Morgunblaðið - 29.07.1984, Qupperneq 2

58
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLl 1984
vegna þess hann kom ekki auga á annan
höfund frægari af verkum sínum en Sturlu
Þórðarson. Það bezta var minningu Há-
konar konungs ekki of gott. Samt vitum
við ekki nú með fullri vissu að hann hafi
skrifað önnur verk, þegar hann er beðinn
um að rita sögu konungs, og er jafnvel
fullyrt af sumum, að Hákonar saga sé
fyrsta ritverk hans, en það er fráleitt.
Kóngur hefði ekki beðið viðvaning að
skrifa mikilvæga sögu föður síns né treyst
því að orðstír hans yrði borgið um allar
aldir í höndum heldur óvinveitts viðvan-
ings. Sturla var frægur af ljóðum sínum
eins og fyrr segir, þegar hann tókst á
hendur að rita Hákonar sögu að boði
Magnúsar konungs. Þá hafði hann áreið-
anlega fært ýmislegt annað í letur og verið
kunnur af lausmálsfræðum. Hann var
e.t.v. höfundur að því broti úr Sturlungu
sem Þórður kakali fer með í Noregi á
fimmta tug 12. aldar.
Sturla Þórðarson fór utan í fyrsta sinn
1263, tæplega fimmtugur að aldri. Þótt
hann væri friðsamur að upplagi, komst
hann ekki hjá því að eiga hlut að deilum
Sturlungaaldar, en hann hafði að jafnaði
verið andvigur kröfum Hákonar konungs
til yfirráða á íslandi. Hann virðist ekki
hafa verið ríkur maður og skorti jafnvel
skotsilfur til utanfarar. Hann hafði beyg
af fjandskap Hákonar konungs, eða eins
og heimildir herma: hann uggði hans
fjandskap mest, en þótti bót í máli þegar
hann frétti að Hákon var farinn í herför
vestur um haf og ekki vonlaust um að
koma sér í kærleika við Magnús son hans.
En Hákon gamli lézt fyrir vestan haf, svo
þeir Sturla hittust aldrei. En Magnús kon-
ungur tók Sturlu í sátt og urðu þeir síðar
vildarvinir og mat konungur engan íslend-
ing meir.
III
Sturla Þórðarson dvaldist lengi með
Magnúsi konungi, orti um hann og föður
hans mörg kvæði, setti að öllum líkindum
saman lögbókina Járnsíðu að konungs
ráði. Hákonar saga er meginheimildin um
sögu Norðmanna 1217—1263 og ekki sízt
athyglisverð heimild um samskipti kon-
ungs og íslendinga. í ritinu nefnir Sturla
sjálfan sig einu sinni til sögunnar og getur
þess að hann hafi barizt á Þveráreyrum
ásamt Þorvarði Þórarinssyni og Þorgils
skarða við þá Hrafn Oddsson og Eyjólf
ofsa. Í Hákonar sögu segir: „Þetta sumar
höfðu þeir barizt á Þveráreyrum Þorvarð-
ur Þórarinsson, Þorgils skarði og Sturla
Þórðarson við Hrafn og Eyjólf... “ — og
áherzla lögð á að Þorgils hafi flutt kon-
ungsmál fyrir íslenzkum bændum. 1 Há-
konar sögu eru atburðirnir meir séðir með
augum konungs en í Sturlungu, þar sem
Sturla horfir á þá sínum augum. Slík blæ-
brigði bera sagnaritara gott vitni og gera
frásögn hans trúverðugri en ella mundi.
Sturla Þórðarson ritaði Hákonar sögu á
tveimur árum, „ber það rithöfundarhæfi-
leikum Sturlu merkilegt vitni, að hann
skyldi semja annað eins rit á svo skömm-
um tíma“, segir Sigurður Nordal, sem
sýndi fram á, að Sturla hefði ritað Grettlu,
eins og fram kemur í frægri ritgerð hans
þess efnis. Sturla fór að dæmi konunga-
sagnaritara fyrir 1200 og vitnar sífelldlega
í kvæði um Hákon, enda tízka í slíkri
sagnagerð. Oft vitnar hann í sjálfan sig.
Hefur mikið af ljóðum hans varðveitzt fyr-
ir bragðið, svo og kvæðum ólafs hvíta-
skálds, eldra bróður hans, og hefðu þau
annars glatazt, „og er mikill snilldarbrag-
ur á sumum þeirra", segir Sigurður Nor-
dal. Þeir bræður Sturla og ðlafur voru
synir Þóru, frillu Þórðar Sturlusonar, eins
og Sturla kemst sjálfur að orði um móður
sína í íslendinga sögu.
