Morgunblaðið - 24.12.1983, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. DESEMBER 1983

| Einsog mér sýnist .... Gísli J. Ástþórsson
Þegar menn sjá rautt
þegar þeir sjá svart
„Fáránleiki, forheimskun,
spilling og sóun“
Afþví þaö er nú þessi
dagur ætla ég aö mér leyf-
ist kannski aö fara fáein-
um orðum um umburöar-
lyndiö sem mönnum verö-
ur stundum svo tíörætt
um, en þó einkanlega þeg-
ar þannig stendur á aö
mannkynið er nýbúiö aö
brenna hálfa veröldina
ofanaf sér vegna skorts á
fyrrnefndu umburöarlyndi.
Venjulega krossa menn
sig þá í bak og fyrir og eru
aldeilis dolfallnir yfir þessu
háttalagi; og þaö vantar
svosem ekki aö menn lofi
bót og betrun, enda er
þaö altalað svona fyrsta
kastiö aö minnstakosti aö
mannfólkiö geti aö sjálf-
sögðu lifað saman í sátt
og samlyndi ef þaö leggi
sig bara fram um þaö.
Ja, flestra manna mál er
líklega vissara aö oröa
þaö. Sumir smjúga úr
rústunum og laumast í
skjól, svosem einsog gest-
apomennirnir og þeirra
líkar sem stukku sumir
hverjir alla leið til Suöur-
Ameríku þarsem jaröveg-
urinn var ennþá frjór fyrir
þesslags hugarfar og
þesskonar vinnubrögð
sem þeir kunnu best aö
meta.
Það er dáltið óhugnan-
legt (og veit raunar alls
ekki á gott) aö sumir af
þessum böölum skyldu aö
auki fara frjálsir feröa
sinna fyrir atbeina sigur-
vegaranna: hálir og kald-
hæönir og gjörsamlega
siöspilltir menn sem runnu
ýmist austur á bóginn og
tóku upp þráöinn þar und-
ir ööru einræðismerki eöa
komu sér j mjúkinn hjá
nýju herrunum fyrir vestan
tjald og geröust viljug
handbendi þeirra. Þar má
nefna til menn einsog
Klaus Barbie, „slátrarann
frá Lyon“ einsog Frakk-
arnir kölluöu hann og sem
þeim tókst loksins aö kló-
festa snemma í vor eftir öll
þessi ár; en þaö er önnur
saga, þetta meö stríös-
glæpamennina sem skiptu
bara um ríkisfang og hús-
bændur einsog þegar
naöran skiptir um ham.
Þaö sem einkanlega er
að hrærast í kollinum á
mér í svipinn og sem varö
kveikjan aö þessum
vangaveltum um umburö-
arlyndiö og misjafnt gengi
þess gegnum tíöina er sú
árátta örfárra landa okkar
aö geysast framá ritvöllinn
á svosem tveggja til
þriggja ára fresti og biöja
okkur hin einsog guö sér
til hjálpar aö láta ekki „lit-
uöu kynþættina", einsog
þaö heitir venjulega i
svona fjasi, „spilla" hinum
göfuga íslenska stofni.
Þaö eru blökkumennirnir á
Vellinum oftastnær sem
valda skriffinnunum mestu
hugarangri: þeir gætu sem
best „óhreinkaö" hið göf-
uga íslenska blóö og sem
hreinræktaöir aríar (eöa er
þaö ekki?) ber okkur vit-
anlega skylda til aö varö-
veita bláa blóöið.
Eöa svo heitir þaö.
Þessum þeldökku her-
mönnum þarna útá nesinu
er semsagt guövelkomiö
aö láta skjóta sig fyrir
okkur ef svo slysalega
skyldi takast til aö
mannskepnan þyrfti einn
ganginn enn aö brenna
ofanaf sér; en vildu þeir
samt ekki vera svo vænir
aö láta skjóta sig ann-
arsstaöar? Hitt vill gleym-
ast hjá mannræktarmönn-
unum (og ég nota orðiö í
samskonar merkingu og
til dæmis nautgripa- eöa
sauöfjárrækt) aö dátarnir
sem þeir eru að amast viö,
og vegna hörundslitarins
nota bene, eru bornir og
barnfæddir á þeim slóöum
þarsem þjóöernum og
'kynþáttum hefur einmitt
veriö hrært hvaö ræki-
legast saman, og veit ég
þó ekki betur en afleiöing-
in viröist einkanlega hafa
orðið sú aö þar sé nú þaö
samfélagiö til góös eöa ills
sem er auöugast og vold-
ugast í víöri veröld.
