Morgunblaðið - 23.03.1983, Blaðsíða 8

56
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. MARZ 1983
Heim að Hoffelli
— eftir Jón Jónsson
jarðfrœðing
Á borðinu fyrir framan mig
stendur lítil mynd af manni og
konu. Myndin er tekin við dyrnar
á heimili þeirra. Maðurinn er
þreklegur og nokkuð meira en
meðalmaður á hæð, ennið er hátt
og andlitið í senn gáfulegt og góð-
legt. Allt yfirbragð hans ber vott
um göfugmennsku. Konan er
grönn, lítið eitt meira en í meðal-
lagi há, skýrleg, góðleg og glaðleg.
Þau eru búin sem til kirkjugöngu.
Það er hásumar og sólskin. Heið-
ríkja og ylur stafar frá þessum
hjónum. Þau eru Ragnhildur
Gísladóttir og Leifur Guðmunds-
son og heimilið er Hoffell í Horna-
firði. Þessi mætu hjón eru nú bæði
horfin af sjónarsviði þess jarðn-
eska og hvíla í reitnum við litlu
kirkjuna í Hoffelli. Til minningar
um þau eru þessar fátæklegu línur
festar á blað.
Atvik fyrir hálfri öld
Haustið 1928 var unglingur úr
Vestur-Skaftafellssýslu á leið
austur á Fljótsdalshérað, fátækur
og lítt búinn. Lokatakmark ferð-
arinnar var Eiðarskóli. Farin
hafði verið hin forna slóð yfir
eyðisanda, jökulfljót og jökul og
farartækið að sjálfsögðu „þarfasti
þjónninn". Vart renndi unglinginn
þá grun í að senn væri þá á enda
runnið hlutverk hestsins í íslensk-
um samgöngum. Það var tekið að
skyggja þegar við komum að
bóndabæ, reisulegum í gömlum
stíl undir háu fjalli, sem í haust-
dökkvanum sýndist skuggalegt og
næstum ógnvekjandi. Inni í stof-
unni bar birtu frá olíulampa. Stof-
an var ekki stór en vistleg og
snyrtileg. Þar var álitlegt bóka-
safn og á hillum vöktu athygli
nokkrir steinar, en ekki hafði
unglingurinn vanist slíku stofu-
stássi. Lítt blandaði hann sér í
umræður eldra fólksins þessa
kvöldstund en komst ekki hjá því
að finna að hér ríkti óvenju sterk-
ur menningarbragur. Ég minnist
frá þessu kvöldi tveggja ungra og
glæsilegra manna og hjóna nokk-
uð við aldur en með hressilegt yf-
irbragð og framkomu, sem öll bar
vott um greind og góðmennsku.
Þessi bær var Hoffell. Margt er
minnisstætt úr þessari ferð, en
eitthvað var það við Hoffell, sem
ekki var öðru líkt. Árin liðu og
„burt ég í fjarska fór“. Heims-
styrjöld hafði geysað í annað sinn
á þessari öld, en haustkvöldið í
Hoffelli féll mér ekki úr minni og
sú óvenjulega, kyrrláta reisn, sem
yfir þessu heimili var. Það var
eitthvað fastmótað og traustvekj-
andi, sem ekki fór framhjá — ekki
heldur óreyndum unglingi, sem
var að leggja út í lífið.
Heim að Hoffelli
Svo var það mörgum árum síðar
að úti í Uppsölum í Svíþjóð fóru
áætlanir um vísindalegar rann-
sóknir á íslenskum söndum að
taka form. Hoffellssandur varð
fyrir valinu. Því kom það í minn
hlut að hafa bréfasamband við
Leif og það réðist að við kæmum
til með að hafa aðsetur á heimili
þeirra Rögnu og Leifs á meðan á
rannsóknunum stæði. Svo var það
þann 5. júní 1951 að ég aftur kom
að Hoffelli. Margt var breytt,
-*1
Ragna Gísladóttir og Leifur Guðmundsson, Hoffelli.
„Mörgum mætum
manni hef ég kynnst,
bæði erlendis og hér-
lendis, mörgum sem ég
hefði viljað hafa mér til
fyrirmyndar, en engum
hefði ég fremur viljað
líkjast en Leifi á Hof-
felli.“
Hoffell
Hvað er uppeldisfræði?
