Morgunblaðið - 23.03.1983, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. MARZ 1983
Vatnasvæði Laxár í Dölum

Sólheimafoss í Laxá í Dölum. (I.jósm. Ein»r Hannesson — 1981)
— eftir Einar
Hannesson
í hinu söguríka héraði Dala-
sýslu eru mörg straumvötn. Þau
eiga flest ós í Hvammsfirði; firð-
inum sem er í laginu eins og stíg-
vél og einnig má líkja firðinum við
sjávarföll svo af verður röst mikil,
sem kunnugt er. Laxá í Dölum er
besta laxveiðiáin á þessu svæði og
þó víðar væri farið, enda er hún
ein af betri laxveiðiám landsins.
Laxastofn hefur vafalaust verið
í Laxá alla tíð og veiði hefur að
líkindum verið stunduð þar allt
frá landnámi. í máldaga frá 14.
öld er getið um hylinn Papa, sem
er einn besti veiðistaður árinnar.
Ekki verður farið nánar út í að
ræða eldri tíðar veiðimál Laxár
þar sem ætlunin er að þessu sinni
að fjalla um ána og félagsmál við
hana frá þeim tíma að samtök
veiðieigenda, er taka til allrar ár-
innar, voru sett á laggirnar
skömmu fyrir seinní heimsstyrj-
öldina og til þessa. Þó má geta
þess að fyrir stofnun félagsins,
hafði veiði verið stunduð í ánni
bæði með neti og stöng, eins og
víðast hvar annars staðar í lax-
veiðiám hér á landi, t.d. stunduðu
enskir stangveiðimenn veiði í
hluta árinnar um skeið. Auk lax-
ins eru bæði urriði og bleikja í
ánni.
22 km veiðisvæði
Laxá í Dölum er tæplega 30 km
að lengd, frá ósi hennar úr Lax-
árvatni, sem er 0,7 kmz að flat-
armáli í 150 metra hæð yfir sjó, og
að ósi í sjó skammt frá Búðardal.
Áin er fiskgeng 22 km að Sól-
heimafossi. Aðrennslissvæði Lax-
ár er 256 km2. Til samanburðar má
geta þess, að aðrennslissvæði Lax-
ár í Leirársveit er 142 km2 og
Haukadalsár 239 km2. Efstu drög
árinnar eru í Fýlingjavötnum,
sem eru lítil vötn, 36 km frá sjó,
sunnan undir Hjarðarfelli, sem er
norður af Hólmavatnsheiði. Marg-
ar smáár og lækir falla í Laxá á
leið hennar niður Laxárdalinn, er
upptök eiga í hálsunum beggja
megin dalsins. Flest þessi smáu
vatnsföll koma í ána að sunnan-
verðu. Auk fyrrgreindra stöðu-
vatna í vatnakerfi Laxár eru
Hólmavatn, 0,8 km2, Þrándarvatn
og Hnúksvatn, en þau síðast-
nefndu eru mun minni en Hólma-
vatn, og fleiri smávötn og tjarnir.
Til fróðleiks má geta þess, að að-
eins eru 9 km (loftlína) frá Lax-
árvatni á Laxárdalsheiði og til
sjávar í Hrútafirði.
Stofnun veiðifélags
Fiskræktar- og veiðifélag Lax-
dæla var stofnað 23. júní 1935, en
tveir undirbúningsfundir höfðu
áður verið haldnir, 19. maí og 16.
júní. Það var Guðmundur Guð-
brandsson, bóndi á Leiðólfsstöð-
um, sem boðaði fundinn 19. maí
„til að stofna fiskræktar- og veiði-
félag", eins og segir í fundargerð,
en leyfi ráðuneytis til félagsstofn-
unar lá fyrir. Stofnun félagsins
varð að veruleika, sem fyrr grein-
ir, á fundi sem haldinn var að
Dönustöðum 23. júní 1935, en þar
var samþykkt einróma að stofna
félagið. Gengið var frá lögum þess
og arðskrá og kosin stjórn: í
stjórn voru kjörnir: Guðmundur
Guðbrandsson, Leiðólfsstöðum,
formaður, Daði Halldórsson,
Dönustöðum, og Árni L. Tómas-
son, Lambastöðum, en þeir höfðu
átt sæti í undirbúningsnefnd
ásamt Jóhannesi Benediktssyni,
Saurum, og Jóni Ólafssyni, Hömr-
um. Auk nefndra jarða voru eftir-
taldar jarðir í félaginu, allar í
Laxárdalshreppi: Spágilsstaðir,
Goddastaðir, Gillastaðir, Sáms-
staðir, Sólheimar, Svalhöfði,
Pálssel, Gröf, Svarfhóll, Þránd-
arkot, Hornsstaðir, Höskuldsstað-
ir, Hjarðarholt, Sauðhús, Fjósar
og Hrappsstaðir. Alls 21 jörð.
