Morgunblaðið - 19.04.1984, Side 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1984
að bíða, langaði mig bara að kom-
ast heim. Ég vissi að ógerlegt
myndi að komast til íslands þá, en
skrifaði vinkonu minni í Kaup-
mannahöfn og spurði, hvort ég
mætti koma til hennar og vera þar
þangað til ég gæti komizt heim.
Skrifaði hún mér að koma undir
eins.
Undirbjó ég síðan brottför
mína, fór á lögreglustöðina og
sagði frá brottför minni. Enn-
fremur gaf ég þar upp nafn og
heimilisfang mágkonu minnar í
Ruzomberok, Mariu, svo að unnt
væri að láta hana vita, ef ég fengi
póst. Fór ég því frá Ruzomberok
með eðlilegum hætti, enda engin
ástæða til annars fyrir mig, því að
ég hafði svo sannarlega ekkert á
samvizkunni, hvorki gagnvart
stjórnvöldum né einstaklingum,
enda hafði ég tvisvar sinnum farið
til Ruzomberok, síðan stríðinu
lauk, en það gerði enginn, sem
eitthvað óhreint hefði í pokahorn-
inu og komizt hefði úr landinu.
Frá minni hendi var allt hreint og
opið, en svo allt í einu var ég orðin
grunsamleg persóna. Meira að
segja meðmæli mín frá norska
sendiráðinu, sem ég svo sannar-
lega var bara hreykin af, voru orð-
in tilefni til grunsemda.
Ég var búin að lofa mágkonu
minni í Ceske Budejovice að koma
til hennar og vera hjá henni þar
til ég færi til Kaupmannahafnar
og bjóst við að ekki myndi dragast
lengi að fá ferðaleyfi. En nú kom
babb í bátinn. Búið var að taka
fyrir öll ferðalög til Danmerkur og
þar eð ég var nú búin að taka upp
heimili mitt í Ruzomberok, ákvað
ég að dvelja áfram hjá mágkonu
minni í Budejovice. Én þar sem
þetta gat dregizt, vildi ég ekki
liggja uppi á fjölskyldu mágkonu
minnar svo lengi og leigði ég mér
herbergi annars staðar í Budejo-
vice.
Þegar svo Þjóðverjar höfðu ver-
ið hraktir á brott frá Tékkóslóv-
akíu og leiðin var aftur fær til
Ruzomberok, hugsaði ég mér, að
fyrst ég kæmist ekki heim til ís-
lands strax, væri eins gott fyrir
mig að fara aftur til Ruzomberok
og vera þar hjá vinum mínum, eða
flytjast jafnvel aftur í íbúðina
með það af innbúinu, sem þar var.
Handtekin
En af því varð þó ekki. Ég var
nefnilega handtekin þarna í Ceske
Budejovice, án nokkurra annarra
skýringa en það, að ég ætti að
skreppa niður á stöð, þar eð ég
væri útlendingur.
Ég var í fangabúðum í 9 mán-
uði, alls flutt á milli 7 staða. Það
var sagt, að þetta væri gert til
þess að verra væri að hafa upp á
okkur, ef einhver ætlaði að hjálpa.
Ég ætla ekki að lýsa aðbúnaðinum
eða fæðinu. Það var nánast sagt
hryllingur, en ég var samt svo
heppin, að Ludvig Guðmundsson
komst í samband við mig með til-
stilli Rauða kross íslands, og þar
með var ekki leyfilegt að pynda
mig, né fara illa með mig líkam-
lega. Og það var bót í máli. Enn-
fremur fékk ég svo seinna pakka,
sem komu með skilum, og eflaust
hafa bjargað lífi mínu því að við
fengum bara þurrt brauð og súpu,
sem var alveg næringarefnalaus.
Eftir 9 mánuði án yfirheyrslu
var ég flutt til Ruzomberok og
bara hlakkaði til, því að ég hélt, að
ég fengi að verja mig. Var mér
sagt, að alþýðudómstóll (sem ég
vissi ekkert hvað var) myndi fjalla
um mál mitt og ég skyldi bara
vera nógu auðmjúk og bera mig
aumingjalega, svo að dómararnir
vorkenndu mér. Ennfremur var
mér fenginn verjandi, en ég hafði
það helzt á tilfinningunni, að hann
væri að reyna að fá mig til þess að
játa eitthvað, svo að unnt væri að
hespa mál mitt af og einhverja sök
varð að finna, þar sem ég var búin
að vera níu mánuði í fangelsi. Ég
spurði þennan „verjanda" minn
einu sinni, hvort hann væri að
verja mig, eða reyna að finna sök
hjá mér. Hann sagði, að svona lag-
að gæti komið sér illa fyrir mig, en
ég sagði honum, að ég gæti ekki að
því gert, að ég væri ekki alveg eins
heimsk og þeir auðsjáanlega
héldu.
