Morgunblaðið - 03.08.1984, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. ÁGÚST 1984
55
kvæmilega til annarrar og ólíkrar mann-
geröar heldur en þekktist fyrr á tímum. Hér
áður fyrr var þessi aölögun aö vísu ekki
einfaldari en aftur á móti mun skýrari: Þá
var leiöin vöröuö fastmótuöum markalín-
um, ratmerkjum, viöurkenndum staöal-
kerfum, sem hver einstaklingur lagöi sér á
hjarta. Þannig haföi hver og einn á tilfinn-
ingunni og gat beinlínis dæmt um, hvaö
væri gott eöa illt, hvaö væri heiður og hvaö
skömm eöa meira aö segja, hvaö væri
synd. Mönnum fannst þeir vera öruggir og
þeir héldu fullkomlega rósemi sinni, ef þeir
liföu heiöarlegu og dyggöugu lífi, meö hin
réttu sjónarmiö aö leiöarljósi.
Þaö er því harla augljóst, aö foreldrar
geta naumast skiliö sín eigin börn lengur,
þegar hin nýja manngerö 20. aldarinnar
sýnir oröiö svo miklar breytingar frá einni
kynslóð til annarrar. Fyrir yngri kynslóðina
er um aö ræöa þróun til mjög svo hraöfara
aölögunar aö nýju lífsmynstri í heimi nútím-
ans, þar sem afar margt viröist gerlegt, en
raunar líka æriö margt, sem láta má ógert.
Sú kynslóö, sem óx úr grasi fyrir síöari
heimsstyrjöld, trúir fremur á siöferðilegt
gildi þess aö spara, byggja eitthvaö upp og
varöveita til langframa, trúir á gildi ríkis,
þjóöar og föðurlands: Þaö fólk finnur fyrst
til þeirrar skyldu aö þjóna samfélaginu,
reynast hollir og gegnir þjóöfélagsþegnar,
fremur en aö snúa sér strax aö því aö
uppfylla eingöngu sínar eigin þarfir.
Leiðarljós hinnar nýju
kynslóðar: Meö þægileg-
heitum og heillandi fram-
komu fæst allt sem
hugurinn girnist
Því tímaskeiði, sem skoöast veröur sem
undanfari hins nýja, víötæka narkissma í
hugsun og hátterni, lauk svo á áttunda ára-
tug þessarar aidar, þegar sérfróöir menn á
borö viö sálfræöinginn Fritz Riemann tóku
aö fjalla um þessi nýju félagslegu viöhorf.
Riemann hratt umræðunni um hinn nýstár-
lega narkissma af staö meö bók sinni „Hið
geöklofa samfélag" (Die schizoide Ge-
sellschaft). Núna eru hinir klassísku höf-
undar líka farnir aö taka þessi nýju sál-
fræöilegu viöhorf til umfjöllunar í siauknum
mæli. Höfundar eins og Kohut, Kernberg
og Grunberger lögöu meö verkum sínum
grundvöllinn aö mjög svo tímabærri endur-
skoöun á öllum aöferðum sálgreiningarlnn-
ar, sem Erich Fromm haföi þegar áriö 1964
komiö fram meö ákveönar kröfur um í bók
sinni „Sál mannsins — hæfni hennar til
góös og til ills", (Die Seele des Menschen
— ihre Fahigkeit zum Guten und zum Bös-
en). En þaö voru ekki eingöngu hinir sér-
fróöu menn, sem tóku aö fjalla um þemaö
narkissmus. Þeir menntamenn almennt,
sem áhuga hafa á þessu efni, svo og þeir,
sem fylgjast náiö meö framvindu mála á
sviöi félagslegra viöhorfa í tímans rás, hófu
umræöu um jafn athyglisverö efni og
brennandi á okkar tímum eins og „Allt eöa
ekkert" eöa þá „Vanmáttur hetjunnar —
okkar hversdagslegi narkissmi" eftir
Wolfgang Schmidbauer, „Guösduldin"
(Der Gotteskomplex) eftir Eberhard Richter
og „Tímaskeið narkissmans" (Das Zeitalter
des Narzissmus) eftir Christopher Lasch.
