Morgunblaðið - 24.12.1983, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. DESEMBER 1983
Rætt við dr. Jón
Gunnar Ottósson
líffræðing um
afkomu og stofn-
stærðir dýra í sjó og
á landi
Fyrr á þessu ári birtist í
breska dýrafræðitímaitinu
Journal of Animal Ecology,
grein eftir dr. Jón Gunnar
Ottósson sem hann byggði á ran-
nsóknum sínum á skordýrum og
plöntum á árunum 1976—80.
Vakti greinin athygli erlendis og
var um hana fjallað í breska rit-
inu New Scientist og vitnað í
hana í bandaríska tímaritinu
Newsweek. Blm. Mbl. ræddi við
Jón Gunnar um rannsóknir hans
og kenningarnar sem þær byggj-
ast á, svo og notagildi þeirra
fyrir náttúru íslands, bæði á
landi og í sjó.
— Hvaða forsendur eru að baki
greininni?
„Það sem ég byggi á eru hug-
myndir sem komu upp á meðal
Ljósm. Mbl./Friðþjófur
„Fæðan virðist vera núm-
er eitt, tvö og þrjú“
náttúrufræðinga á 7. áratugnum
og ganga í stuttu máli út á það
að það sem ráði mestu um fjölda
dýra og sveiflum í fjölda þeirra
sé fæðan." sagði Jón Gunnar.
„Áður skutu náttúrufræðingar
yfir fæðuna þegar skýra þurfti
þessa hluti, leituðu frekar skýr-
inga í náttúrlegum óvinum dýr-
anna svo sem sníkjudýrum, rán-
dýrum, veðurfari, sjúkdómum og
fleiru. Vegna þess að jörðin er
græn áttu menn erfitt með að
skilja það að fæða gæti verið al-
gengt vandamál meðal grasbíta.
Fjölda þeirra hlyti að vera
stjórnað ofan frá.
Það sem breytist á 7.
áratugnum er að skoðanir fara
að ryðja sér til rúms þess efnis
að málið sé á engan hátt svona
einfalt. Dýrin sem hafa viður-
væri sitt af plöntum lifa í raun í
heimi þar sem erfitt er að afla
sér fæðu og afkoma þeirra er
í raun ákvörðuð af plöntum. Af-
koma grasbítanna ræður síðan
miklu um fjölda og stofnstærðir
dýra sem á þeim lifa, og svo koll
af kolli. Plöntur eru yfirleitt
~„Ef allt ungviði er friö-
að og fæða handa því af
skornum skammti, skila
friðunaraðgerðir engum
árangri.“
mjög slæmt dýrafóður. Þær
verja sig gegn því að verða étnar
og beita til þess ýmsum ráðum,
meðal annars efnafræði. Þær
framleiða ýmiskonar eiturefni
og efni sem eru tormelt fyrir
dýr. Þetta styður þá kenningu að
plöntur fulinægji sjaldnast nær-
ingarþörfum dýranna, sérstakl-
ega á allt ungviði erfitt upp-
dráttar vegna þess að það þarfn-
ast próteinríkrar fæðu. Það er
ekki nóg að mæla hversu margar
kalóríur plöntur innihalda, máli
skiptir hvort orkan og efnið er
falið í strykníni eða sykri.
Varnir plantnanna geta klikk-
að vegna veðurfars til dæmis,
eiturefnamyndum getur minnk-
að og próteinmagn aukist þannig
að plönturnar verða betra dýra-
fóður. Svona breytingar valda
stofnsveiflum á meðal dýra. Það
má því segja að kenningin geri
ráð fyrir að tilviljun ráði miklu
um fjölda dýra en ekki „jafnvægi
náttúrunnar", byggt á stjórnun
rándýra og sníkjudýra."
— Nú er mikið rætt um fisk og
þá aðallega þorsk og loðnu. Má
heimfæra þessar kenningar upp á
sjávarlíf?
