Morgunblaðið - 06.12.1983, Blaðsíða 18

66
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER 1983
sjáyarhættir“
„íslenskir
Bók Lúðvíks Kristjánssonar
eftirJón Thorarensen
Lúðvík Kristjánsson:
ÍSLENZKIR SJÁVARHÆTTIR
I og II bindi.
Reykjavík 1980, 1982.
Menningarsjódur.
Tvö heljarstór bindi af sjávar-
háttum eru komin út á þessum ár-
um. Er fyrirferðin slík og stærðin
á ritum þessum, að helzt er það
ekki nema fyrir fullfríska menn að
handleika þau.
Það er eðlilegt að mikið efni
safnist til þessara rita, því að
mörg hundruð bækur eru til fyrr
og síðar um sjómennskuna og
sjávarstörfin, og hefur höfundur-
inn, Lúðvík Kristjánsson fræði-
maður, tínt þetta saman á löngum
tíma úr geysilegum fjölda prent-
aðra rita, og er þetta út af fyrir
sig mikið verk og merkilegt, sem
hann á þakkir skildar fyrir.
Þar eð undirritaður er alinn upp
á gamalli og merkri útvegsjörð,
þar sem maður fram af manni
stundaði sjósókn og sjávarstörf,
hlaut svo að fara, að ég lærði þessi
störf. Ég var líka svo heppinn að
kynnast mönnum, sem voru fróðir
í þessum efnum. Vil ég þar helzt
til nefna þá Odd Oddsson, fræði-
mann og rithöfund frá Eyrar-
bakka (1861—1938), og Hjalta
Jónsson skipstjóra (1869—1949).
Báðir voru þeir þjóðkunnir menn
og með afbrigðum fróðir, og með
mikia reynslu í öllu því, er tengd-
ist sjósókn hins gamla tíma.
Oddur Oddsson reri á teinær-
ingi á vetrarvértíð úr Höfnum rétt
eftir 1880, og Hjalti Jónsson var
formaður þar árin 1895—1900.
f fyrra bindi sjávarhátta er m.a.
á bls. 131 mynd af þangsigð. Sú
mynd er mjög villandi, því svoleið-
is áhöld þekktust að minnsta kosti
ekki á Suðurnesjum, en myndin á
bls. 132 er skárri og líkari þeim
þangsigðum, sem notaðar voru. Á
Suðurnesjum voru þangsigðar
þannig: venjulegt tréskaft eins og
á handsaxi, og svo hringlaga egg-
járn, er myndaði næstum hálf-
hring. Blaðið var þunnt og slétt, úr
sterku járni, sem var látið bíta
vel.
Ég fór í þangfjörur á hverju
hausti frá því ég var sextán ára til
tuttugu og eins árs aldurs, og var
alltaf látinn bera upp en ekki
skera. Það var talin vandasöm
sérgrein. Þess vegna voru það
vissir menn sem skáru. Ketill,
fósturfaðir minn, skar alltaf.
Hann var mikill vinnugarpur og
með afbrigðum afkastamikill.
Hann þekkti fjörur sínar eðlilega
bezt af öllum og þangvöxtinn á
þeim, og valdi því mismunandi
fornskurð á þeim frá ári tiLárs. , '
í öðru bindi á bls. 32 segir höf-
undur: „Að róa úr heimavör, var
heimræði." Aldrei hefur þetta orð,
heimræði, þekkst á æskustöðvum
mínum né orðin: aðtökubátar, inn-
tökubátar og heimversbátar. Þá
segir á sömu bls. (32), að sjósókn
úr útveri var nefnt útræði. Það
þurfti ekkert útver til þess að út-
ræði væri. Útræði var frá öllum
verstöðvum á Suðurnesjum.
Þá er sagt á bls. 33: „... ef uppi-
höld urðu langvinn." Þetta orð
þekkist ekki, en hér gæti verið átt
við „frátök" sem sjómenn þekkja.
Á sömu blaðsíðu segir höfundur:
„Allar verstöðvar milli Garðskaga
og Reykjaness hétu „útver". Þess-
ar verstöðvar heyrðust aldrei
flokkaðar sérstaklega. Ég læt
þetta nægja um þennan kafla, en
hann er mjög ófullnægjandi.
í öðru bindi í kaflanum Sunn-
lendingafjórðungur, segir höfund-
ur á blaðsíðu 34: „... voru flestir
lendingarstaðirnir eða uppsátrin
nefnd varir." Hér hefði verið þörf
á að gera strax í upphafi grein-
armuninn á uppsátri og vör. Vör
er orðið yfir lendingarstaðinn
sjálfan. Það var víða hægt að
lenda, þótt ekki væri þar uppsát-
ur. Uppsátur táknaði bæði vör og
naust. Lendingarréttindi og
naustaréttindi. Naust (ft., hvk.),
þar sem skip voru sett upp til
geymslu eða naustuð vegna stór-
viðra eða óvenjulegrar sjávar-
hættu, svo sem brims eða stór-
flóða. Að hafa uppsátur, það er að
segja vör og naustaréttindi, var
það dýrmætasta, sem fylgdi hverri
sjávarjörð.
