Morgunblaðið - 29.07.1984, Síða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 1984
61
Styrmis hefur verið, og augljóst, að Sturla
hefur bætt inní sitt rit ýmsu því, sem nú
þykir dýrmætur fróðleikur, s.s. gögnum
um nafntogaða landnámsmenn og upphaf
íslandsbyggðar. Má ætla að Guðný amma
hans hafi verið honum betri en enginn,
þegar hann velti uppruna sínum fyrir sér
og þá ekki síður, ef rétt er sem margir
telja, að hann sé höfundur Eyrbyggja
sögu, enda hníga að því allsterk rök. Sturla
var raunar ekki nema sjö ára, þegar Guð-
ný amma hans lézt, en hún hefur fóstrað
hann og frá henni fær hann andrúm sögu-
aldar og umhverfi langt fram á þjóðveldis-
öld. Börn eru næm á þessum aldri, hlusta
vel. Þá tók Guðný, sem var í blóma lífsins,
þegar Hvamm-Sturla lézt, saman við hér-
aðshöfðingjann Ara sterka Þorgilsson,
sonarson Ara fróða, en hann lézt í Noregi.
Þórður faðir Sturlu hafði gert brúðkaup til
Helgu Aradóttur, en „bar ekki auðnu til að
fella þvílíka ást til Helgu sem vera átti“,
segir sonur hans í Islendinga sögu. Það er
sterkur ilmur mikillar sögu í æskuum-
hverfi Sturlu Þórðarsonar.
Að vísu eru meinbugir á því að sami
maður hafi skrifað Eyrbyggju og Njálu,
t.a.m. segir í hinni fyrr nefndu sögunni, að
Snorri goði hafi verið forspár, en í Njálu,
að hann hafi verið vitrastur þeirra manna
á íslandi sem eigi voru forspáir. Engu er
líkara en hér sé talið að fólk með dulræna
hæfileika sé öðrum mönnum vitrara. En
hér þarf þó ekkert að stangast á, því að
annað eins hefur skolazt til í sögunum og
ekki þarf annað til en smáinnskot afritara
eins og algengt er, t.a.m. þegar einhver
hefur bætt þeim „fróðleik" inní handrit að
Njálu að Þorvarður Þórarinsson sé í tölu
vitrustu manna á íslandi, en vel gæti það
verið runnið frá varðveittum ummælum
Sturlu, samfylgdarmanns hans. Brátt fer
orð er um munn líður. Og afritarar fara
frjálslega með efnivið sinn. En hvað sem
því líður er „fræðileg" afstaða í Eyrbyggju
ekki síður en Njálu.
Eyrbyggja er sem kunnugt er talin í
flokki listrænustu sagna og má segja, að
nauðsynlegir reimleikar en ekki einungis
upplýsingabrot um drauga til forna tengi
hana við Grettis sögu, aðra íslendinga
sögu sem fullvíst má telja, að Sturla Þórð-
arson hafi fjallað um eða ritað, þótt sitt-
hvað hafi verið aukið við hana síðar eins
og aðrar íslendinga sögur. „Úr því að ann-
ar eins sagnfræðingur og Sturla fór að
skrifa um Gretti á annað borð,“ segir Sig-
urður Nordal í Sturla Þórðarson og Grett-
is saga, „var eðlilegast, að það yrði saga, í
svipuðum stíl og aðrar sögur um íslend-
inga frá því tímabili."
Sturla Þórðarson hefur þá skrifað Eyr-
byggju, áður en hann lauk ritun Land-
námugerðar sinnar, en Grettis sögu löngu
síðar, eða um svipað leyti og hann var með
Njáls sögu í huga. I Eyrbyggju er margt
um Snorrungagoðorð og ættföður Sturl-
unga, aðalpersónuna Snorra goða, en frá
honum voru mannaforráð þeirra komin.