— eftir Eyjólf Pétur
Hafstein og Margréti
Harðardóttur
\
Uppeldisfræðin hefur lengi átt
erfitt uppdráttar sem vísindagrein
á íslandi og óeining ríkt um
skilgreiningu á hugtakinu uppeld-
isfræði og þar af leiðandi einnig
um starfssvið uppeldisfræðinga.
Meginástæða til þessa eru hin
sterku ítök sem sálfræðin hefur
haft við mótun uppeldisfræðinnar
sem nútímafræðigreinar. Á ís-
landi hefur sálfræðin löngum litið
á uppeldisfræðina sem hluta af
sjálfri sér án þess að viðurkenna
umfang og mikilvægi uppeldis-
fræðinnar sem sjálfstæðrar vís-
indagreinar. Þó má eygja vonar-
glætu um framtíð uppeldisfræð-
innar sem sjálfstæðrar vísinda-
greinar með tilurð uppeldisfræði-
deildar HÍ, breytingu á kennara-
menntun frá menntaskólastigi yf-
ir á háskólastig og tilkomu ný-
stofnaðs félags háskólamenntaðra
uppeldisfræðinga.
Markmið þessarar greinar er að
reyna að skilgreina hugtakið upp-
eldisfræði og afmarka stöðu upp-
eldisfræðinnar sem sjálfstæðrar
fræðigreinar innan samfélagsvís-
inda. Einnig viljum við sýna fram
á umfang uppeldisfræðinnar sem
sjálfstæðrar fræðigreinar.
Hugtakið uppeldisfræði hefur, á
íslandi, verið skilgreint sem
menntun og uppeldi. Sama
merking liggur í enska orðinu
„education" og sænska hugtakinu
„pedagogik". Þessi skilgreining
hefur þó oft vafist fyrir lærðum og
leikum, og uppeldisfræði hefur
orðið að fræðigrein, sem eingöngu
lýtur að uppeldi ungbarna.
Hvað er þá eiginlega uppeldis-
fræði? Einn möguleiki að skil-
greina uppeldisfræði sem fræði-
grein er: Markvisst ferli sem hefur
það sem takmark að móta með
völdum aðferðum einstaklinginn á
þann hátt að hæsta mögulega
samræmi náist milli markmiðs og
einstaklings.
Eftirfarandi mynd er til nánari
skýringar:
Þau áhrif sem umhverfið hefur
á mótun einstaklingsins eru ekki
öll af uppeldisfræðilegum toga
spunnin. Uppeldisfræðileg áhrif
eru í því fólgin að kenna einstakl-
ingnum á kerfisbundinn hátt móta
eitthvað sem er honum til gagns.
Samtímis þarf einstaklingurinn
að skilja tilgang markmiðsins með
þessum áhrifum, þannig að þau
öðlist eigið gildi fyrir hann. Vegna
þessa er ástæða til að gera grein-
armun á milli kerfisbundinna
áhrifa og annarra áhrifa sem leiða
til náms, en eru ekki kerfisbundin.
Þættir sem hafa áhrif á menntun
og uppeldi einstaklingsins, en eru
ekki kerfisbundnir, eru til dæmis
fjölmiðlar, skólafélagar, vinir og
kunningjar. I raun og veru er upp-
eldisfræðin hér komin inn á svið
þjóðfélagsfræðinnar, en það eru
þó fyrst og fremst hin kerfis-
bundnu áhrif innan menntakerfis-
ins sem skipta máli fyrir uppeldis-
fræðinga. Öll þessi áhrif á ein-
staklinginn verður að afmarka og
skilgreina svo að uppeldisfræð-
ingar geti vinsað úr þá þætti sem
eru mikilvægastir og rannsakað
þá. Fram að þessu hefur þó upp-
eldisfræðingum gengið erfiðlega
að afmarka starfssvið sitt frá öðr-
um skyldum fræðigreinum og
skapa sérsvið fyrir uppeldisfræði-
leg rannsóknar- og vísindastörf.
Hægt er að líta á menntun frá
bæði víðara og þrengra sjónar-
horni. Frá víðara sjónarhorninu
er markmiðið að rannsaka það
uppeldisfræðilega hlutverk sem
ýmsar stofnanir í þjóðfélaginu
hafa, þ.e. markmið þeirra, sam-
bandið á milli þeirra, breytingar á
störfum þeirra o.s.frv. Við þessar
rannsóknir hafa uppeldisfræð-
ingar notað aðferðir og kenningar
þróaðar innan heimspeki, þjóðfé-
lagsfræði, hagfræði og tölfræði.
