Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 20

76
MORGUNBLAJÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 1984
ÁTTAVITI
af STEINI
eftir Einar Pálsson
Áttaviti af steini
Á þessu ári kom út í Danmörku
alþýðleg bók um nýlega fornleifa-
fundi og nefnist hún Det ukendte
Danmark (Kristian Kristiansen,
Sphinx Forlag, Khavn 1984). í riti
þessu getur fleira að líta en forn-
leifafundi, en hún er rituð þannig
að sem flestir megi njóta, og þó
vitnað i heimildir.
Bók Kristiansen er umhugsun-
arefni fyrir tvennt: annars vegar
öðlumst vér upplýsingar um það
sem eigi var áður vitað — og hins
vegar verður það deginum ljósara,
að sumt það er ótrúlegast þótti í
ritsafninu Rætur íslenzkrar menn-
ingar er nú orðið almenningseign í
Danmörku og vart talið umdeilt
lengur. Mikilvægast fyrir íslend-
inga er þó e.t.v. að þótt Danir finni
tiltekna hluti, tákn eða myndir í
fornleifum, þá botna þeir sjaldn-
ast í þeim. Það er þarna sem ís-
lendingar geta fyllt í eyðurnar.
Alþýðleg dönsk bók um forn-
fræði sýnir íslendingum, hversu
fjarri því fer, að niðurstöður RÍM
séu í raun utan sjónmáls á Norð-
urlöndum. Er því tími til kominn,
að íslendingar og Danir fari að
tala alvarlega saman um þessi
efni. Tökum eitt forvitnilegasta
atriðið: á síðasta áratug hefur ver-
ið ráðinn og skilgreindur „áttaviti
af steini" í Danmörku. Svo mjög
svipar þessum áttavita til þeirrar
hliðstæðu sem ráðin var hérlendis
af hugmyndafræði einni saman,
einum eða tveim áratugum fyrr,
að undrum sætir. Tilgáta Baksviðs
Njálu 1969 er að þessu laut var nr.
12, og er Ketill hængur, landnáms-
maður á Rangárvöllum, þar látinn
segja frá heimsmynd sinni á nú-
tímamáli, líkt og hann stæði með-
al vor. Er heimsmynd Ketils
Hringur, skiptur í 4 reiti, ummáli
deilt í 16 geira. Frásögn Ketils er
ekki hraðlesin en hún hljóðar svo:
Ketill um áttavitann
„Línurnar þrjár, sem marka
helztu tíðir árs, eru greyptar i
annars konar kerfi sem veit við
áttum. Liggur kross undir kerfinu,
og er miðja krossins að Stein-
krossi [á Rangárvöllum]. Snúa
armar krossins Norður-Suður-
Austur-Vestur. Öxullinn Norður-
Suður er jafnframt rúnin íss.
Rúnin Hagall, sem mynduð er af
vopnunum þrem [sjá tilgátu 9]
skorðast af landfræðilegum að-
stæðum: ósum fljótanna, er nú
nefnast Affall, Alar og Kalda-
klofsá, svo og af legu Þrídrangs og
Goðasteins. Krossinn skorðast
hins vegar af gangi sólar og horn-
um veraldar.
Hinn svonefndi „danski Fú-
þark“ er bundinn krossi Njálu-
vangs á íslandi. Hver fjórðungur
krossins er fjórskiptur og tengjast
fjórar rúnir hverjum fjórðungi.“
(Baksvið Njálu 1969, tilg. 12.)
Orðalag Ketils hængs
Orðalagið í framangreindri til-
gátu er ekki auðmelt; menn þurfa
að vera kunnugir staðháttum í
Rangárhverfi til að skilja það til
fulls. Þá þarf nokkurt andlegt
heljarstökk til að hlýða á 9. aldar
landnámsmann skýra oss frá
heimsmynd sinni á nútíðarmáli.
