Morgunblaðið - 03.08.1984, Síða 22

e 54
MORGUNBLADID, FÖSTUDAGUR 3. ÁGÚST 1984
Þaö, sem í grísku goðsögninni átti upptök sín í spegilmynd hins
____ undurfríöa ungmennis Narkissosar, hefur um aldir orðið
mönnum yrkisefni í bókmenntum og myndlist og setur sífellt
greinilegar svipmót sitt á okkar tíma: Fyrirbærið narkissmi —
eða hóflaus sjálfsaðdáun. Narkissmi hefur veitt skáldum og
hugsuðum innblástur — oröiö sálfræöingum og geðlæknum
ærið viðfangsefni. Taumlaus sjálfsumhyggja, sjúkleg löngun í
staðfestingu á eigin ágæti og (aödáun annarra, munarköld
sjálfselska, sem veldur þv[að menn ná ekki að mynda tilfinn-
ingaleg tengsl við aðra^En samt sem áður er það svo, að í___
eðlisfari hvers og eins okkar er aö finna slíka narkisska drætti,
sem einkenn^á persónuleika okkan eðlilegur skammtur af
narkissma er heilsusamlegur og jákvæður þátturj fari okkar,_
mejra að segja nauðsynlegur þáttur
Sú list að eiska sjálfan sig
Sálfræði
eftir Stephan Lermer
„Spegill, spegill, herm þú hver, hér á
landi fegurst er7“
Þá mælti spegillinn — og þar með hófst
hin litríka atburöarás:
„Drottning mín fagra, fríö ert þú, en
þúsundfalt fríðari er þó Mjallhvít nú.'
Hvaö haföi þá gerzt? A hverjum morg
haföi spegillinn fært drottningunrii þá ró-
andi fullvissu fram aö þessu, aö hún
fegurst allra kvenna. Þaö haföi aatiö:
henni viss hugarfró, stmþóaöeins
einn dag í senn. Þaö hatur sem hún nuna
bar tii Mjallhvítar, var takmarttalaust og
ósiökkvandi, framar öllu sökum þess, aö
henni fannst hún vera berskjötduö, fann:
eins og komiö heföi veriöflinan'taö hei
þessari samkeppni.
Þaö geröi hana stjórnlausa af
finna, hversu háö hún var því, að
segöi hana fegursta allra.
Lúövík XIV, sólkonungi, var þó c
fariö. „Það kunngjörist hér meö: „L'ét
c’est moi.“ — „Ríkiö er ég,“ svo einfalt og
blátt áfram var þaö í hans augum; víötæk-
ur úrskuröur einvaldsherrans, sem milljónir
manna uröu þegar aö hlíta. Og svo nú á
dögum fjöldaframleiddra tálsýna, á tímum
þeirrar tálsýnar, aö allt sé gerlegt? „Sólin
er ég,“ stendur á bómullarbol hins fríöa
unga manns nútímans; hann álítur sig al-
gjörlega númer eitt og aö sér séu allir vegir
færir: Hann er reglulegt augnayndi og hann
sér, aö allir sjá þaö. Þaö er einmitt þessi
athygli, sem hann þarfnast framar öllu
ööru. Þessar þrjár ofangreindu söguhetjur
gætu þess vegna rétt hver annarri höndina
yfir nokkurra alda bil, því aö þeim ber aö
skipa á allra fremsta bekk i hópi narkissta.
Þau meginatriöi, sem tengja þau saman,
eru: Þau búa ekki yfir neinum varaforöa,
sem þau gæti gripiö til, heldur veröa þau
stööugt aö fá staöfestingu frá öörum á, aö
allt álit þeirra stand sé í góöu lagi. Og
eiginlega vilja þau helzt fá aö heyra, aö þau
séu ekki bara í góöu lagi, heldur ennþá
betri. Þaö er einmitt þetta, sem er höfuö-
einkenni narkisstans: Að því er viöurkenn-
ingu snertir, er hann algjörlega botnlaus
hít, því aö sjálfsálit hans er aö öllu leyti
undir því komiö, aö hann fái ágæti sitt
staöfest af öörum og þaö án afláts. Hann
er reglulegur vampýr, sem lifir af aödáun-
araugum fórnarlamba sinna.