IV
Sturla Þórðarson var fæddur á ólafs-
messu 1214, sonarsonur Sturlu Þórðarson-
ar í Hvammi og Guðnýjar Böðvarsdóttur,
konu hans. Sturla yngri lék ekki óverulegt
hlutverk í sögu íslands eftir 1241, en þó
einkum eftir 1262, en sneri sig út úr öllum
erfiðleikum, hófst til höfðingja í Dölum,
sat á friðarstóli síðustu ár ævinnar, skrif-
aði bókmenntir af ýmsu tagi, náði og sjö-
tugs aldri. Hann var þvingaður til Noregs-
farar 1263 og lauk þar við Hákonar sögu
gamla, áreiðanlega sagnfræðilega heimild
sem ber höfundi sínum fagurt vitni, þótt
henni sé áfátt í sumu. Hann fór utan til
Noregs öðru sinni 1277 og skrifaði þá sögu
Magnúsar konungs lagabætis. Einhvern
tíma á þessum árum skrifaði hann íslend-
inga sögu, sem er um þriðjungur Sturl-
unga sögu og álíka mikilvægur þáttur
hennar og Ólafs saga helga er í Heims-
kringlu Snorra Sturlusonar. Þeir frændur
hafa ekki átt lítinn þátt í íslenzkri sagna-
ritun á 13. öld, enda virðist Sturlungum
ekki úr ætt skotið, þegar um er að ræða
andlegt atgervi. í íslendinga sögu fer
Sturla Þórðarson af jafn mikilli nærfærni
með staðreyndir og hann hafði gert í Há-
konar sögu, enda er hann óvenjutraustur
sagnaritari og tekur starf sitt alvarlega.
Listræn leiftur kvikna einnig ósjaldan
undan fjöðurstaf hans. Líklegt má telja, að
Sturla hafi haft í huga að setja saman
safn til sögu íslands líkt og Snorri frændi
hans hafði gert, þegar hann setti saman
sögu Noregs og Noregskonunga í Heims-
kringlu.
Sturla ritaði eina gerð Landnámubókar
og vitnar þar fram og aftur í heimildarit
ýmiss konar, ekki sízt Islendinga sögur,
sem hann hefur verið svo vel kunnugur að
telja má víst að hann hafi haft þær flestar
við höndina og ekki ólíklegt að hann hafi
skrifað einhverjar þeirra án þess sannað
sé. í Grettis sögu er þrisvar vitnað til
Sturlu og í sögulok með þeim hætti, að
augljóst er að hann er aðalheimildamaður
hennar og höfundur með einhverjum
hætti. Þar segir í lokin: Hefir Sturla lög-
maður svo sagt að enginn sekur maður
þyki honum jafn mikill fyrir sér hafa verið
sem Grettir hinn sterki. Finnur hann til
þess þrjár greinir. Þá fyrst, að honum þyk-
ir hann vitrastur verið hafa, því að hann
hefur verið lengst í sekt einhver manna og
varð aldrei unninn, meðan hann var heill;
þá aðra, að hann var sterkastur á landinu
sinna jafnaldra og meir lagður til að koma
af afturgöngum og reimleikum en aðrir
menn; sú hin þriðja, að hans var hefnt út í
Miklagarði, sem einskis annars íslenzks
manns... “ Slíkar tilvitnanir eiga að
styrkja sannfræði sagnanna eins og þegar
vitnað er til Guðnýjar Böðvarsdóttur í
Eyrbyggju og Styrmis fróða í Harðar sögu
og Hólmverja. Það eru að öllum líkindum
afritarar sem skírskota með þessum hætti
til aðalhöfunda og þá í því skyni að gefa
frásögninni meiri slagkraft en ella. Þannig
er Guðný svo sterkur heimildamaður að
Eyrbyggju að henni er jafnað til höfundar,
sem e.t.v. var sonur hennar alkunnur.