í söngleiknum „South
Pacific" eftir Rodgers og
Hammerstein segir á ein-
um staö: „You’ve got to
be taught to hate“, sem
skilar sér líklega skást á
íslenskunni meö því aö út-
leggja þaö sisona: „Hatur
er ekki meöfætt; það
veröur að lærast.“ Hvíti
hermaðurinn á Kyrrahafs-
eyjunni er hér aö gráta ör-
lög sín og innfæddu stúlk-
unnar sem hann gerir sér
Ijóst aö hann getur ekki
eignast vegna rótgróinna
fordóma landa hans og
skorts þeirra á umburöar-
lyndinu sem hér er til um-
ræðu.
Þaö er heilmikið til í
þessu hjá Rodgers og
Hammerstein meö innræt-
ingarhliöina á óvildinni.
Hún kviknar ekki af sjálfu
sér og heföirnar, uppeldiö,
skólunin og svo istööu-
leysi múgsálarinnar koma
þar mikiö viö sögu. Þetta
hef ég meira aö segja
reynt á sjálfum mér, þvíaö
leiö mín lá einmitt til heim-
kynna hermannsins í
söngleiknum um það leyti
sem styrjöldin á Kyrrahafi
var aö komast i algleym-
ing; og meö því aö engum
haföi hugkvæmst hér
heima aö upplýsa mig um
þaö aö ég yröi einskonar
æöri vera, einskonar súp-
erman, á meöal svertingj-
anna þarna í suöurríkjum
Bandaríkjanna, þá um-
gekkst ég þá einsog
hverja aöra menn, alsæll í
þeirri trú aö það væri nán-
ast sjálfsagöur hlutur. Þaö
haföi aldrei verið brýnt
fyrir mér aö fyrirlíta hör-
undsdökkt fólk. Og þaö
tók mig óratíma aö átta
mig á því aö mér bar samt
víst aö gera þaö einsog
allt var í pottinn búiö —
óratíma afþví enginn kunni
alminlega viö aö taka mig
í ofboöi útundir vegg og
segja til dæmis meö skelf-
ingarsvip: „Eruö þér
gengnir af göflunum, mist-
er Asthorson? Þér stóöuö
upp fyrir svartri konu í
bössinum.“
Ég eignaöist meira aö
segja í einfeldni minni
svona hálfgildings kunn-
ingja á umferðarmiöstöö-
inni þarna í háskólabæn-
um þarsem sópararnir og
buröarkallarnir voru aö
sjálfsögöu svartir; ég var
svo mikill græningi fram-
anaf aö ég vaknaöi ekki
einu sinni til meövitundar
t
um yfirburöi mína þegar
ég geröi þá uppgötvun aö
þaö voru tvö sett af sal-
ernum þarna á stasjóninni
líkt og er í Suöur-Afríku
enn í dag: annaö og þaö
veglegra fyrir okkur út-
valda fólkiö og hitt og
sýnu óhrjálegra fyrir úr-
kastið. Ætli ég hafi bara
ekki hugsaö sem svo, ný-
kominn frá sakleysingjun-
um noröur viö Dumbshaf:
Kyndugt uppátæki. Ætli
þeir hafi líka spes flór fyrir
gráar beljur og spes fyrir
rauöar?