Snorri Sturluson hefur haft dálæti á þess-
um forföður sínum. Og Sturlu Þórðarsyni
hefur einnig þótt mikið til hans koma. Er
athyglisvert hve oft hann kemur fyrir í
fornum ritum. Það er augsýnilegt að reynt
er að hefja hann til skýjanna og skjald-
borg er slegin um minningu hans. Þar eiga
Sturlungar hlut að máli.
Sturlungar voru með hugann við ætt
sína og afrek og festu ekki sizt á bækur
það sem kom sér vel fyrir þá eins og sjá
má af lýsingu Snorra Sturlusonar á land-
námi Egils forföður þeirra á Borg, sem
hann færir e.t.v. út i eiginhagsmunaskyni í
Egils sögu, þótt Sigurður Nordal hafni
þeirri tilgátu Björns M. Olsens. En Sturla
tekur í sama streng í Landnámubók sinni
og eru augljós tengsl milli þessara tveggja
rita. Menn hallast mjög að því, að Snorri
Sturluson hafi sagt Eglu fyrir og er ekki
ólíklegt, ef litið er á rök Sigurðar Nordals
þess efnis. En með hliðsjón af ljósum og
einföldum stíl Heimskringlu er það þó ekki
ótvírætt, svo miklu torráðnari og dimmari
sem stillinn er á Egils sögu. En þá má
benda á að höfundur Sölku Völku skrifaði
einnig Gerplu — og væru þær sögur ekki
eignaðar sama höfundi að óreyndu. Njála
líkist meir þekktum ritum Sturlu Þórðar-
sonar en Egla likist Heimskringlu Snorra.
Samt verður Sturla ekki talinn ótvíræður
höfundur Njálu — og er slíkt trúboð ekki
heldur ætlað þessari grein, þótt dregnar
séu ályktanir af sterkum likum.
Sumir telja að Þórður faðir Sturlu hafi
sett saman ágrip af Eyrbyggja sögu og því
eðlilegt, að Sturla sonur hans hafi lokið
verkinu. En hví skyldi Sturla ekki alveg
eins hafa skrifað það allt sjálfur? Hann er
alkunnur af ritverkum sínum, en ekki fað-
ir hans, þótt ræktaður menntamaður væri.
Þó kippir Þórði áreiðanlega í kynið eins og
öðrum Sturlungum að þessu leyti og jafn-
vel vigamaðurinn Sturla Sighvatsson,
bræðrungur Sturlu Þórðarsonar, er með
hugann við bókmenntaiðju Snorra föð-
urbróður síns i Reykholti og vill fá verk
hans í afriti.
Sturla Þórðarson hefur fylgzt með
Snorra frænda sínum við ritstörf i Reyk-
holti og vafalaust að hann hafi verið hon-
um ungum hvatning og fyrirmynd, eins og
fyrr getur. Sturla verður jafnvel síðar lög-
sögumaður eins og Snorri frændi hans,
það verður Ólafur hvitaskáld einnig.
Sturla hefur hafið ritstörf ungur og e.t.v.
sett saman Þorgils sögu og Hafliða fyrir
áhrif Guðnýjar ömmu sinnar, en ýmsir
telja Sturlu einnig höfund þáttarins
„— að því sem mig minnir", segir þar.
Höfundur hefur ekki verið þátttakandi í
sögunni, og þarf að styðjast við gamlar
frásagnir og minni sitt. Sturla hefur a.m.k.
þekkt Þorgils sögu skarða og Þórðar sögu
kakala og sneiðir að mestu hjá efni þeirra
í íslendinga sögu. Þar eru því eyður í frá-
sögninni. Ef Sturla hefði ekki með ein-
hverjum hætti haft hönd í bagga með
samningu þessara rita Sturlungu, hefði
hann fjallað um efni þeirra í sögu sinni.