Meginvandinn sem hinn narkisstíski
maöur okkar tíma viröist eiga viö aö stríöa
er þessi: Beiti hann þægilegri framkomu og
sé nægilega ísmeygilegur og heillandi í
háttum, tekst honum oftast nær aö koma
ár sinni fullvel fyrir borö og fær aöra tll aö
dekra ótæpilega viö sig. Á þennan hátt
veitist honum aö vísu tilhlýöileg viöurkenn-
ing aö eigin mati og aödáun annarra — en
þar meö fær hann þó ekki greint, í hverju
hans raunverulegu innri ósklr og eigin þarf-
ir liggja. Eigin tilfinningalegar hræringar
eins og reiöi, angist eöa ósk eftlr innilegu
sambandi viö einhvern, sem hann elskar,
óskir um aö geta sýnt öörum ástúö og
hljóta ástsemd annarra, kæfir hann og fel-
ur vendilega eða sníöur þær jafnvel strax
af.
Vanþroskuð skapgerð
Eigi þróun persónuleikans aö vera heil-
brigö og ganga fyrir sig meö eölilegum
hætti, þarf maöurinn aö eiga þess kost aö
gera tilraunir meö sitt eigiö sjálf — meö
vitund sína og skapgerö. Eigin þarfir
mannsins á þessu sviöi þurfa fyrst aö birt-
ast sjálfsvitund hans, á þær þarf aö láta
reyna, og þaö þarf aö þjálfa skapgeröina í
aö umgangast þessar þarfir á réttan hátt.
Þýðingarmestu reynsluna öölast maöurinn
í þessum efnum með því aö vera einfald-
lega í einu og öllu eins og hann á sér að
vera. Spurningin er þá bara, hvernig hinn
ungi og uppvaxandi eigi aö geta lært þaö,
þegar hann gerir ekkert annað en aö
bregöast í sífellu viö einhverju, í staö þess
aö taka málin í sínar eigin hendur og vera
virkur í atferli sínu; þegar hann tekur stöö-
ugt meira tillit til þess, hvaö hann eigi aö
gera fremur en til þess, hvaö hann vilji
gera; þegar hann óafvitandi tekur í sífellu
miö af því, hvers umheimurinn væntir af
honum, í staö þess aö leggja eyrun viö því,
sem hans innri heimur — hans innri mað-
ur, hefur fram aö færa. Þá rödd þaggar
hann einfaldlega niöur, til þess fyrir alla
muni aö lenda ekki í tilfinningalegri and-
stööu viö foreldra sína og spilla ef til vill ást
þeirra á sér!
Aö sætta sig viö sjálfan sig eins og maö-
ur er, þaö er einmitt markmiöiö, sem geö-
lækningar stefna aö, en viö slíka læknis-
meöferö getur sá, sem til meöferðar er,
reynt aö vinna upp þessa veigamiklu til-
finningalegu reynslu, sem honum hefur
ekki hlotnast í uppeldinu: Nefnilega þá til-
finningu, aö umheimurinn sætti sig viö
mann, jafnvel þótt maöur sé einfaldlega
eins og maöur er.
Þetta ótrygga, slyppa sjálf er stööugt
unnt aö afvegaleiöa inn í stórfenglegar
tálsýnir, inn í heimaofinn blekkingavef —
Tilfinningafreri
Fram undir lok 19. aldar var ennþá litiö
á narkissma sem kynferöislegt brengl. Þaö
var svo Sigmund Freud, sem fyrstur manna
tók aö lýsa narkissma sem afbrigöi af mik-
ilmennskubrjálæöi, eins konar erótískum
fylgikvilla hinnar yfirgnæfandi líffræöilega
mótuöu sjálfsbjargarviöleitni mannsins. Því
lagöi Freud í þessu sambandi höfuöáhersl-
una á kröfuna um hæfileikann aö geta veitt
öörum ást og aö geta veitt ást viötöku.