Allavega gekk mér
böslulega aö vera hortug-
ur og yfirlætisfullur viö
negra og kynblendinga,
þóaö þaö rynni smásaman
upp fyrir mér aö það voru
fleiri merkir staöir en
náöhúsin sem þeir þóttu
ekki verðugir aö deila meö
hvítingjunum. Þaö kom
líka á daginn aö þeim var
meinaöur aögangur aö
sömu guöshúsum og hvíta
fólkinu og aö hvítum og
svörtum var jafnvel stíað í
sundur í tukthúsunum, og
aö í réttarsalnum sem ég
þurfti stundum aö heim-
sækja í sambandi viö
blaöamennskunámiö var
„lituðum“ ætlaöur sér-
stakur bás sem þeir uröu
aö kúldrast í ef þá langaöi
aö forvitnast um hvernig
réttvísin væri á litinn í
heimabæ þeirra. Dómar-
anum lýsti- ég eftir á aö
hyggja löngu seinna í
pöntuöu greinarkorni.
„Hann var vænsti maöur,“
hef ég skrifaö, „en ákaf-
lega stuttur; og hann sat
viö svo hátt og viröulegt
púlt í réttarsalnum aö þaö
voru áhöld um hvort þaö
var hentugra fyrir hann aö
beygja sig fram og horfa
undir Ijósakrónuna eöa
teygja ögn úr álkunni og
horfa fyrirmannlega yfir
hana.“
Ef það sem hér hefur
veriö sagt hljómar einsog
síöbúin ofanígjöf, þá er
þess aö gæta aö nú er
sagan bara hálf. Þetta er
nefnilega einungis fyrri
parturinn af sögu sem
byrjaöi illa en endaði vel.
Þetta var fyrir fjórum ára-
tugum. Æruveröugir öld-
ungar svartir geröu mann
feiminn og kvikindislegan
-meö því aö víkja úr vegi
fyrir manni á gangstéttun-
um, og verkakonurnar í
bláu pokalegu verka-
mannafötunum, sem maö-
ur sá útum gluggann á
lestinni þegar hún nálgaö-
ist járnbrautastööina í
Raleigh, voru allar sem ein
af „litaöa“ kynþættinum.
Sumar máttu þó heita
hvítar, og þá sást þaö
helst á lófum og nöglum
og hári, einsog manni
læröist meö tímanum, og
heyröist auk þess á mál-
farinu og málhreimnum
hvort konan taldist hvít
eöa ekki og þarafleiðandi
hvort menn áttu aö vera
kurteisir eöa durtslegir viö
hana.
Mikiö hvort þetta voru
ekki fyrstu konurnar af út-
skúfaöa kynþættinum sem
ég sá þarna suðurfrá: þær
voru á ýmsum aldri og til-
heyröu vinnuflokki sem sá
um viðhaldiö á undirstöö-
um járnbrautateinanna og
mokuöu grúsi allan daginn
og roguöust meö níö-
þunga burðarbita undir
teinana, en verkstjórinn,
„bossinn", var ævinlega
kallmaöur og ævinlega
hvítur. Þóaö þaö væri
heimsstyrjöld og þeir í
Washington væru sífellt
aö heita á kvenfólkiö aö
þaö gæfi sig fram til starfa
fyrir fööurlandið, þá var
þaö ekki fyrr en maöur
kom noröur á bóginn sem
maður fór aö sjá hvítu
kvenfólki bregöa fyrir inn-
anum þaö svarta sem
vann viö járnbrautirnar.
Síöan geröist þaö ein-
faldlega meö árunum (og
þaö er góöi parturinn sög-
unnar) aö menn strikuðu
yfir fortíöina, afneituöu
herraþjóöarkenningunni,
hættu þessari endemis
vitleysu. Það gerðist ekki
átakalaust einsog ýmsum
er eflaust í fersku minni,
og því fer svosem fjarri því
miöur aö enn séu allir
þarna suöurfrá sáttir viö
þau sannindi aö manngild-
iö fari ekki eftir hörunds-
litnum. En í bænum og
héraöinu þarsem ég
kynntist þessum málum
ungur og sá þaö og upp-
liföi hvílíkur fáránleiki, for-
heimskun, spilling og sóun
er samfara kynþáttamis-
réttinu, þar eru nú allar
gáttir opnar svörtum sem
hvítum — allt frá lágkúru-
legustu salernum uppí
veglegustu háskóla. Ég
hef sannreynt þetta meö
heimsókn og hef aö auki
alla tíö kappkostaö aö
halda sambandinu viö
skólann minn; og einn
góöan veöurdag bárust
mér þau tíöindi aö þeir í
skólanum heföu sett
punktinn yfir i-iö einsog
danskurinn segir, staöfest
hugarfarsbreytinguna,
meö því aö velja sér feg-
uröardrottningu úr hópi
„lituðu” nemendanna.