Frá þrengra sjónarhorninu er
það einstaklingurinn sjálfur sem
áhuginn beinist að. Þær breyt-
ingar sem verða á einstaklingnum
vegna kerfisbundinna áhrifa fjöl-
skyldu og skóla verður uppeldis-
fræðingurinn að geta mælt og gert
grein fyrir. Við þessar rannsóknir
eru fyrst og fremst notaðar að-
ferðir þróaðar innan sálfræðinnar
og þá fyrst og fremst innan per-
sónuleikasálfræði, mismunar-
sálfræði og félagssálfræði.
Þessi tvö sjónarmið má líta á
sem öfgar á mælikvarða sem
spannar yfir samfélagsvísindi. Á
milli þessara öfga má greina hið
eiginlega starfssvið uppeldisfræð-
innar. Þetta starfssvið spannar
kennslu, sambandið milli nem-
enda og kennara, kennslugögn, að-
ferðafræði og kennsluhætti ásamt
námsmati og námskrárgerð.
Innan vísindalegrar uppeldis-
fræði má greina sex rannsókn-
arsvæði. Þessi svæði eru: Uppeld-
issálfræði, heimspeki uppeldis-
fræðinnar, kennslufræði, saga
uppeldisfræðinnar, samanburðar-
uppeldisfræði ásamt námsmati og
ferlisrannsóknum.
Uppeldissálfræði. Því hefur oft
verið haldið á loft að það eina, sem
uppeldissálfræðin ynni að, væri
einföld notkun á þeim árangri sem
náðst hafi innan almennrar sál-
fræði. Þessu hafa vísindamenn
uppeldisfræðinnar mótmælt
kröftuglega á þeim grundvelli að
hvorki hin almenna sálfræði né
þróunarsálfræðin geti útskýrt það
sem uppeldissálfræðin leitast við
að svara, þ.e. á hvaða hátt kerfis-
bundin áhrif menntunar og upp-
eldis móta einstaklinginn. Til þess
að geta útskýrt þessi kerfisbundnu
áhrif, er nauðsynlegt fyrir uppeld-
isfræðinga að nota aðferðir alls
óskyldar þeim aðferðum sem al-
menn vísindaleg sálfræði vinnur
með. Almenn sálfræðivísindi leit-
ast við með tilraunum að segja
fyrir um orsök og afleiðingar at-
burða, sem hafa sem mest alhæf-
ingargildi. Uppeldissálfræðin leit-
ast hins vegar eftir að öðlast
skilning á einstaklingnum í því
umhverfi sem kerfisbundin áhrif
menntunar og uppeldis eiga sér
stað.
Heimspeki uppeldisfræðinnar
fjallar um hugmyndafræðilegan
grundvöll fyrir kenningum á sviði
menntunar og uppeldis. Einnig er
hlutverk hennar að skilgreina
markmið kennslufræðilegra kenn-
inga og skilgreina orð og hugtök
sem notuð eru innan uppeldis-
fræðinnar. í fljótu bragði gæti
virst sem þetta félli undir
starfssvið almennrar heimspeki,
en þar sem kerfisbundin áhrif
menntunar og uppeldis stýrast af
ákveðnum markmiðum og ákveð-
inni hugmyndafræði, verður það
hlutverk heimspeki uppeldisfræð-
innar að leysa þau vandamál sem
hafa beint samband við þessi kerf-
isbundnu uppeldisáhrif.
Kennslufræði fjallar ekki ein-
göngu um aðferðafræði innan
uppeldisfræðinnar heldur einnig
um kenningar um námsskrá og
námskrárgerð. Aðferðafræðin
spannar bæði kennsluaðferðir
hvers og eins kennara og þar að
auki þær aðferðir sem notaðar eru
í mismunandi skólum og á ólíkum
aldursstigum. Gegnum aldirnar
hafa margar og mismunandi
kenningar um námsskrár skotið
upp kollinum. Þær námsskrár-
kenningar, sem hafa fest rætur í
þjóðfélagi nútímans, einkennast
af viðmiðun, þ.e.a.s. þær segja til
um hvað kenna á og eru um leið
leiðbeiningar um kennsluhætti.
Saga uppeldisfræðinnar er hug-