Narkissti — maöur, sem af eintómri
sjálfsspeglun hefur enga ást afgangs
handa öörum. Narkisstinn — sem þrúgaö-
ur er á milli stórfengleika og ókæti, inni-
klemmdur milli óttans viö of mikla nálægö
og innileika í tilfinningatengslum viö aöra
og skelfingarinnar viö aö veröa skilinn eftir
einn, andspænis þeim gínandi innri tóm-
leika, sem hann hýsir og bakar honum
óumræöilega sálarangist. Af þessu öllu
leiöir svo, aö narkisstinn er öfundsjúkur,
afbrýöisamur og þaö reynist auövelt aö
koma honum úr andlegu jafnvægi; en hann
er Ifka geöfelldur og viðkunnanlegur, en
samtímis duttlungafullur og einkar auöveld
bráö fyrir alls konar sórtrúarsmala, lætur
gjarnan afvegaleiöast af viöhlæjendum og
smjöörurum. Annars er í því sambandi ekki
bara um narkisstíska eöa ónarkisstíska
skapgerð aö ræða — því þegar öllu er á
Að vinna bug á narkissma
Meö því aö stofna til eins konar „folie á
deux“-sambúöar geta karlmaöur og kona,
sem bæöi eru haldin narkissma, komiö á
þolanlegu sambýli sin á milli og myndaö
þannig par, sem aö vísu er alvarlega
taugaveiklaö, en þau geta þó veitt hvort
ööru verulegan stuöning í lífsins ólgusjó.
Sambúö af þessu tagi getur gengiö harla
vel, allt þar til annar aöilinn tekur aö þrosk-
ast frekar og nær aö vinna bug á nark-
issma sínum. En slíkur sigur getur þó því
aöeins unnizt, aö viökomandi hafi greint
narkisstísku lífsmynstri og álítur sig þó
hafa fullþroskaö sitt eigiö sjálf. Markmiöiö
hlýtur hins vegar aö vera persónuþroski,
sem spannar vitundarsviö handan eigin
sjálfs — þaö er transcendent vitund, yfir-
skilvitleg innsýn.
Skilyrði þess, aö menn nái því aö vinna
bug á narkissmahneigöum sínum, er aö á
komist náin og gagnkvæm tengsl viö aöra.
Og þaö má spyrja, hvernig slík gagnkvæm
tengsl upphefjist? Meö því, aö maöur horf-
ir beint í augu hins aöilans til þess aö
skyggnast dýpra í sálu hans, en ekki til
þess aö sjá einungis sjálfan sig endur-
speglast í tilliti hins. Á þennan hátt upp-
götvar maöur meira af því sem elnkennir
hinn aöilann, meira af sjálfum sér og meira
af báöum hlutaöeigandi aöilum. En framar
öllu, maöur uþpgötvar meira — og einmitt
þaö er jú ær og kýr okkar narkisstal
Tiltakanleg tvíhyggja
Hinn heilbrigöi narkissti hefur tileinkaö
sér nýjan lífsstíl og færir sér óspart í nyt þá
möguleika, sem okkar tímar hafa upp á aö
bjóöa — án þess þó verða auömjúkur
þjónn þessara tíma. Hann getur vel notiö
lifsins í nánum tengslum viö annan aöila,
en er heldur ekki á flæöiskeri staddur og
ráöalaus, þegar hann er einn meö sjálfum
sér. Hann nýtur þess, aö hljóta viöurkenn-
ingu annarra, vera dáöur, mikils metinn og
elskaöur, en hann kann líka aö safna sér
foröa á þessu sviöi og nota hann sér til
næringar og viðhalds. Hann kann því
einkar vel aö vera dekraöur af öörum —
tilfinningalega, í kynlífi sínu, svo og fjár-
hagslega. En hann kann líka aö gefa, veita
öörum, án þess aö þurfa stööugt aö velta
fyrir sér verðmætagildi þess, sem hann
lætur af hendi og svo þess, sem hann veitir
viötöku frá öðrum. Hann kann sem sagt þá
list aö dekra líka viö ástvin sinn og lífsföru-
naut, án þess aö tíunda fyrir sér um leiö,
hvaö hann kunni persónulega aö hafa upp
úr krafsinu meö því móti. Aö njóta og aö
kunna aö veita öörum ríkulega — tvö
hugtök, sem falla hvort aö ööru í raunveru-
lega þroskaöri lífslist.