„Ef þessar kenningar eiga sér
stoð, eins og rannsóknir síðasta
áratugar benda eindregið til, þá
ættu þær að gilda jafnt á landi
sem í ósöltu vatni og sjó. Allt líf
í sjó byggir afkomu sína á þör-
ungum og þörungasviðinu, sem
liggur efst við sjávarflötinn,
beint eða óbeint. Sum sjávardýr
geta nýtt sér fæðu úr þörungun-
um sjálfum, önnur ekki og nær-
ast því að sér smærri dýrum sem
nærast á enn smærri dýrum eða
þörungum. Samkvæmt þessu
ættu fiskstofnar, svo og aðrar
sjávardýrategundir, að vera
mjög háðir jafnvel hinum smá-
vægilegustu breytingum á þör-
ungasviðinu. Slíkar breytingar
eru ekki alltaf augljósar. Það er
ekki nóg að mæla þörungasviðið
allt í heild, því að það er myndað
úr mismunandi þörungategund-
um. Það er álíka gáfulegt og ef
allur landgróður á íslandi væri
mældur í heild, burtséð frá því
hvers kyns hann er og eftir því
væri ákveðið hversu mörgum
tonnum af fé mætti beita á land-
ið. Fjöldi í fiskstofni, til dæmis í
þorskstofninum, hlýtur að vera
háður þeirri fæðu sem honum
stendur til boða. Þetta sjáum við
mjög skýrt í íslenskum vötnum,
af hverju ætti það ekki að gilda í
sjónum líka?
Það er sama hvaða dýrastofn
er skoðaður, fjöldi einstakl-
inganna er breytilegur. Þar gild-
ir jafnt um rjúpuna, músina, lús-
ina, krabbann og þorskinn.
Okkar er að reyna að skilja af
„Dýrin sem hafa viðurværi sitt af
plöntum lifa í raun í heimi þar sem
erfitt er að afla sér fæðu og af-
koma þeirra er í raun ákvörðuð af
plöntum.“ Dr. Jón Gunnar Ottós-
son.
hverju þessar stofnsveiflur
stafa. Og eins og áður segir virð-
ist fæðan vera númer eitt, tvö og
þrjú sem áhrifavaldur í flestum
tilfellum. Það er ekki hægt að
halda neinum dýrastofni í jafn-
vægi nema að allir umhverfis-
þættir séu kjurir og slíku jafn-
vægi verður ekki komið á nema
til dæmis með kindum í húsi.
Þarna er eitt af þeim atriðum
sem vefst fyrir mörgum íslensk-
um náttúrufræðingum. Af um-
ræðum og opinberum gögnum
virðast rannsóknir fiskifræð-
inga, til dæmis á loðnu og þorski,
ekki taka tillit til fæðu fiskanna
þegar verið er að skýra stofn-
sveiflur og spá fyrir um þær.
Vandamál þorsksins þarf ekki
endilega að felast í stærð hrygn-
ingarstofnsins, það gæti alveg eins
verið að hafa næga fæðu handa
ungviðinu og rétta. Nýklakin
seiði þurfa aðra fæðu en eldri
seiði, sem nærast síðan á öðru en
fullvaxnir fiskar. Ef fæðuna
vantar á einhverju stigi þá hlýt-
ur árgangurinn að hrynja. Þess
vegna verðum við að afla vitn-
eskju um almenna líffræði
þorsksins og tengsl hans við aðr-
ar lífverur í sjónum. Á þessu
virðist vera misbrestur. Af blöð-
um að dæma virðast menn gera
ráð fyrir að fiskarnir séu alger-
lega óháðir hver öðrum og öðru
sjávarlífi. Það er til dæmis alltaf
fjallað um þorsk eins og stofninn
stefni að einhverju fyrirfram
ákveðnu jafnvægisástandi. Veið-
arnar séu það eina sem komi í
veg fyrir að því marki verði náð.
Þetta getur ekki verið svona ein-
falt.“
Skipta þá friðunaraögerðir litlu
máli?
„Þær geta verið til góðs, en
þær geta líka valdið tjóni. Ef allt
ungviði er friðað og fæða handa
því er af skornum skammti,
skila friðunaraðgerðir engum
árangri. Þetta er flókið mál og
þekking okkar er ekki nægileg á
því vistkerfi sem þorskurinn er
óaðskiljanlegur hluti af. Sumir
íslenskir náttúrufræðingar, sér-
staklega meðal vatnalíffræð-
inga, eru mjög efins um gagn-
semi þeirra friðunaraðgerða sem
beitt hefur verið," sagði dr. Jón
Gunnar Ottósson að lokum.
ve
Er ég ekki annað en
heimsk og ung skólastelpa?