Þaö er sjálfsagt einkan-
lega vegna þessarar
reynslu minnar sem mér
finnst þaö svo hlálegt þeg-
ar íslenskir menn eru aö
hiröa fordómana úr rusla-
tunnu suöurríkjamannsins
og taka þessi ógnarlegu
viöbrögö og hafa af því
opinberar áhyggjur í reiöi-
lestrum aö hiö göfuga ís-
lenska blóö hins göfuga
íslenska stofns kunni aö
„óhreinkast“ ef viö gætum
ekki aö okkur.
Ég kom þar á Lækjar-
torgi fyrir skemmstu sem
krakkar úr barnaskóla
höföu slegiö upp sölutjaldi
og þustu milli vegfarenda
meö tilhlýöilegum ærslum
og buöu fram heimabakaö
góögæti; voru vísast aö
safna til jólaskemmtunar-
innar eöa í einhvern feröa-
sjóöinn.
Þá birtist fyrir framan
mig hnáta meö kaffibrún
hindaraugu og ávalt andlit
og biksvart sindrandi hár
langt niörá bakiö. Hún hét
á mig aö versla viö þær á
reiprennandi íslensku,
enda vísast búin aö vera
hérna uppá Fróni síöan
hún man eftir sér. Augun
og háriö og andlitsfalliö
sögöu manni á hinn bóg-
inn að hún væri ættuö
austan úr Asíu. Og hún var
fjarskalega sæl og fjarska-
lega falleg.
En ef ég skil mennina
með þjóðernishrokann
rétt, þá var þaö misráöiö
af okkur aö leyfa henni aö
veröa Islendingur. Mér
skilst hún sé aö þeirra
dómi óæskilegur islend-
ingur. Þessvegna skrifa ég
þennan pistil, og þeim til
óþurftar aö ég vona í
ofanálag. Viö höfum yfriö
nóg af hleypidómum, aö
viö förum ekki líka aö
basla viö aö flytja þá inn
frá útlandinu.
Auk þess er þetta tíma-
skekkja hjá blessuðum
mönnunum. Umburðar-
lyndiö er aö skáka for-
dómunum meö þeim þjóö-
um sem þegar allt kemur
til alls eru okkur helst að
skapi.
Stykkishólmur:
Bíóhúsið endurnýjað
Slykkishólmi, 20. desember.
BÍOHÚSIÐ sem bindindismenn
reistu hér um aldamótin eða fyrir
þau hefir nú verið endurnýjað allt
að innan og er orðið verulega
smekklegt. I»að hafa verið keyptir
nýir stólar í húsið og þegar byrjað
á kvikmyndasýningum.
Þá er húsið hugsað sern félags-
miðstöð og að þar verði opið hús
fyrir ungdóm þessa bæjar þar
sem hollar skerhmtanir og
tómstundaiðkun geti átt sér
stað. Gunnar Atlason verður
umsjónarmaður með þessu og
hefir mikinn áhuga.
Þetta hús á sér langa og góða
sögu. Þarna hafa um árin farið
fram öll fundahöld, skemmtanir
svo sem árshátíðir o.fl. o.fl. Er
undravert hversu hægt var að
koma þar fyrir leiksýningum og
mörg stór stykki voru þar leikin
og eiga Hólmarar góðar og lit-
ríkar endurminningar um sam-
skipti sín við leikfélög og leik-
hópa. Árið 1943 var húsið stækk-
að og þá settar í það kvikmynda-
vélar og hafa þær þjónað húsinu
síðan.
Ýmsir höfðu orð á að best væri
að fjarlægja þetta gamla hús, en
þegar að því kom þá fannst ráða-
mönnum bæjarins að verðugra
væri að leyfa því að halda áfram
á menningarþrautinni og hefir
endurnýjunin tekist það vel að
ég veit að ánægja verð-j með
þetta. 'rni-