„Tvær sálir búa víst í brjósti mér," komst
dr. Faust aö raun um. Síöari tíma rann-
sóknir á gerö og starfsemi heilans hafa leitt
í Ijós nokkuö, sem nefnt er „yfirráö heila-
hvela", en meö því oröalagi er veriö aö
segja hiö sama og dr. Faust kvaö upp úr
meö. Heilinn, stjórnsetur persónuleikans,
samanstendur af einu vinstra og einu
hægra hveli, svipaö og hin tvö hvel jaröar,
noröurhvel og suöurhvel. I vinstra heila-
hveli ríkja þeir eiginleikar, sem telja veröur
fremur „karlkyns" (til dæmis hæfni til aö
gera sér grein fyrir gerö rýmis eöa rökrétt-
ur hugsanaferill); í hægra heilahveli ríkja
fremur hinir „kvenlegu" hæfileikar (til
dæmis hæfileikinn til félagslegra tengsla
og tjáskipta, ófélagsbundinn og sundur-
lausari hugsanaferill eöa tilfinning fyrir lit-
um). Þar sem hver maöur hefur yfir tveimur
heilahvelum aö ráöa, fyrirfinnast líka allir
þessir eiginleikar og hæfileikar. Hjá konu
eru hinir kvenlegu eiginleikar oftast mun
meira áberandi heldur en karlkyns eigin-
leikarnir, en hjá karlmanni er þessu öfugt
iriö. En alveg eins og til eru sérlega
karlar og kvenlegar konur,
u vitanlega líka til heldur kvenlegir
karlmenn og aösópsmiklar,
karlmannlegar konur. Ástæöu þessa
síöur hægt aö rekja til hins
eiginlega líkamlega kynferöis,
heldur öllu fremur til
kynferöis sálarinnar. Menn geta
virkaö mjög svo karlmannlega á
ytra boröinu en samt veriö haldnir sálar-
legri linku. Þá getur og kona virzt sériega
kvenleg í öllum sínum háttum, en hlns veg-
ar búiö yfir hinni karlmannlegustu frama-
fíkn í sálarlífi sínu.
Taflan, sem birt er hérna meö greininnl,
gefur í stórum dráttum yfirlitsmynd af hinni
virku og hinni óvirku narkissta-manngerö.
Af henni má vel greina, af hverju tvær
narkisstískar manneskjur geta oft á tíöum
virkaö svo einkennilega frábrugönar hvor
annarri.
botninn hvolft, erum við raunar öll ofurlitlir
narkisstar. Sú spurning, sem öllu heldur
tekur aö láta á sér kræla, er hins vegar,
hvort um heilbrigöan eöa sjúklegan nark-
issma sé aö ræöa?
Þaö er tekið aö tala um sjúklegan nark-
issma, þegar einhver byggir oröiö sjálfvit-
und sína svo til eingöngu á þjóöfélagslegri
stööu sinni, ytra stööutákni og eignum sin-
um, án þess aö hafa þó sjálfur komiö þess-
um hlutum til leiöar. Hiö sjúklega felst
framar öllu í allsherjar úttútnun; viökom-
andi sóar allt of mikilli orku i narkissma
sinn og er aö öllum líkindum ekki fær um
aö viöhalda til langframa nánum tengslum
viö annan aöila, þar sem um gagnkvæmar
innilegar tilfinningar er aö ræöa.
en viö þaö getur innsta eðli persónuleikans
auöveldlega lamast meö öllu, og viövar-
andi þunglyndi náö tökum á manni, þegar
verulega tekur aö draga úr viðurkenning-
unni aö utan. Þannig er þeim manni fariö,
sem í glaöværum partýjum og á öörum
glæstum stundum, þegar athyglin beinlst
aö honum, teygar aödáunaraugnatillit þau
sem aö honum beinast líkt og blómiö sog-
ar í sig sólargeislana — en fellur svo í
svartnættis þunglyndi, þegar heim er kom-
iö. Hiö narkisstíska, allslausa sjálf er helzt
sambærilegt viö hina botnlausu hit þjóö-
sögunnar; þaö er sjálf sem haldiö er sjúk-
legri fíkn í stööugt nýjan flaum viöurkenn-
inga og aödáunar — eins og glampandi og
litrík sápukúlu-sjálfsvitund.