Veiðiréttindi þriggja síðastnefndu
jarðanna og Saura voru á þessum
tíma í höndum eiganda Hjarðar-
holts, en þau voru leyst inn til
jarðanna nokkrum árum síðar.
Markmiö félagsins
í samþykktinni frá 1935 segir,
að markmið félagsins sé að auka
laxveiði á félagssvæðinu og arð af
henni með því að stunda laxaklak
og að reka laxveiði fyrir alla fé-
lagsmenn sameiginlega á einum
stað eða fleirum, ef henta þykir og
aðalfundur samþykkir. — Lög fé-
lagsins voru endurskoðuð 1971,
m.a. til samræmis við breytingar á
lögum um lax- og silungsveiði og
með tilliti til nýrra viðhorfa í
þessum efnum. Nafn félagsins
varð þá Veiðifélag Laxdæla. Um
markmið þess segir, auk ráðstöf-
unar veiði og seiðasleppinga, að
þau séu að vinna að umbótum á
veiði, t.d. með gerð fiskvega, fjölg-
un veiðistaða, vatnsmiðlun, vega-
lagningu að veiðistöðum o.fl. —
Við gildistöku samþykktar félags-
ins 1972 voru 28 jarðir innan þess
og hafði þeim því fjölgað um 7 frá
stofnun þess. Eru þetta allt ný-
býli, sem reist hafa verið í landi
gömlu jarðanna. í fjórum tilvikum
ber býlið sama nafn og höfuðbólið,
en hin þrjú býlin heita: Ás, Lamb-
eyrar og Engihlíð.
Jóhann Sæmundsson,
Ási, formaður
Fimm menn hafa gegnt starfi
formanns þau rösklega 47 ár, sem
félagið hefur starfað. Fyrsti for-
maður var, sem fyrr greinir, Guð-
mundur Guðbrandsson, Leið-
ólfsstöðum, og var hann formaður
til ársins 1950, eða samfleytt í 15
ár. Þá varð formaður Skúli Jó-
hannesson, Dönustöðum, og er
hann í sjö ár, en árið 1957 verður
Aðalsteinn Skúlason, Hornsstöð-
um, formaður og gegnir for-
mennsku næstu þrjú árin. Árið
1960 varð formaður Þórður Eyj-
ólfsson, Goddastöðum, og er hann
formaður til ársins 1969, eða í 9
ár, og Jóhann'Sæmundsson, Ási,
tók við og hefur haldið um stjórn-
artaumana í félaginu allt til þessa
dags, eða í 13 ár samfleytt. f
stjórn eiga nú sæti, auk Jóhanns,
þeir Einar Ólafsson, Lambeyrum,
Ólafur Pálmason, Engihlíð, Egill
Benediktsson, Sauðhúsum, og Elís
G. Þorsteinsson, Hrappsstöðum.
— Þriggja manna stjórn hefur
verið lengst af í félaginu, en árið
1968 var samþykkt að fjölga þeim
í fimm.
Fyrirkomulag og ráð-
stöfun veiði
Á stofnfundi félagsins var
ákveðið að veiði sumarið 1935 yrði
netaveiði, auk stangveiði, lögum
samkvæmt. Hins vegar samþykkti
aðalfundur 1936, að einungis
skyldi veitt með stöng á félags-
svæðinu og hefur svo verið allar
götur síðan.
Fyrirkomulag og ráðstöfun veiði
í Laxá í Dölum má skipta í tvö
tímabil, 1935-1951 og 1952-1982.
Fyrra tímabilið var veiðin í ánni
aðskilin í neðri og efri hluta. Seld
voru veiðileyfi til einstaklinga og
hópa eða félaga og hver veiðieig-
andi hafði, sérstaklega framan af
tímabilinu, sjálfur veiði sína að
hluta eða öllu leyti sum árin.
Stangveiðifélag Reykjavíkur hafði
t.d. neðri hluta Laxár á leigu í
nokkur ár, 1939—1944.
Um seinna tímabilið, 1952—
1982, má segja, að allt hafi þá ver-
ið í fastari skorðum en áður, enda
góð reynsla fengin af útleigu veið-
innar. Umsvif veiðifélagsins fóru
jafnt og þétt vaxandi um miðjan
sjöunda áratuginn þegar aðstaða
fyrir veiðimenn var stórbætt af
hálfu félagsins með byggingu
veiðimannahúss og síðar kom til
sögunnar aukinn rekstur í tengsl-
um við dvöl veiðimanna og veiði-
skap þeirra. Allt tímabilið var
veiðin í ánni leigð út í einu lagi og
aðeins þrír leigutakar þessi rúm-
lega 30 ár.
Árið 1952 kom til framkvæmda
samningur, sem veiðifélagið hafði
gert við Stangveiðifélagið Papa í
Reykjavík um leigu á veiði í allri
ánni og gilti samningurinn fyrst
til 10 ára og var síðan framlengd-
ur um nokkur ár eða til 1964. Fé-
lagsmenn „Papa“ voru gamal-
kunnir ánni, því þeir höfðu veitt í
henni mörg undanfarin ár.