Þá þykir fullvíst, að Sturla Þórðarson
hafi ritað Kristni sögu um upphaf kristins
siðar á íslandi. Þá ritar hann meginþætti
Sturlunga sögu og loks sögur Noregskon-
unga um sína daga. Lýkur konungasagna-
ritun með honum. Slikum manni hefði
ekki orðið skotaskuld úr því að bæta
Grettis sögu og Njálu og einhverjum fleiri
fornum ritum við afrek sín. Hann hafði
það til brunns að bera sem með þurfti.
fslendinga saga er skrifuð á löngum tíma
og hefur Sturlu Þórðarsyni líklega ekki
enzt aldur til að ljúka henni. Augljóst er
að síðustu kaflarnir eru uppkast að öðru
meira, því að niðurlag Islendinga sögu er
afar sundurlaust.
V
Sturla Þórðarson hefur öllum stundum
haft ánægju af frásögnum og gömlum
minnum. Þannig hlustaði hann á Guðnýju
ömmu sína segja frá liðnum atburðum og
hefur áreiðanlega lagt eyrun við hvenær
sem færi gafst. Aðalpersónur sagnfræði-
rita hans voru honum nákomnar og með
ólíkindum hversu raunsær hann er þegar
hann ritar um umhverfi sitt. Hann hefur
augsýnilega einnig haft ánægju af furðu-
sögum og margvíslegum skáldskap öðrum.
Enginn rithöfundur 13. aldar hefur jafn
mikla unun af að flétta dulrænar frásagn-
ir inn í raunverulega atburði og Sturla
Þórðarson. Hann færir alls kyns efni
óspart í stílinn, yddir samtöl og semur.
Hann var maður mikillar þekkingar og
virðist hafa haft arfsagnir, samtímasögur
og bókmenntir fornar og nýjar á hrað-
bergi. Hann hafði ekki einungis áhrit’ á
hirðina í Noregi, þegar hann kom þangað
1263, vegna ljóðlistar sinnar, heldur einnig
vegna frásagnargáfu og er þess getið, að
hann hafi sagt Huldar sögu betur en nokk-
ur hafði áður sagt. Mun þetta hafa verið
tröllkonusaga í stíl fornaldarsagna, full af
furðum og fjarstæðum. Svo virðist af
Sturlu þætti, að sagan hafi einungis verið
til í munnlegri gerð og hafi Sturla spunnið
hana eftir eigin höfði jafnóðum og hann
sagði hana. Hann hefur sem sagt verið
óvenjulegur skemmtanamaður, jafnframt
því sem hann var áreiðanlegur sagnarit-
ari.
Sum samtölin í ritum Sturlu gefa
Snorra ekkert eftir. Þau eru auðvitað sam-
bland af skáldskap og sannfræði. Persónu-
sköpun sumra frænda hans í fslendinga
sögum er víða ógleymanleg. I samtímasög-
unum varð hann að halda sig eins nálægt
staðreyndum og nauðsyn krafði, enda
margt á allra vitorði, en í ritum eins og
Grettis sögu og Njálu getur hann látið
ímyndunaraflið ráða ferðinni þegar svo
ber undir. Þar blandar hann saman sann-
fræði og skáldskap með þeim hætti, að
skáldið og skemmtanamaðurinn nær und-
irtökum og sagnameistarinn verður að
lúta leiðsögn þeirra. Þannig verða til ein-
hver mestu og mikilvægustu skáldverk ís-
lenzkrar tungu og lúta þau sömu lögmál-
um og Egils saga, er hún sprettur undan
grænum fingrum Snorra Sturlusonar. Slík
skrif hafa þó sennilega þótt merki um
iðjuleysi og einkum ætluð til dægrastytt-
ingar og skemmtana og því hafa höfund-
arnir ekki talið þessi rit til vegsauka og
ástæðulaust að leggja nafn sitt við þau. En
öðru máli gegndi um sagnfræðirit og lög-
bækur sem þóttu kjörgripir. Þau báru höf-
undum sínum fagurt vitni, voru til marks
um lærdóm þeirra og yfirgripsmikla þekk-
ingu. Islendinga sögurnar voru allar sama
marki brenndar; þær voru i föstu formi og
allar með svipuðu sniði eins og „skemmt-
anaiðnaðurinn" krafðist um þær mundir.
Ekkert sérstakt til að stæra sig af, þótt
hver saga væri annarri ólík að efni.
Lengra náði frumleikinn ekki í augum
samtímamanna.
Ástæðan til þess að jafn vandaður
sagnameistari og Sturla Þórðarson vitnar
í Landnámugerð sinni í fslendinga sögur,
jafnvel ungar sögur eins og Hænsna-Þóris
sögu og treystir henni ekki síður en Ara