Goðsögnin um Narkissos
Goðsögnin hefur veriö sögö á mismun-
andi vegu. Sú gerö sagnarinnar sem róm-
verska skáldiö Publius Ovidius Naso setti
fram í hexametri í hinum ódauölegu
kvæöaflokkum sínum, Metamorphoses, er
þaö afbrigöi, sem orðið er klassískt í evr-
ópskri menningarsögu. Samkvæmt Ijóö-
rænni frásögn Ovids, hreif hinn undurfríði
æskumaöur Narkissos jafnt konur sem
karla meö óviöjafnanlegum frföleik sínum
— og vísaöi þó öllum aödáendum sínum á
bug. Af því aö fegurö hans var svo einstök,
varð hann sjálfur fyrir því aö fella einnig
brennandi ástarhug til Narkissosar — þaö
er aftAiefli^, hann varö ástfanginn af sjálf-
jgnar tiltekiö af spegilmynd
leit í einni tærri lind. Hin
Sarás hefst svo á því,
zkkó varö svo yfir sig ástfangin
íarkissosi, aö hún vildi eignast hann aö
‘ lífsjjprunaut, hvaö sem það kostaöi. Án
‘ þess aö gera
p sjálfur-----
hai
, aö hann væri sér
átt, tók Ekkó afsvar
rri, að hún svipti sig
ún fékk bana af
'þó ekki fyrr en hún
psku guöi um aö
inur Narkissosar, Am-
u áöur hlotið sömu ör-
rama dís Ekkó, eftir aö
ísaö honum og ástarhót-
f Dómsúrskuröur guöanna
rkissos var dæmdur til ævi-
Isku, en afleiöing þessarar
Ttar á sjálfum sér varð svo sú, aö
kknaöi í lindinni, sem endurspegl-
aöi fríöleik hans. Hann endurfæddist á
bakka lindarinnar umbreyttur í narzissu
eöa páskalilju, sem drúpir höföi yfir vatns-
flöt lindarinnar. En þetta kann svo sem aö
hafa boriö allt ööru vísi aö höndum: Ef til
vill steyptist hann á höfuöiö ofan í lindina,
þegar hann áleit sig sjá þar fööur sinn,
fljótsguðinn Kephisos. Eöa ef til vill var
Sérhver maöur er borinn í þennan heim
sem Narkissos. Brjóstmylkingurinn er svo
mjög upptekinn af sjálfum sér, aö hann
sýnir umhverfi sínu yfirleitt alls enga at-
hygli. Ef þetta ástand hóldist fram eftir ár-
um eöa færi aö taka sig upp aftur síðar á
árum, þá er hægt aö tala um sjúkdóms-
einkenni schizophreníu eöa geöklofa. Sá
sem þjáist af geöklofa er hinn algjöri nark-
issi, af því aö hann lætur öllu fremur stjórn-
ast af sýnum úr hinum tmyndaöa heimi hiö
innra meö sér en af þeim skynjanlega um-
heimi, sem viö köllum veruleika.
Sigmund Freud skilgreinir narkissma hjá
ungbörnum sem frumgerö narkissma, þaö
er aö segja sem hinn fyrsta og upprunalega
— þaö má líka kalla þessa gerö hj
innar „saklausan“ narkissma.
egi narkissmi" var af Freud sj
sem annars stigs eiginást,
alitinn sinnissjúk viöbrögö
um, eins konar undanhald
sökum þess aö viökomandl
finningum sínum hafi veriö
boöiö, þegar þeirri ást, sem’^^^^_ _
öörum, var alls ekki veitt viö^^^^' ^
Odipusduldin
Þaö, sem sagt hefur veriö hér aö fram-
an, á viö fyrsta skeiðið í sambandi móöur
og barns; þegar barniö tekur aö leita eftir
tilfinningalegum samskiptum í tengslum
viö sína fyrstu uppgötvun, nefnilega aö þaö
hann aö leita móóur sinnar, uppsprettu til- veru sinnar og týndi viö þaö Ijfinu. sé alls ekki eitt í heiminum. Veröi ungbarn- iö fyrir vonbrigðum, þegar þaö leitast viö
Virkur og óvirkur narkissmi
VIRKUR ÓVIRKUR
er héóur aódiun fjöldana, trúir é eigin stórfengleik: „Ég ar hin atóra atjarna. “ ar héöur ainhvarri tyrirmynd: „Ég ar kona ... er aödéandi ... og hann/hún þaö ar alvag æöi, atórfanglag/ur (t)
Hneigiat til ötundaýki, því að hann gæti ilitiö ímyndaöa veröieika aína í hmttu. Hnaigiat til afbrýöiaami, því þaö ar hætta é aö aörir komi í hana/hannar ataö aem aödiandi.
