 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. MARZ 1983 Úr tónlistarlífinu eftir MARGRÉTI HEINREKSDÓTTUR Þyrnirósarsvefii og þríþætt endurreisn Mark Stevcnson sembalsmiður og Mitzi Myerson, semballeikari. Á undanförnum árum hefur áhugi farið mjög vaxandi á 17. og 18. aldar tónlist og þaðan af eldri, og þeim hljóðfærum, sem þá voru notuð. Hafa tónlistarmenn leitazt við að koma þessari gömlu músik á fram- færi með þeim hætti, sem tíðkaðist á hennar tíma, og færa okkur þannig nær uppruna hennar. — Má segja að þessi þróun hafí verið skemmtilegt mótvægi gegn raftónlist og rafhljóð- færum nútímans, auk þess sem hún hefur orðið aflvaki nýrra tónsmíða. Eitt þessara gömlu hljóðfæra, sem hafa unnið hug og hjörtu margra tónlistarmanna og tónlistarunnenda, er sembalinn, sem Helga Ingólfs- dóttir hefur hafíð til vegs og virð- ingar hér á landi. Fyrir nokkru kom hingað til lands brezkur sembalsmiður, Mark Stevenson að nafni. Hann hélt fyrirlestur um sembalsmíði í Norræna húsinu, en aðalerindi hans til landsins var, að því er hann sagði í stuttu spjalli síðar, að yfirfara og athuga sembal, sem hann hafði smíðað fyrir Helgu í fyrra. í för með honum var bandarísk- ur semballeikari, Mitzi Myerson, sem hélt tónleika í Norræna hús- inu og mun hún fyrsti erlendi semballeikarinn, sem hingað kem- ur til hljómleikahalds. I leiðinni notaði hún einnig tækifærið til að kynna sér hljóðfæri Helgu; hún hafði fylgzt með smíði þess á sín- um tíma og vildi gjarnan vita, hvernig það reyndist með aldri og notkun. Því miður gat ég ekki komið því við að heyra hljómleika Mitzi Myerson en fékk þó síðar að- eins tækifæri til að hlýða á leik hennar og var afar skemmtilegt að sjá og heyra tök hennar á hljóðfærinu. Aðspurð um, hvað ylli áhuga þeirra á þessu hljóðfæri, sögðu þau tvennt koma til; bæði væri það einstaklega skemmtilegt — „og vonandi vel heppnað", bætti Stevenson við — en það er gert eftir flæmskri fyrirmynd frá miðri 18. öld og í annan stað tækju sembalar jafnan talsverðum breytingum fyrst eftir að smíði þeirra væri lokið. „Þessi hljóðfæri eru svo afskaplega miklir ein- staklingar," sögðu þau. Engin tvö eru eins, jafnvel þótt smíðuð séu eftir sömu teikningu og úr sama viði. Hann er alitaf breytilegur frá einu tré til annars og jafnvel borð- in úr einu og sama trénu geta haft mismunandi eiginleika. Síðan koma til hita- og rakaaðstæður á hverjum stað og þar með mismun- andi hljómur. Getur tekið mörg ár, þar til hljóðfærið hefur fengið á sig endanlegan blæ. Fékk þá flugu, að ég gæti betur Mark Stevenson er frá háskóla- bænum Cambridge, þar sem hann hefur haft verkstæði frá því 1976 og hazlað sér vöil sem einn af fremstu sembalsmiðum heims. Hann kvaðst hafa fengið áhuga á sembalsmíði upp úr 1960, þegar hann var við nám í listasögu. Ekki hafði hann fengið neina tónlist- armenntun að ráði, „var þó í í spilatímum á barnasaldri, eins og gengur og gerist, — en á heimili mínu var enginn sérstakur áhugi á tónlist. Það var ekki fyrr en ég var við listanám á Ítalíu, að ég kynnt- ist tónlist að ráði, fór þá að sækja tónleika af kappi. Hinsvegar hafði ég alltaf fengizt við að búa til hluti, ýmist að smíða, mála eða vinna að skúlptúr. Og dag einn f Cambridge var ég að skoða verk- smiðjuframleitt clavichord í verzl- un og fékk þá flugu í höfuðið, að ég gæti sjálfur gert betur. Þannig byrjaði þetta og síðan tók ég til við virginala og loks sembala." Stevenson hefur nú smíðað og endurgert á annað hundrað hljóð- færa, bæði fyrir einstaklinga og söfn — og margir kunnir sembal- leikarar sótzt eftir hljóðfærum hans. Hvarf í skugga píanósins Semballinn var frá upphafi sextándu aldar og fram til loka hinnar átjándu aðalhljómborðs- hijóðfærið ásamt orgelinu og mjög vinsælt sem kammer- og einleiks- hljóðfæri, unz píanóið kom fram og ruddi sembalnum úr vegi vegna breyttra tónlistarviðhorfa. Ná- skylt sembal — eða harpsichord, eins og þetta hljóðfæri er líka kallað, voru svonefnd spinet og virginalar, en þessi hljóðfæri eiga það öll sameiginlegt, sem kunnugt er, að lítill teinn grípur í strengina og myndast þannig hinn sérkenni- legi tónn hljóðfærisins. Þau hljóma þó mismunandi, bæði vegna ólíkrar löngunar og þess, að mismargir strengir eru fyrir hverja nótu. f virginal og spineti er aðeins einn strengur fyrir hverja nótu, en í sembal tveir eða fleiri. Heita má, að semballinn hafi sofið Þyrnirósarsvefni í heila öld, þá nítjándu, þótt einstaka maður héldi tryggð