Morgunblaðið - 06.12.1983, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER 1983
Lúðvík Kristjánsson
af barkaþóftunni að framan, sem
var keipalaus og andófsþóftunni
að aftan. Næst kom háandófið eða
andófið, eins og það var kallað.
Þar næst fyrirrúmið, þá miðrúm-
ið, þá slógrúmið og svo loks aust-
urrúmið.
Þófturnar milli þessara rúma
hétu hver og ein eftir sínu rúmi.
Þóftan, sem takmarkaði austur-
rúmið að aftan, hét biti eða fiski-
biti, en endar þóftunnar úti við
borðin hétu bitahöfuð.
Bitinn var hið mikla virðingar-
sæti og afmarkaði skutinn, sem
kom fyrir aftan. Fyrir aftan bit-
ann kom miðskutur, sem tak-
markaðist af skorbita, sem að-
skildi rúm formanns frá skut. í
miðskut var höfð mjó þófta fyrir
miðskutsmann að sitja á, en keip-
ar fylgdu henni ekki.
Skorbitinn, sem aðskildi rúm
formanns frá miðskut, var með
þiljum niður að kjölsogi til þess að
enginn fiskur gæti runnið inn í
formannsrúmið eða stjórnrúmið,
enda þurftu formenn aldrei að
renna færi frekar en þeir vildu.
Þá er að geta þess, hvernig
formenn röðuðu niður skipshöfn-
inni.
Fremst í húmborunni, sem líka
var stundum kölluð krús, var hinn
gamli og slitni sjómaður, sem fyrr
er getið. Hann var ekki látinn
hvíla, sem kallað var, þegar róið
Jón Thorarensen
var. Næst komu tveir menn, sem
voru í barka, næsta rúmi við
húmboruna. Þar voru valdir helzt
fisknir menn. Þá kom næsta rúm,
hnútan eða söxin. í þetta rúm voru
valdir fisknir menn, stórir,
sterkir, fótvissir, yfirleitt kunnir
að karlmennsku, aðgætni og sjó-
hæfni. Þeir voru skiphaldsmenn
og leiðsögumenn á grynningum, ef
á þurfti að halda. Þessir síðast-
töldu fjórir voru yfirskipsmenn-
irnir. Þeir höfðu það starf meðal
annars, að hvíla ræðara á háand-
ófi, fyrirrúmi og miðrúmi.
Þá skal röðinni haldið áfram:
Næst kom háandófið eða andófið,
eins og það var oftast kallað. í það
rúm voru valdir úrvals sjómenn,
afburðamenn til allra verka, alltaf
stórir menn, ef hægt var, sterkir
og miklir ræðarar, en þurftu ekki
að vera fiskimenn. Skiprúmið i há-
andófinu á stjórnborða var að öllu
jöfnu mesta virðingarsæti og virð-
ingarstaða næst formanni. Sá
maður, er það sæti skipaði, þurfti
að hafa mikla sjóhæfni og yfir-
gripsmikla þekkingu á sjólagi og
vindum.
Þá kom fyrirrúmið. Þar var
einna ógleggst, hvernig menn voru
valdir, en venjulegast voru þar
látnir ófisknir menn, en þolnir
ræðarar.
Þá kom miðskipsrúmið eða
miðrúmið. í það rúm voru valdir
góðir ræðarar og helzt miklir
fiskimenn um leið. Síðan kom
slógrúmið. Þar voru valdir jafn-
beztu ræðarar skipsins.
Þá var næst austurrúmið. Þar
voru valdir gætnir og reyndir sjó-
menn, fremur en kraftamenn eða
ræðarar. Þeirra verk var jafnan
meðal annarra að „leggja lagið"
þegar róið var.
Þá komu tveir bitamenn, en bit-
inn var, eins og sagt hefur verið,
aftari þófta austurrúmsins. Þetta
voru mikil virðingarsæti, ein
mestu á skipinu, og þangað valdir
úrvals fiskimenn. Þeir voru um
leið ráðgjafar formanns, ef hann
þurfti einhvers með, sem sjaldan
kom fyrir.
Bitamenn höfðu það starf að
hvíla ræðara í slógrúmi og austur-
rúmi.
Loks kom miðskutsmaðurinn,
sem venjulega var óharðnaður
unglingur. Hann hvfldi ekki, en
stundaði fiskdrátt eins og hann
gat, og renndi færi sínu sam-
kvæmt skipun alltaf undantekn-
ingarlaust á stjórnborða.
Að endingu var svo rúm for-
manns fyrir aftan skorbitann. Það
var þiljað af niður undir kjölsog,
svo ekkert bærist til hans úr eða
af fiski. Hann stundaði ekki fisk-
drátt frekar en honum sýndist.
Þá hefur verið minnst á starf og
stöður þeirra nítján manna, sem
mynduðu skipshöfnina.
Að vera formaður á teinæringi
var mikil virðingar- og heiðurs-
staða. Til þess völdust afburða-
menn. Þeir voru virðingarmenn
síns tíma. Þá höfðu formenn á
teinæringum þær eftirfarandi
reglur, sem enginn nú á tímum
þekkir ástæður fyrir. Þeir reyndu
alltaf að hafa bezta fiskimanninn
á skipinu, bitamanninn, á bak-
borða, og sjálfur renndi formaður-
inn, ef hann bar það við, undan-
tekningarlaust alltaf á bakborða.
Það var regla hjá formönnum yf-
irleitt, að hafa alla þá skipshafn-
armenn, sem renndu á bakborða,
beztu fiskidráttarmennina.