Þessi hái fólksdómstóll var
furðu lostinn yfir ósvífni minni.
Var ég dæmd í 1 'k árs fangelsi,
því ég var búin að vera í 9 mánuði
án yfirheyrslu, en ég átti hús, og
frétti ég seinna, að til þess að geta
komizt yfir hús, varð dómurinn að
vera 1 ‘/2 ár, svo að þá hafði maður
það.
Ég var svo flutt í fangabúðir hjá
Krupina. Þegar ég var búin að
vera þar mánuð, var mér gefinn
kostur á að fara heim, ef ég vildi
undirskrifa, að ég gerði engar
kröfur til ríkisins fyrir eigur mín-
ar eða persónulegar bætur vegna
þess órétts, sem mér fyndist ég
hafa orðið fyrir. Ég sagði þeim, að
ég væri nú búin að vera fangi 10
mánuði og ég gæti vel verið 8
mánuði í viðbót og að ég undir-
skrifaði ekki neitt. Ég vissi nefni-
lega vel, að ef ég hefði undirskrif-
að, hefðu þeir bara skrifað eftir á,
fyrir ofan undirskrift mína ein-
hverja játningu, og þá gat ég ekki
gert neinar kröfur eða minnsta
kosti reynt að fá hlut minn réttan.
En svo kom einhver nefnd og fór
að skrifa upp þjóðerni fólks þess,
er var í þessum fangabúðum, en
það voru Slóvakar, Tékkar, Ung-
verjar, Þjóðverjar, Austurríkis-
menn o.s.frv., og var sagt, að
senda ætti þetta fólk heim til sín
smátt og smátt, því það væri orðið
svo dýrt að halda uppi þessum
fangabúðum og margt fólkið gæti
ekki leyst nóga vinnu af hendi
vegna vanmáttar af fæðuskorti.
Um þessar mundir kom prófessr
nokkur í fangabúðirnar og sagði
hann mér kvöld eitt, eftir vinnu-
tíma, að þetta fólk yrði ekki sent
heim, heldur öll skilríki tekin af
því og það sent beint til Síberíu.
Nú varð ég reglulega hrædd. Ég
gat skrifað bréf, sem ég fékk
manni einum, sem vann hjá
trésmið einum í bænum Krupina,
og sem ég treysti, og setti hann
þetta bréf í póst. Ég skrifaði
nefnilega Pétri Benediktssyni, þá-
verandi sendiherra íslands í Prag
(með setu í París). Sagði ég honum
málavöxtu, og bað hann að svara
ekki þessu bréfi, svo ekki kæmist
upp, að ég hefði skrifað, heldur
láta senda einhver skilríki um mig
til fangabúðanna, svo þeir þyrðu
ekki að láta afhenda mig fyrr en
bara löglega, þegar minn tími
væri úti.
íslenzkur ríkisborgari
Eftir nokkra daga kom svo bréf
til fangabúðanna, þar sem sagt
var að ég væri ísl. ríkisborgari, og
að vegabréf og peningar til heim-
ferðar biðu mín í norska sendiráð-
inu í Prag. Þá varð ég geislandi
glöð og nú fannst mér allt gott.
Svo kom stundin í desember 1946.
Ég flýtti mér tii Ruzomberok til
þess að kveðja vini mína þar og
hraðaði síðan för minni til Prag,
en þáverandi ræðismaður íslands
í Tékkóslóvakíu hafði þá skrif-
stofu sína í norsku ræðismanns-
skrifstofunni. Þarna beið rriín eins
og áður hafði verið lofað vegabréf
og peningar til heimfararinnar.
Það var ólýsanleg tilfinning að
geta farið svona hindrunarlaust
heim, enda get ég aldrei fullþakk-
að þá fyrirgreiðslu, sem íslenzka
utanríkisráðuneytið lét mér í té.
Ég hafði aldrei á ævinni stigið
upp í flugvél, en úti á flugvellinum
í Prag stóð gömul herflugvél, mjög
frumstæð, og skyldi ég taka mér
far með henni. Þrátt fyrir þetta
fann ég ekki til ferðakvíða. Þvert á
móti held ég, að ég hafi aldrei síð-
an litið nokkurt farartæki jafn
dásamlegum augum. Gleðitilfinn-
ingin yfir því að vera að leggja af
stað heim til íslands var öllu öðru
yfirsterkari.