við hann. Píanóið varð allsráðandi, þar sem það þótti bæði hljómmeira hljóðfæri og gefa meiri möguleika í styrk- leikabreytingum. Þegar semball- inn var svo aftur dreginn fram í dagsljósið var byrjað að verk- smiðjuframleiða hávær, þung hljóðfæri, sem ætlað var að mæta þörf sístækkandi hljómleikasala. Það var ekki fyrr en upp úr heims- styrjöldinni síðari, að áhugi fór að vakna að ráði á því að gera upp og endursmíða gömul hljóðfæri og þá tók langan tíma að tína saman þekkingu um gerð þeirra. „Þau höfðu verið mjög svo mismunandi að stærð og gerð,“ sagði Steven- son, „bæði eftir löndum, tímabil- um og hljóðfærasmiðum. Við töl- um um fyrri og síðari tíma fiæmska og franska sembala, og ennfremur ítalska, þýzka og enska, sem allir höfðu sína eigin- leika. Þessi starfsgrein er því orð- in mjög svo akademísk, bætti hann við — en vinsældir gömlu hljóðfæranna hafa aukizt geysi- hratt á undanförnum árum. Sem dæmi get ég sagt þér, að á semb- alsýningu árið 1971 voru aðeins þrjú hljóðfæri af hundrað endur- smíðuð eftir gömlum fyrirmynd- um. Þremur árum seinna voru tuttugu slík hijóðfæri af hundrað á sýningunni og árið 1980 voru þau orðin níutíu og sjö af hundrað hljóðfærum; — hin þrjú eins og þau sem smíðuð voru eftir alda- mótin og enginn virti þau viðlits. Sembalsmíði á íslandi Á fyrirlestri sínum sýndi Stev- enson myndir af ýmsum tegund- um hljóðfæra og útskýrði bæði smíðaaðferðir og skreytingar, sem ekki er rúm til að rekja nánar hér. Aðsóknin að fyrirlestrinum og spurningarnar, sem beint var til Stevensons, sýndu að þó nokkur áhugi er hér á sembalnum og sembalsmíði, enda munu þess dæmi, að fólk hafi keypt tilsniðið efni í siík hljóðfæri og smíðað eða sett saman. Fyrir nokkrum árum vann t.d. dálítill hópur að slíkri hljóðfæra- smíði undir verkstjórn Þorkels Helgasonar, dósents við Háskóla fslands, en hann hafði þá þegar aflað sér reynslu á þessu sviði með því að smíða forkunnarfallegt og gott hljóðfæri fyrir konu sína, Helgu Ingólfsdóttur. Að nokkru voru þetta nemendur Helgu, en einnig fáeinir áhuga- menn um gamla tónlist og gömul hljóðfæri. Var unnið að þessu á laugardögum í heilan vetur, fyrst í smíðastofu Laugarnesskólans, en síðan heima hjá þeim Helgu og Þorkeli. „Við smíðuðum sex virg- inala og einn sembal," sagði Þor- kell, þegar ég spurði hann nánar út í þetta verk. „Þau voru öll allvel tilsniðin, en það er hægt að fá efn- ið í þessi hljóðfæri misjafnlega mikið tilreitt, — í sembal Helgu frengum við til dæmis efnið að mestu ótilsniðið en góðar teikn- ingar." — Hverju munar þetta í kostn- aði? „Á þessum tíma gat verðið farið allt niður í þriðjung eða jafnvcl fjórðung af verði tilbúins hljóð- færis, — og þá er vinnan auðvitað ekki metin til fjár. En nú hafa fullgerð hljóðfæri lækkað talsvert í verði vegna tollalækkana svo það er vafasamt, hvort þetta borgar sig, því að verkið er býsna tíma- frekt og krefst mikillar natni og þolinmæði." — Voru þetta góð hljóðfæri? „Já, þokkalega góð, held ég óhætt að segja. Þó auðvitað ekki eins góð og tilbúin hljóðfæri frá góðum reyndum smiðum erlend- is.“ Þekkingunni safnað saman Þorkell sagði, að sembalsmíði hefði tekið stökkbreytingum á undanförnum árum. Menn hafa verið að gera upp gömul hljóðfæri, meðal annars fyrir söfn, og þannig hefur verið safnað saman mikilli þekkingu á sembalsmíði fyrri alda. Hljóðfærin eru yfirleitt tek- in alveg í sundur og hvert smáat- riði skoðað. Hafa söfnin oft gefið út myndskreyttar viðgerðarsögur einstakra hljóðfæra, sem aðrir hafa svo haft gagn af. Segja má, að þróun endurreisn- ar sembalssmíðinnar hafi verið þríþætt eða farið um þrjú stig. Hið fyrsta var, þegar píanósmiðir tóku að smíða sembala og töldu sig vita betur en gömlu smiðirnir hvernig hljóðfærin ættu að vera. Þeir notuðu oft málmgrindur svo að þau urðu níðþung, kannski fimm sinnum þyngri en gömlu hljóðfærin, og settu a þau ýmiss konar útbúnað, sem þeir töldu, ranglega, til bóta. Oft voru þessi hljóðfæri verksmiðjuframleidd og því tiltölulega ódýr, enda eru þau víða til, meðal annars nokkur hér á landi. Og í útvarpsstöðvum er- lendis var semballeikurum til skamms tíma boðið upp á að leika á slík hljóðfæri við upptökur. Þetta ástand má segja, að hafi haldizt alveg fram yfir 1960 en þá kemst sembalsmíðin á annað stig, með því að byrjað er að líkja eftir gömlum hljóðfærum. Unriíð aö sembalsmíði undir stjórn Þorkels Helgasonar, dósents.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.