Hér er lýst þjóðháttum á tein-
æringum, lýst skiprúmum, lýst
hvernig menn voru valdir, hvernig
þeim var raðað niður í samræmi
við hæfileika þeirra og verkaskipt-
ingu, en í öllu slíku eru lýsandi
sjávarhættir, lífsreynsla og lærd-
ómur í löngu starfi formanns. Allt
vekur þetta óteljandi spurningar
um margt, sem við nútímamenn
höfum eigi svör við. En þetta sýn-
ir, hve geysilegt verkefni þetta er,
og á eihskis eins manns færi að
gera því rækileg skil.
Lúðvík Kristjánsson hefur með
riti sínu gefið fræðimönnum nú og
síðar tækifæri til þess að bæta við
verk þetta, því að sjávarhættir og
alls konar siðvenjur í sambandi
við trú sjómanna er sá mikli frum-
skógur sem líklega næst nú ekki
til lengur, en þyrfti sem mest að
tengjast byggingarsögu sjávarút-
vegsins, sem er mjög ítarleg hjá
höfundinum.
Aldrei töluðu þeir Hjalti og
Oddur um sexæringa og feræringa
og aldrei heyrði ég þessi orð í upp-
vexti mínum, heldur fjögra-
mannafar og sexmannafar. Aftur
á móti alltaf um áttæring og tein-
æring (teinahring). Eins og við
vitum var misjafnt málfar á milli
héraða.
Á blaðsíðu 142, II bindi, segir
höfundur: „... bönd fremst og aft-
ast i skipi voru kölluð á Suður-
nesjum krikkjur." Þessi bðnd hétu
líka krypjur.
Á blaðsíðu 167 byrjar kafli
svona: „Umbúnaðurinn, sem árin
leikur í, þegar róið er, heitir einu
nafni ræði.“
Hér hefði þurft strax í byrjun
að útskýra hvað er ræði og lýsa
því, en síðan útskýra hver sé mun-
ur á ræði og keip.
Hvergi er þetta rétt í orðabók-
um, jafnvel Blöndals orðabók hef-
ur þetta rangt.
Ræði er það, þegar keipjárnin
hafa verið fest á keipstokkinn,
sem öðru nafni kallast hástokkur.
Keipjárn komin á skipið heita
ræði. Þegar svo keipnefjurnar,
litlir þríkantaðir trébútar, sem
líka heita vaðnefjur, hafa verið
festar sitt hvorum megin við
keipjárnin, þá fyrst heitir þetta
allt keipur. Keipjárnin með nefj-
um heita þannig einu nafni keip-
ur.
Síðan rekur höfundur sögu um
hvernig búið var um árarnar á
ýmsum tímum, og er það fróðlegt.
67
í kaflanum um skipasmíðar á
blaðsíðu 291 síðast er aðeins
minnst Eggerts Björnssonar í
Kirkjuvogi (1825—1905), en hon-
um hefði þurft að gera miklu betri
skil, þar sem hann var einn mesti
stórskipasmiður á Suðurlandi á
sinni tíð. Hann var framúrskar-
andi sjónhagur við skipasmíðar og
afkastamikill, eins og sá fjöldi
skipa sýnir, sem hann smíðaði.
Eg hef nú minnst hér á nokkur
atriði, en miklu fleiri athugasemd-
ir mætti gera með fullri virðingu
fyrir ritverkinu. Það er engin
furða, því að hér er ekki neitt lítið
efni á ferðinni, þar sem um er að
ræða lýsingu á hinum forna sjáv-
arútvegi þjóðarinnar.
Það er alveg útilokað, að einn
maður geti gert þessu geysilega
verki skil til hlítar.
En þetta rýrir ekki þakklætið til
Lúðvíks Kristjánssonar. Hann
hefur komið þessu saman með
dugnaði, og þó að það sé ekki full-
komið og ekki gallalaust, þá er
þetta merkilegt verk. og mikil
vinna að baki.
Sumir kaflar eru skemmtilegir,
svo sem „Heiti umfara, bls. 153, II
bindi, og Bitafjalir og Bátavísur á
bls. 226, II bindi."
Að lokum má segja, að það, sem
skilur á milli sr. Jónasar frá
Hrafnagili í íslenzkum þjóðhátt-
um og Lúðvíks Kristjánssonar í
Sjávarháttum, er sá munur að
þjóðháttalýsingar sr. Jónasar eru
meiri, hvar sem hann kemur þeim
við. Þess vegna verður rit hans
safaríkara og skemmtilegra af-
lestrar, en í Sjávarháttum Lúð-
víks er byggingarsaga skipanna og
margs konar merkilegur fróðleik-
ur meginefnið, en þjóðhættirnir,
sem hér eru nefndir sjávarhættir,
minni miðað við þetta mikla efni.
Þess vegna verður rit Lúðvíks
Kristjánssonar þurrara og þyngra
aflestrar.
Báðir hafa þeir, sr. Jónas og
Lúðvík, skipað sér verðugan sess í
þjóðháttum, og rit þeirra verða
grunnrit, þegar þjóðfræðingar
framtíðarinnar fara við þau að
bæta.
Jón Thorarensen er fyrrverandi
prestur í Nessókn í Reykjavík.
** t,y9air
r
toðfi
'n.

'*•***>

Síríus
Kbnsum
suðusúkkulaði
Gamla góða Síríus Konsum
súkkulaðið er í senn úrvals
suðusúkkulaði og gott til átu. Það
er framleitt úr bestu hráefnum, er
sérlega nærandi og dijúgt til suðu
og í bakstur, enda jafnuinsælt í
nestispökkum ferðamanna og
spariuppskriftum húsmæðra.
Síríus Konsum er vinsælast hjá
þeim sem velja bara það besta.