í athugasemd á blaðsíðu 38 í II
bindi, segir höfundur um sjó-
mannavísuna á Selatöngum, að
hún sé í Rauðskinnu I, 73, miklu
styttri. Það skal bent á að í
Rauðskinnu III, blaðsíðu 167, er
þulan lengri og með fleiri manna-
nöfnum en hjá honum í Sjávar-
háttum.
Á sömu blaðsíðu segir höfundur:
„Aðkomuvermenn í Grindavík
voru þar sem annars staðar á Suð-
urnesjum kallaðir „útlend-
ingar"...“ Þetta orð heyrðist
aldrei á Suðurnesjum um menn,
sem komu í verið.
Á blaðsíðu 38 segir höfundur:
„Miðnes (Flankastaðir, Sandgerði,
o.fl.), Hvalsnes og Stafnes voru
hin eiginlegu Suðurnes. Að fara í
ver á Suðurnesjum var því að róa
úr einhverri verstöð á því svæði."
Þetta er alrangt. Samkvæmt
frásögn Sigurðar B. Sívertsen, Út-
skálaprests (1808—1887), sem var
rithöfundur og vel að sér í sögu
íslands, segir hann að Suðurnes
séu frá Hvaleyrarholti, sunnan við
Hafnarfjörð, og nái til Selatanga
fyrir austan Grindavík. Þetta
svæði hefur alltaf verið viður-
kennt sem Suðurnes.
Þá kem ég að teinæringunum,
sbr. mynd á blaðsíöu 162, sem líka
jafnvel oftar voru kallaðir teina-
hringar. Þetta voru hin stóru og
merku fiskiskip fortíðarinnar. Að
mínu áliti hefðu þessi höfuðskip
gamla tímans þurft að fá mikið og
sérstakt rúm í sjávarháttum Lúð-
víks, lýsingu á þeim og þjóðhátt-
um í sambandi við þá úr helztu
verstöðvum landsins, því að breyt-
ing gat verið á ýmsu, eftir því úr
hvaða verstöð þeir gengu. En
Oddur og Hjalti sögðu mér, að
ýmsar sjómannareglur og siðir
hefðu verið fjölbreyttir í sam-
bandi við þessi skip.
Að vísu voru til tólfæringar, en
þeir voru aldrei eins algengir og
teinahringarnir, þóttu stirðari og
erfiðari og voru því notaðir á Suð-
urnesjum meir til flutninga og í
ferðir til Geirfuglaskers. Guðni
Sigurðsson sýslumaður, d. 1780 í
Kirkjuvogi, tengdafaðir Hákonar
Vilhjálmssonar lögréttumanns,
sem var afbragðs skipasmiður.
Guðni smiðaði tólfæring, sem
notaður var til geirfuglaferða og
flutninga til og frá Básendum.
Hinir miklu sjósóknarar á Suð-
urnesjum reru á teinæringum á
vetrarvertíðum. Þeir sóttu sjóinn
af ofurkappi og hörku á þessum
árstíma, en þó með forsjá og að-
gæzlu, en segja má að þeir litu
ekki til sjávar á öðrum árstímum.
Saga teinæringanna skipar því
stóran sess í hinni fornu útgerð-
arsögu íslendinga. Við þá er bund-
in svo mikil sjósóknarsaga íslend-
inga, verkaskipting til sjós, sjáv-
arhættir og óteljandi sjómanna-
reglur, að þessum rismiklu haf-
drekum hefði þurft að gera mun
betri skil í sjósóknarsögunni.
Til sæmis gengu úr Kirkju-
vogsvör á vetrarvertíð á blóma-
tímum sveitarinnar á miðri 19. öld
að minnsta kosti 7 teinæringar, en
3 frá suðurbæjum sveitarinnar, og
fjöidi þeirra líka frá Rosmhvala-
nesi og Grindavík.
Ég set hér lýsingu á teinæringi
frá þessum tímum: Teinæringar
voru um og yfir 20 álnir milli
hnífla. Á þeim var 19 manna
áhöfn. Formenn kappkostuðu að
hafa valda skipshöfn, menn sem
sameinuðu þrek, vinnuþol, verk-
þekkingu og sjóhæfni. Þó höfðu
hinir miklu hlutaguðir meðal
formanna þá reglu, að tvær und-
antekningar varð að gera. Fullorð-
inn maður, vanur sjómaður og
slitinn að kröftum, varð að fá að
fljóta með. Hann var látinn vera á
húmborunni, fremsta staðnum á
skipinu við hnífilinn og renna þar,
því staðurinn var órólegur. Hinn
maðurinn var óharðnaður ungl-
ingur, hafður í miðskut með færið
sitt. Með þessu gæfumerki töldu
formenn sig heiðra jöfnum hönd-
um og viðhalda sjómannastétt-
inni.