Ég kom heim í janúar 1947. Þá
voru liðin 9 ár, frá því að ég hélt út
til Evrópu. Þó að reynsla mín
þennan tíma hefði svo sannarlega
verið beizk, þá finnst mér nú, þeg-
ar ég lít yfir farinn veg, sem ég
hefði samt aldrei viljað án hennar
vera.
Greinin er fri 1973 og er frásögn
frú Laufeyjar Kinarsdóllur.
Vatnslitamyndir í Ásmundarsal
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
í Ásmundarsal við Freyjugötu
sýnir um þessar mundir Hanna
Gunnarsdóttir 35 vatnslitamynd-
ir og stendur sýningin til 23. apr-
íl.
Hanna lagði stund á myndlist-
arnám fyrir mörgum árum og
hélt að því loknu sýningu í
Mokkakaffi við Skólavörðustíg
en síðan hefur ekkert sést eftir
hana hér í borg ' fyrr en nú.
Listakonan hefur þó ekki verið
alveg óvirk í listinni því að hún
mun hafa tekið þátt í samsýn-
ingum í Bandaríkjunum en þar
lauk hún prófi í innanhússhönn-
un og myndlist árið 1978 (Cuy-
ohoga College, Ohio). Allar
myndirnar á sýningunni eru
málaðar á heimaslóðum og eru
nær allar landslagsmyndir. Það
er þekkilegur svipur yfir sýningu
Hönnu og auðsæ er tilfinning
hennar og ást á viðfangsefnun-
um — hún nálgast þau af hóg-
værð og virðingu, máski of mik-
illi hógværð á stundum. Þá er
eins og heildarsamhengi vanti í
myndirnar og þær verði lausari í
byggingu.
Á sýningunni eru nokkrar
myndir, sem eru í sérflokki varð-
andi uppbyggingu og samræmda
heild og þær virðíst listakonan
hafa unnið betur en aðrar — lagt
meira af sjálfri sér og skapandi
kenndum í vinnubrögðin. Hér
vísa ég til mynda svo sem
„Landslag" (3), „Sumarið 83“ (4),
„Reykjanessól" (8), „Vetur" (9),
sem er sennilega heillegasta
myndin á sýningunni, „Sól á
auðn“ (17) og „Skerjafjarðarsól"
(28).
Osjálfrátt óskar maður sér
þess, að allar myndirnar á sýn-
ingunni væru eins og þessar því
að þá væri ris hennar meira —
og vinnubrögðin sýna að styrkur
Hönnu Gunnarsdóttur liggur
öðru fremur í einföldum formum
og blæbrigðaríkidómi.
Trésmiður smíðar leikhúsverk
Leiklist
Ólafur M. Jóhannesson
Trésmiður smíðar leikhúsverk
Ljós og hljóð: Jósep Magnússon.
Leikmynd: Ingi Hans Jónsson og
Grétar Höskuldsson.
Hvíslarar: Guðný Sigurðardóttir og
Emelía Karlsdóttir.
Förðun: Hulda Jónsdóttir.
Leikskrá: Ingi Hans Jónsson og
Ólöf Hildur Jónsdóttir.
Höfundur og leikstjóri: Ingi Hans
Jónsson.
Hann var fallegur himinninn
síðastliðið" laugardagskveld, þá
ég ók í átt til hjarta Reykja-
víkur-tjarnarinnar, sólin eins og
viðbrennd piparkaka hálf á kafi í
gullinni reykjarsvælu úr ofni
guðs væntanlega. Tjörnin sjálf
var hinsvegar heldur óhrjáleg í
kvöldkulinu og húsin sem risu
við Tjarnargötuna á þeirri tíð er
embættismenn höfðu tvítugfalt
kaup á við erfiðisvinnumenn,
næsta umkomulaus, líkust aft-
urgöngum sum hver. Sömuleiðis
fannst mér sviðsmyndin sem
hafði runnið alla leið frá vestur-
kjálkanum inní Tjarnarbíó hálf
umkomulaus í napri sviðsbirt-
unni. Það ríkti hinsvegar glað-
vær stemmning í salnum, enda
leikhúsgestir vafalaust velflestir
aðfluttir Grundfirðingar. Gagn-
rýnandinn fann hinsvegar fátt
til að gleðja hjartað, á meðan
beðið var leiksýningar, utan
áletrunar á leiksviðsvegg Kaup-
félag Kleinubæjar, stóð þar
skýrum stöfum.