Mun einhver til dæmis reka augun
í Njáluvang; margt bendir til að
63. tilgáta Baksviðs Njálu 1969
Hugmyndafræði ins islenzka goðaveldis var upphaflega mörkuð í Rangárhverfi, miðuð við Hof, bæ Ketils hængs
landnámsmanns og sonar hans Hrafns, sem varð inn fyrsti lögsögumaður eftir stofnun allsherjarríkis. Hinn helgi
Baugur goðaveldisins var annars vegar markaður við sólarlag stytzta dag ársins og sólarupprás lengsta dag ársins
(Bergþórshvol og Stöng í Þjórsárdal á jörðu niðri). Himinhringur var skorðaður við land líkt og klukka.
Ketill hafi borið sér slíkt orð í
munn. Þetta má ráða af líkum,
einkum heitafræði miðaldamanna
er varðaði tölur. Nafnið Ní-vangr
olli rúnafræðingum höfuðverk á
síðustu öld: hvað merkti „vangur"
sem markaður var tölunni 9? Ann-
að orð olli eigi minni heilabrotum,
rúnastafirnir Áss, Lögr og Úrr,
sem fyrirfinnast einatt þrír sam-
an án skiljanlegs tilefnis. Telja
rúnafræðingar það orð enn óskýrt,
en orða það við „galdur" eða
„töfra“; að vitræn hugsun liggi að
baki sýnist þeim ólíklegt.
Hví norrænir menn skyldu ein-
att vera að rista „töfraorð“ sem
enginn skilur á stein og málm hef-
ur hins vegar aldrei verið skýrt.
En líkur hins íslenzka efniviðar
benda í eftirfarandi átt: Ketill
hugsaði um ALU sém mæliein-
ingu, nánar til tekið 24000 fet.
Norski stærðfræðiprófessorinn
Viggo Brun hefur nú staðfest, að
sú mælieining hafi að öllum Iíkum
málsins verið notuð til að marka
Eiðsvöll í Noregi og þar með
Frostaþing. ALU í munni Ketils
hængs virðist hafa markað Þing-
völl og Alþing. (Sjá 1. grein.) Þar
má því tala um beina hliðstæðu.
En 9 ALU eru þá 9x24000 fet, þ.e.
216000 fet alls — þvermál Hrings-
ins góða í Rangárhverfi með miðju
að Steinkrossi. Notkun rúnanna er
skýrð í ritinu Tíminn og Eldurinn
(1972).
Áttaviti Ketils
Samkvæmt niðurstöðum RÍM
var hringurinn fjórskipti „átta-
viti“ Ketils hængs. Hringurinn
var beinlínis markaður í jörð til að
festa byggð manna við himinhring
og stjarnhvelfingu. Rúnirnar 16,
sem nefndar eru „danskur Fú-
þark“ — 16-rúna röð — voru not-
aðar sem „kompás-strik" land-
64. tilgáta Baksviðs Njálu 1969
Danska konungdæmið var skorðað líkt og Hjól við sólarlag stytzta dag
ársins og sólarupprás lengsta dag ársins. Fundur áttavitans á Madsebkken
staðfestir, að þetta voru megin-viðmiðanir Dana að fornu, (jafnvel hornið 45°
reynist rétt).
námsmanna. Sú var ástæða þess
að tvær rúnaraðir fyrirfinnast,
önnur 16-rúna, hin 24-rúna. Átt-
avitinn býr að baki þeirri
skemmri.
Þeir sem ekki hafa lesið RÍM
munu vafalitið hnjóta um orðalag-
ið „Línurnar þrjár, sem marka
helztu tíðir árs“, en þær eru sýnd-
ar í mörgum tilgátunum 1969, m.a.
í tilgátu 9, þar sem hugmynd er
lögð fram um tiltekið eðli þeirra.
Er ráð fyrir því gert, að meginlín-
-an, sú er liggur frá SV-NA marki
Jól og Mitt Sumar, þ.e. minnsta
mátt sólar við sólarlag á vetri og
mestan mátt sólar við sólarupprás
á miðju sumri.