Þá kom niðurröðun og nöfn á
rúmum skipsins. Fram við hnífil
skipsins var lítið rúm, sem var
takmarkað með stafnþóftu. Þetta
rúm hét húmbora, eða krapparúm,
hálsrúm eða krús. Öll voru þessi
orð notuð á víxl.
Næsta rúm hét barki og tak-
markaðist af næstu þóftu, sem hét
barkaþófta eða hnúta. Þá kom
næsta rúm, sem hét hnúta eða söx
eða framá-rúm. Það takmarkaðist
Nýir eigendur Ingólfsbrunns ásamt starfsstúlkum. Frá vinstir: Gunndór Sigurðsson, Ingibjörg Ingólfsdóttir, Halldóra
Gunndórsdóttir og Karen Marteinsdóttir.
Nýir eigendur að Ingólfsbrunni:
Höldum góðum hefðum en
bryddum upp á nýjungum
Veitingahúsið Ingólfsbrunnur hef-
ur fengið nýja eigendur. Ingibjörg
Ingólfdóttir og Gunndór Sigurðsson
taka við af Kristínu Þorsteinsdóttur
og Kjartani Halldórssyni, sem hafa
rekið Ingólfsbrunn frá upphafi.
„Við ætlum ekki að gera neinar
róttækar breytingar á staðnum,
svo sem á innréttingum, en tæki
og aðstöðu ætlum við að bæta,“
sögðu nýju eigendurnir er blm.
Mbl. leit við hjá þeim eftir fyrsta
daginn. „Hér getur fólk fengið
áfram ódýran og góðan heimilis-
mat í hádeginu. Það verður tví-
réttað og bryddað upp á ýmsum
nýjungum án þess að það komi
niður á verðinu. Aðalsmerki Ing-
ólfsbrunns hefur verið vandað
smurbrauð, við ætlum að halda
því á lofti og höfum ráðið til okkar
Ingibjörgu Kristjánsdóttur, mjög
færa smurbrauðsdömu, sem hefur
starfað við þetta í níu ár í Kaup-
mannahöfn. Fólk sem ekki kemst
frá vinnu hefur getað fengið
smurt brauð sent og höfum við
hug á að efla þá þjónustu. Er þá
hægt að hringja á morgnana og
panta og fá brauð sent eftir há-
degi. Tartaletturnar, sem hafa
verið vinsælasti sérrétturinn hér
verða áfram á matseðlinum, og
ætlum við að bæta síld við sem
öðrum sérrétti."
Hefur verið mikið að gera í dag?
„Já hér kemur mikið af fólki úr
fyrirtækjunum í kring til að fá sér
mat eða kaffi, og eru þetta allt
mjög góðir gestir."
Góðtemplara-
reglan 100 ára
Góðtemplarareglan á Is-
landi heldur hátíðlegt 100
ára afmæli sitt þann 10. janú-
ar 1984.
Fyrsta stúkan var stofnuð á Ak-
ureyri 10. janúar 1884, en tveimur
árum síðar var Stórstúka íslands,
IOGT, stofnuð.
Á blaðamannafundi, sem stúkan
efndi til fyrir skömmu, kom m.a.
fram að áætluð er menningarráð-
stefna, með þátttöku fjölda er-
lendra þjóða. Ráðstefnan verður
haldin hér á landi dagana 21. til
27. júlí á næsta ári. Einkunnarorð
ráðstefnunnar hafa verið ákveðin
„Jörðin — framtíðarheimili okkar.
Á fundinum kom ennfremur fram,
að fyrir tveimur árum var sam-
þykkt í framkvæmdanefnd Stór-
stúku íslands, að gefa út afmæl-
isrit i tilefni aldarafmælisins.
Hilmar Jónsson hefur tekið að sér
ritstjórn. Að sögn Hilmars hafa
mörg handrit borist og fer ritið í
prentun innan tíðar. Sagði hann
að áskrifendalistar lægju frammi
í stúkunum, en ritið yrði einnig
selt á almennum markaði.
Stórstúka íslands hefur látið
gera frímerki og minnispening í
tilefni afmælisins. Var það gert í
samvinnu við póstmálastjórn og
að sögn stúkumanna verða frí-
merkið og minnispeningurinn selt
á almennum markaði. Af hálfu
Stórstúkunnar hafa Sigurður H.
Þorsteinsson, Ólafur Jónsson og
Sveinn Kristjánsson haft aðal-
umsjón með þessari útgáfu.
Frá blaðamannafundinum. Talið frá vinstri: Kristinn Vilhjálmsson, stór-
gæslumaður unglinga, Sigurgeir Þorgrímsson, ritari framkvæmdanefndar og
Hilmar Jónsson, stórtemplari. Ljósm. Mbi. rax.