Stangveiðifélagið Kvörn í Reykja-
vík tók Laxá á leigu árið 1965 og
hafði veiðina í henni til 1973. Árið
1974 varð hópur bandarískra
sportveiðimanna leigutaki árinnar
og hefur verið það síðan. Veiðieig-
endur áttu á seinna tímabilinu
lengst af þess kost að nota sjálfir
stangveiði í ánni síðustu 7—10
daga veiðitímans árlega.
Stangafjöldi
Á grundvelli laga frá 1957 var.
ákveðið að hafa mætti mest 5
stengur við veiðar samtímis í
Laxá. Árið 1970 var stöngum
fjölgað í 6 og 1972 urðu stengurnar
7 talsins og svo er enn. — Um 30
veiðistaðir eru í ánni.
Laxveiðin
Árið 1946-1982, eða í 37 ár,
veiddust árléga að meðaltali 654
laxar á stöng í Laxá í Dölum.
Hliðstæð tala fyrir tímabilið
1961—1980 er 761 lax. Þá fengust
1.018 laxar að meðaltali árlega
1964—1973. Mesta árlega veiði í
ánni var 1972 þegar veiddust 1.820
laxar. Árlegt meðaltal síðustu 9
ára er hins vegar um 500 laxar.
Það er opinbert leyndarmál, að
áin hefur verið vanveidd þau ár,
sem núverandi leigutaki hefur
haft veiðina. Tölur fyrrgreind 9 ár
um veiði gefa því engan veginn
rétta mynd af hversu gjöful lax-
veiðin er í Laxá í Dölum.
Fiskræktin
Vel hefur verið staðið að fisk-
rækt alla tíð á vatnasvæði Laxár.
Flest atriði fiskræktar hafa komið
þar til framkvæmda, að vísu í mis-
miklum mæli, svo sem seiðaslepp-
ing; smærri og stærri seiði, lag-
færing gönguleiða laxins, vatns-
miðlun og veiðieftirlit. — Þess má
geta hér til fróðleiks, að skömmu
fyrir seinustu aldamót reisti Gutt-
ormur, sonur séra Jóns Gutt-
ormssonar í Hjarðarholti, klakhús
við ána í landi Hjarðarholts.
Megináhersla var lögð á klak-
starfsemi í upphafi sem Guð-
mundur Guðbrandsson, formaður
félagsins, hafði mikinn áhuga
fyrir og sinnti af dugnaði. Fyrst í
stað voru höfð not af klakhúsi við
Haukadalsá til að klekja út hrogn-
um úr Laxárlaxi, sem veiddur var
til klaksins að haustinu. En 1939
var reist klakhús við lind í Þránd-
argili í landi Leiðólfsstaða og var
húsið 32 m2 að flatarmáli og var
þar rými fyrir rúmlega lk millj.
hrogna. Klakaðstaða þessi var enn
bætt 1941. Umsjónarmaður klaks-
ins var, sem fyrr greinir, Guð-
mundur á Leiðólfsstöðum og
starfsemin stóð í 10—12 ár, en þá
var henni hætt. Verulegum fjölda
kviðpokaseiða var á þessum árum
sleppt í ána. Eftir þetta voru
keypt seiði í ána, leigutaki skuld-
batt sig til að klekja út hrognum
úr Laxárstofni og setja seiðin í
ána eða félagið sjálft annaðist
þessi mál. Fyrst voru þetta sumar-
alin seiði, síðan gönguseiði af laxi
ásamt sumaröldum seiðum. Mjög
miklum fjölda seiða hefur þannig
verið sleppt í vatnakerfið. Síðustu
árin hefur verið gert gott átak
með að setja smáseiði í svæðið
ofan ófiskgengra fossa eða aðrar
hindranir, þar á meðal stöðuvötn,
sem virðist hafa gefið góða raun.
Vatnsmiðlunarstífla var byggð í
útrennsli Laxárvatns 1939. Þá var
sprengd renna neðst í ánni 1946 til
að greiða fyrir fiskför og aðrar
minniháttar umbætur hafa verið
gerðar í ánni í sama skyni. Síðustu
ár hefur göngulaxi verið lyft upp
fyrir ófiskgenga fossa til að láta
hann hrygna þar. Kannaður hefur
verið möguleiki til þess að gera
Sólheimafoss fiskgengan, en það
hefur ekki verið talið hagkvæmt.
Veiðieftirlit hefur verið fram-
kvæmt af heimamönnum sjálfum
og í vissum tilvikum hafa verið
gerðar virkari aðgerðir til aðhalds
Veiðimannahús við Laxá í Dölum hjá Þrándargili.
Neðsti hluti Laxár í Dölum. Veiðistaðurinn Papi sést hægra megin á mynd-
mni. (LjÓ8m. Kinar HannetMon)
(Ljósm. Kinar llannesson)