Garö paraónulaika: anartur af gaðklofa. Garö paraónulaika: Hnaigiat til þung- lyndla.
Hann lítur é ajélfan aig aam miöpunkt heimaina. Hringaólar atööugt um þaö, aam hann álítur almáttugan miödepil heimaina.
Hnaigiat til þumbarahéttar. Er hætt við avartaýniaköatum.
Uppaldiaaöatæöur: tangal viö móöur aennilaga of atark. Uppaldiaaöa tæður: Sennilaga heldur yfirboröakannd tengal við fööur.
Makaval: Óttaat ofniin tengai. Makaval: Óttaat einaemd eöa aö vara einn og yfirgetinn.
Hefur tilhnaigingu til kvalaloata. Hefur tilhnaigingu til ajiifapyntinga aér til énægju.
aö koma á þessum fyrstu tilfinningatengsl-
um viö umhverfi sitt, séu tjáskipti þess
stööugt trufluö eöa tilfinningum þess mis-
boöiö, þá mun barninu ekki lærast aö trúa
á sjálft sig og treysta í þessum efnum. í
staöinn fyrir þaö ofur eölilega sjálfsálit, „ég
er í lagi eins og ég er,“ tekur þá aö mynd-
ast stööugur innri streituvaki: „Ég verö aö
leggja mig fram viö aö veröa eins og ég álít
mig eiga aö vera.“ Sífelldur samanburöur
viö aöra utanaökomandi, kemur þá í veg
fyrir heilbrigöa þróun sálarlífsins til full-
þroskaörar sjálfsvitundar, sem ber sjálfa
þungamiöjuna hiö innra meö sér.
Eina hetztu hindrunina á þróun barnsins
tiljHtíöa, þroskað^instaklings, áleit Sig-
lund Freud vera þáf^ivort og hvenær
ilnu tækfst méó.öllu aö sigrast á ödi-
5áigreinandinn Horst Eber-
;hter énítur hins vegar, aö höfuö-
lútímamannsins
kirri tálsvn
Jiö kröfu til sín-
til handa.
lalmættis-
til sýndarjöfn-
5uö á tímum,
Ið næstum því allt
flegt. En vanmátt-
Svart slíkum óum-
5m jarölífsins eins
)a, verður honum um
lanlegri og þungbær-
A^nBjðj^yðrtttegu leyti er reynsla,
semnM^m|Hirinn uppsker af þessum
almættis-hugafsýnum, einkar lokkandl á
sinn hátt: Aö fljúga til tunglsins, rækta sér
börn í tilraunaglösum, skipta um hjarta og
önnur líffæri til aó lengja lífdagana, gripa
leiöbeinandi inn í áhrifamátt erföafrum-
anna eöa þá aö þurrka út allt líf á þessari
plánetu í einu vetfangi. Hin algjöra and-
hverfa þessarar almættis-tálsýnar er svo
sú þrúgandi vanmáttartilfinning, sem vekur
manninum alveg hömlulausa skelfingu,
þegar hún birtist honum, og þá oftast aö-
eins í mynd herfilegasta ósigurs eöa níst-
andi sársauka.
Ný manngerð komin á kreik
Ef gerlegt væri aö senda dr. med. Sig-
mund Freud einhvern þann nútímamann til
skoöunar, sem samkvæmt mælikvaröa
okkar tíma yröi aö telja fullkomlega eðli-
legan í alla staöi, myndi Freud sennilega
leggja fram sjúkdómsgreininguna „snertur
af geðklofa".
Þegar talaö er um félagslega aölögun
mannsins, er hér átt viö þá heildarþróun er
á sér staö frá hinum upprunalega ófé-
lagslega sinnaöa brjóstmylkingi og allt upp
í fulltíöa meölim þjóöfélagsins, sem er sér
aö fullu meövitaöur um eigin ábyrgö á
skoöunum sínum og geröum. Þessi aölög-
un aö hinu félagslega umhverfi i nútima
þjóöfélagi, sem breytir hinum uppvaxandi í
„eölilegan mann“, leiöir nú oröiö óhjá-