En hann endurtekur ekki sjálfan sig og
skrifar upp eigin sagnir. Sú er nærtækasta
skýringin á eyðunum í íslendinga sögu. Og
ritstjóri Sturlungasafnsins, sem kallar
Sturlu Þórðarson „alvitrastan og hófsam-
astan“, hefði ekki farið að sleppa að mestu
úr íslendinga sögu árunum 1242—’55 og
látið frásögn Þórðar sögu kakala og Þor-
gils sögu skarða nægja, ef hann hefði ekki
vitað að þær voru undan rifjum hans
runnar, enda kemur hann við sögu í þeim
báðum. Þverárbardagi í Þorgils sögu
skarða minnir mjög á Örlygsstaðafund í
íslendinga sögu enda undan rifjum Sturlu
runninn, en hann var þar einnig þátttak-
andi og sjónarvottur, þótt ekki fari mikið
fyrir honum frekar en í frásögninni af ör-
lygsstaðabardaga. Höfundur nefnir nöfn
allra sem féllu í Þverárbardaga eins og
Sturla gerir í frásögn sinni af Örlygs-
staðafundi f íslendinga sögu og notar
meira að segja svipað orðfæri: „Þar voru
þeir til sólarfalls um kvöldið," segir í ts-
lendinga sögu, en í Þorgils sögu skarða:
„ ... e n eftir sólarfall var það, er flóttinn
brast ... “ Þórður Hítnesingur sem
fylgdi Þorgils hefur verið nefndur höfund-
ur Þorgils sögu enda virðist lenzka að telja
þá helzt höfunda verka Sturlu Þórðarson-
ar, sem lítt hafa helgað sig ritstörfum og
má þar enn nefna Þorvarð Þórarinsson. I
Þorgils sögu skarða er sagt frá einkasam-
tölum Þorgils og Sturlu og hermt orðrétt
ummæli þeirra. Að sjálfsögðu hefur Sturla
notað margvíslegar heimildir í sagnaritun
sinni eins og höfundur Sturlu þáttar segir
og haft náið samstarf við fjölda manna,
Þórð Hítnesing sem aðra.
Sturla Þórðarson orti drápu um Þorgils
frænda sinn dauðan (d. 1258) og hafa varð-
veitzt brot úr henni. Þá er vitnað í Þverár-
vísu eftir hann í fyrrnefndri frásögn, þar
sem hann ávarpar Þorgils:
Þik sák, Þorgils, vekja
þingmót Heðins snótar,
þ.e. ég sá þig hefja orrustu.
Þetta var 1255.
Guðný Böðvarsdóttir vissi lengra nefi
sínu og var m.a. viðstödd þegar bein
Snorra goða voru grafin upp í Sælings-
dalstungu, eins og sagt er frá í Eyrbyggju:
Og sagði hún svo frá að það væri meðal-
manns bein og ekki mikil, segir í sögunni
og enn nánar frá ummælum hennar greint,
svo að augljóst má vera að þau eru skráð á
kálfsskinn milliliðalaust. Guðný er aldrei
langt undan þegar þessar bækur eru færð-
ar á kálfsskinn. Milli hennar og sögualdar
er ekki nema rúm öld og hefur það ekki
þótt langur tími, áður en tækniöld ruglaði
minni manna. Nú er hálfönnur öld frá því
Guðný, amma Halldórs Laxness, leit dags-
ins ljós.
Þá hefur Guðný Böðvarsdóttir sagt
Sturlu Þórðarsyni sögu afa hans og al-
nafna, Sturlu Þórðarsonar, eða Hvamm-
Sturlu, enda er sagan nákvæmust, eins og
bent hefur verið á annars staðar, þar sem
Guðný er heyrnar- og sjónarvottur að at-
burðum og hafa verið færð veigamikil rök
að hlut hennar að Sturlu sögu, en á þau
minnist Gunnar Benediktsson í fróðlegu
og raunsæju riti sínu, Sagnameistarinn
Sturla. Sturlu saga er ekki eftir Snorra
Sturluson, segir Sigurður Nordal í riti sínu
um hann. „Sagan bendir öll á Breiðafjörð,"
segir hann.
IX
Gunnar Benediktsson bendir á að það er
íslendinga saga sem skýrast sker úr um,