Þannig má segja, að tvær meg-
inhugmyndir búi að baki Hjóli
Rangárhverfis: önnur sú er skiptir
himinhring eins og áttaviti — hin
sú er markar sólstöður.
Og hverfum svo yfir Atlantsála
með aðstoð þessa áttavita á fund
frænda vorra Dana.
Bergristur og
sæfarir
Stærsta bergristuhérað Dana er
nefnt Madsebakken og liggur við
ströndina nyrst á Borgundar-
hólmi, milli Allinge og Sandvig.
Eru bergristurnar þarna margs-
konar, og illt að greina merkingu
þeirra. Eru þær flestar taldar
2—3000 ára gamlar. Hefur einum
manni sérstaklega orðið starsýnt
á ýmsar bergristurnar, skipstjóra
nafnfrægum er Svend Aage
Saugmann nefnist. Var það at-
vinna þess kapteins allan sinn
starfsaldur að sigla um heimsins
höf, einatt eftir sólargangi og
stjörnumerkjum. Er skemmst frá
því að segja, að Saugmann telur
sum táknin á bergristunum svo lík
vissum stjörnumerkjum — og ekki
einasta hvert merki út af fyrir sig,
heldur og afstaðan milli þeirra —
að hann hnýtur um. Tekur hann
að velta fyrir sér þeirri fornu
speki, að svo skyldi öllu skipað á
jörðu hér sem á himni, og eyðir
hann því ellinni í rannsókn þessa
mikla bergristusvæðis Borgundar-
hólms. Þetta er ekki óskemmtilegt
umhugsunarefni fyrir íslendinga:
ein helzta niðurstaða RÍM er ein-
mitt, að landnámsmenn íslands
hafi markað stöðu stjörnumerkja í
(eða við) jörð, þá er þeir helguðu
sér land og mörkuðu Alþingi á
Þingvöllum.
Niðurstöður hins danska skip-
stjóra, Saugmans, um einstök
stjörnumerki eru ekki til athugun-
ar að þessu sinni; sumar kunna að
vera réttar, aðrar vafasamari. En
margt er þar fróðlegt og verðugt
rannsóknar síðar.
Kompásinn
Hitt varðar okkur ekki alllitlu,
að við Madsebakken finnst „verd-
ens ældste kompas". Er áttavita
þessum svo lýst, að hann sé byggð-
ur á hinni fornnorrænu skiptingu
himingeims í 16 ættir (áttir) —
síðar endurbættri með tvískipt-
ingu, þ.e. í 32 strik þess kompáss
er vér nú þekkjum (s. 26).
Áttaviti er að sjálfsögðu ekki
ókunnur gömlum og reyndum
skipstjóra; svo skýrir Saugmann
hugsanlega ástæðu þess að átta-
vitann er þarna að finna:
„Tilgangurinn ... var að gera
það kleift að fastsetja kúrsinn til
þess ákvörðunarstaðar sem valinn
var hverju sinni áður en siglt var,
svo að menn þekktu fyrirfram þá
stefnu, sem stýra skyldi á leið-
inni.“
Þetta er ekki óeðlileg skýr-
ingartilraun af hendi gamals sæ-
garps, en hugmyndafræðin ís-
lenzka bendir til einfaldari lausn-
ar. Menn ristu áttavita í land —
hreinlega til að átta sig. Þeir
þurftu að skorða áttir og gera sér
ljósa stöðu sína á landi eigi síður
en sævi.
Burtséð frá þessu, liggur það nú
fyrir, að í Danmörku hefur fundizt
áttaviti af steini, sem samsvarar í
öllum meginatriðum niðurstöðu
RÍM um kunnáttu landnáms-
manna. Og vitaskuld er það eftir-
tektarvert að það er einmitt
þaulvanur sæfari sem leggur