Það var svo sem auðvitað að
kaupfélagið kæmi inní myndina,
þetta lífakkeri sveitarinnar,
akkeri sem sumir segja nú að sé
að kolsigla hugsjónafleyi frum-
herjanna, eftir að SÍS-forstjór-
arnir fengu þá hugmynd að þeim
bæri að gína yfir einum þriðja
þeirrar atvinnustarfsemi er fer
fram á landi voru. Já, það má
með sanni segja að „Iífsrýmis-
hugmyndin" sé ekki með öllu út-
Hinn mikilhæfi leikhúsmaður Ingi
Hans Jónsson frá Grundarfirði.
dauð. En nú gafst mér ekki meiri
tími til að hugleiða frekar hug-
myndafræði SÍS-forstjóranna,
því leikendur skoppuðu inná
sviðið og Togstreita Inga Hans
upphófst.
I fyrstu lyftist ekki frekar á
mér brúnin því frammistaða
leikaranna var slík sem vænta
mátti af áhugaleikurum er njóta
leiðsagnar áhugaleikstjóra, að
því undanskildu að Ingi Hans
Jónsson höfundur og leikstjóri
með meiru „brilleraði" í hlut-
verki Sigga gamla. En lofa skal
dag að kveldi og þegar leið á
leiksýninguna var brúnin á
gagnrýnandanum komin uppá
mitt enni. Ég var í einu orði
sagt: stórhrifinn af leiktexta Inga
Hans Jónssonar, fyrst og fremst
af þeirri ástæðu að þar má
merkja óvenjulega tilfinningu
fyrir lifandi máli, slíku sem fer
vel í munni leikara og í öðru lagi
er Inga Hans gefin sú náðargáfa
að geta hamrað á ritvél samtöl
slík sem maður heyrir hvunn-
dags. Ég fullyrði því að hér sé á
ferð laukur í garði íslenskrar
leikritunar. Texti Inga Hans
spannar að vísu ekki vítt svið og
hugmyndafræðin er svolítið
staðbundin en hann er lífrænn,
skondinn og kemur oft á óvart,
en slíkt er kallað af leikhúsfræð-
ingum að hafa næmt auga fyrir
leiklausn.
JL Ég tel raunar mikinn feng að
þessari sýningu þeirra Grund-
firðinga, því hún sannar svo ekki
I verður um villst að listrænn
neisti verður hvarvetna að báli,
jafnvel norður við dumbshaf.
Ingi Hans er trésmiður í fullu
starfi en samt gefur hann sér
tíma til að semja, leikstýra og
leika í eigin verki og ekki nóg
með það heldur smíðar hann líka
leikmyndina. Samt eru ekki
barðar silkibumbur honum til
heiðurs. Kannski til allrar ham-
ingju því slíkar bumbur eru víst
hljómlausar nema máski í
íbenholtsklæddum fundarher-
bergjum norrænna leiklistar-
ráða sem eiga að stuðla að ...
auknum leiklistaráhuga almenn-
ings.
Nei, sjálfsprottið starf Inga
Hans og félaga er hundrað sinn-
um mikilvægara fyrir leiklistina
en þúsund fundargerðir nor-
rænna dramatúrga, er sötra
rauðvín á kostnað skattborgar-
anna, meðan lýðurinn skellir
myndbandinu uppá bjórkassann
og sofnar inní vídeóheiminn. Og
það er ekki aðeins mikilvægt
fyrir leiklistina, heldur mannlíf-
ið í voru harðbýla landi, sem ég
spái að eigi eftir að koðna niður
frá þeirri stundu er vídeóið sest
uppá bjórkassann. Og láttu nú
ekki deigan síga Ingi Hans,
smíðaðu fleiri hús og fleiri
sviðsmyndir, við þurfum ekki
síður á þeim að halda en skjóli
fyrir vestannæðingnum. Komdu
samt ekki til Reykjavíkur í leit
að frægð og frama, því hér þurfa
menn helst að vera listfræðingar
til að fá inngöngu í musteri list-
arinnar, nema kannski í gamla
Iðnaðarmannahúsinu við Tjörn-
ina. Þar finnur frjáls leikstarf-
semi sitt framtíðarskjól ef sá
sem gleymdi piparkökunni í
ofninum — lofar.