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Dagbók Önnu Frank.
Séra Sveinn Víkingur þýddi.
Önnur útgáfa.
Iðunn 1983.
Dagbók Önnu Frank er fyrir
löngu orðin eitt af þeim mannlegu
plöggum sem hver viti borinn
maður þarf að kynna sér. Þessi
unga gyðingastúlka var lokuð inni
í þröngri íbúð í Amsterdam í fel-
um fyrir þýskum nasistum og
skrifaði dagbók sína í nafni vonar
sem ekki rættist. Hún varð eitt af
fórnarlömbunum, en faðir hennar
lifði af og kom dagbókinni á fram-
færi. Síðan hefur þessi einstæða
bók orðið meðal þeirra bóka aldar-
innar sem oftast er vitnað til.
Ekki er ástæða til að rifja upp
þá hræðilegu sögu sem gerði
drauma hinnar gáfuðu stúlku að
engu. Það er of flókin saga fyrir
stutta umsögn í dagblaði. En ef
við metum einhvers hugrekki og
von hlýtur Dagbók Önnu Frank að
teljast meðal þeirra bóka sem við
viljum síst án vera. Flest merk
verk eru sprottin úr þjáningu,
persónulegri eða samfélagslegri,
en hvernig á að flokka skrif þess-
arar stúlku. Að baki þeirra skynj-
um við óbærilega kvöl, en þau eru
fyrst og fremst helguð von,
kannski von okkar allra um að hið
góða muni sigra að lokum.
Lítum á það hvernig Anna
Frank bregst við fréttum af gangi
heimsmála 3. ágúst 1943:
„Ágætar fréttir úr umheimin-
um. Fasistaklíkan á Ítalíu hefur
verið leyst upp. Þjóðin rís upp
gegn fasistunum og herinn tekur
þátt í því líka. Getur þjóðin, eftir
að svona er komið, haldið áfram
stríði við Bandamenn?"
En eins og jafnan þegar stór-
viðburðir eru á dagskrá eru það
hinir hversdagslegu atburðir sem
skipta máli. Anna Frank kann að
greina frá því fólki sem hún hefur
samskipti við, gera dagbók sína al-
gilda fyrir dagbækur ungra
stúlkna og það gerir gæfumuninn.
Grimmd stríðsins er að vísu stað-
reynd í dagbók hennar, en ekki
síst verður hún eftirminnileg
Anna Frank í augum Brians Pilk-
ington
vegna þess hvernig hún lýsir ungri
stúlku. Við skulum hyggja að því
sem hún skrifar um samband
þeirra Péturs:
„Er ég þá ekki nema fjórtán
vetra? Er ég ekki annað en heimsk
og ung skólastelpa? Er ég fáfróð
og óreynd í öllum efnum? Nei. Ég
hef meiri lífsreynslu en flestir
aðrir. Ég hef reynt og lært meira
en flestar jafnöldrur mínar. En ég
er hrædd við sjálfa mig. Ég er
hrædd við að hafa gefið mig of
snemma þrám mínum á vald. Og
hvernig á ég eftir þetta, að geta
komið eðlilega fram við unga
menn? Þetta er svo erfitt að eiga í
stöðugri baráttu við hjarta sitt og
skynsemi. Tími er til að tala, en
má ég treysta því, að til þess hafi
ég valið rétta tíma?“
Dagbók Önnu Frank í hinni
vönduðu þýðingu séra Sveins Vík-
ings er vitanlega bók handa full-
orðnum, en ef ég mætti gefa góð
ráð þá vildi ég segja við foreldra
að gefa börnum snum þessa bók.
Ekki vegna þess eingöngu að þeim
er hollt að kynnast henni til að
skilja samtímasögu betur. Sfðast
en ekki síst er Dagbók Önnu
Frank vitnisburður um ungling
sem aðrir unglingar geta lært af
og speglað sjálfa sig í.