Morgunblaðið - 12.08.1984, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1984
71

Teikning; Gísli Sigurðsson.
öllu Islandi, nefnilega f kór sjálfr-
ar dómkirkjunnar í Skálholti.
Eftir friðarsamningi, sem Ei-
ríkur af Pommern gerði við ensku
stjómina árið 1432, að dæma hef-
ur talsvert borið til tíðinda í sam-
skiptum Englendinga og Jóns Ger-
rekssonar það árið. Segir í samn-
ingi þessum að Englandskonungur
skuli refsa þeim mönnum, sem
skaðað höfðu Jón og sveina hans,
enda mun sá skaði hafa komið frá
hendi Englendinga.
Engar samtimaheimildir eru til
Frá Skálholti.
Ljósm. Mbl./Ól.K.M.
um það hvað varð þess beinlínis
valdandi að Jón var myrtur. Ann-
álaritun hættir 1430 og það er ekki
fyrr en seint á sextándu og í upp-
hafi sautjándu aldar, sem hún
hefst aftur og rita þá annála þeir
séra Gottskálk Jónsson, séra Jón
Egilsson og Björn Jónsson á
Skarðsá. Frásagnir hinna tveggja
síðastnefndu um atburðina í
Skálholti eru mjög ólíkar. Eru I
þeirra annálum tilteknir tveir at-
burðir, sem eiga að hafa skipt
máli í aðförinni að Jóni. Jón Eg-
ilsson segir sveina biskups hafa
verið ómilda og að biskup hafi lít-
ið eða ekkert við þá ráðið. Segir
hann þá hafa verið írska, sem
sennilega er rangt, og áttu þeir að
hafa gert mikinn óskunda og tekið
ríkismenn fanga og eru tveir
menn sérstaklega nefndir, Teitur
Gunnlaugsson frá Bjarnarnesi og
Þorvarður Loftsson frá Möðru-
völlum, sem báðir voru undan
norðlenskum höfðingjum og undir
handarjaðri Jóns biskups Vil-
hjálmssonar á Hólum. Voru Teit-
ur og Þorvarður fluttir í Skálholt
og settir í járn og látnir berja
fiska. Sluppu þeir báðir úr prís-
undinni, Þorvarður fyrst og Teitur
svo með ævintýralegum hætti. Er
sú frásögn heldur þjóðsagna-
kennd.
Annálar telja svokallaða
Kirkjubólsbrennu vera undanfara
þess, að Teitur og Þorvarður voru
gripnir. Sveinar biskups höfðu þá
fjandskapast við ívar Vigfússon á
Kirkjubóli, kannski vegna þess að
hann beitti sér mest fyrir þvl á
alþingi 1431 að þeir yrðu lýstir
ófriðhelgir og útlægir. Einnig er
sagt að brytinn í Skálholti, Magn-
ús að nafni, hafi staðið fyrir
brennunni. í aðförinni að Kirkju-
bóli féll ívar og systir hans Mar-
grét hét því að hún skildi ekki
giftast öðrum en þeim, sem hefndi
bróður hennar. Ekki er vitað hvort
Þorvarði hafi litist mjög þokka-
lega á Margréti, en hann lofaði þó
hefndum fyrir brunann.
Þegar stór hópur manna sást
nálgast Skálholt austan Hvítár
grunaði heimamenn hvað á seiði
væri og lokuðu öllum hurðum á
stað og kirkju, en biskup, prestar
og sveinar lokuðu sig inni í kirkj-
unni. Svo virðist sem Jón hafi alls
ekki búist til varnar eða flótta
heldur treyst kirkjugriðum. Hann
hefur búist við því að árásarmenn-
irnir virtu helga dóma, enda þótt
þeir kynnu að rjúfa kirkjugrið á
sér. Menn dóu ekki ráðalausir
gagnvart læstum kirkjudyrum
heldur lyftu þeir kirkjunni uns
þeir gátu gengið inn í hana. Hlýt-
ur það að teljast eitt merkasta
húsbrot á íslandi. Héldu þeir inn
eftir kirkjunni til biskupsins, sem
stóð fyrir altarinu í fullum skrúða
með oblátu helgaða, sem hann
hugði að sér mundi hlífa. Þeir
tóku hann strax höndum og tog-
uðu hann utar eftir kórnum, en
prestarnir héldu honum eftir
megni. Þegar þeir komu í m'kðja
kirkjuna féll oblátan niður og með
það drógu þeir hann út úr kirkj-
unni en prestarnir héldu honum
allt út fyrir stöpulinn en slepptu
honum þá.
Þar sem oblátan féll var biskup
seinna jarðaður. Farið var með
biskup út að ferjustaðnum á Spóa-
stöðum og var hann látinn þar í
sekk, en steinn var bundinn við og
síðan var honum kastað í ána.
Sveinar biskups voru drepnir í
kirkjunni eftir því sem til þeirra
náðist.
Á fyrri hluta 13. aldar háðu
höfðingjar miskunnarlausa bar-
áttu við Guðmund Arason biskup
um fjármál, dómsvald og forræði
Hólastóls, en misþyrmdu aldrei
biskupi svo að líf hans væri í
hættu. Á Sturlungaöld fengu bisk-
upar ætíð að halda lífi þótt stund-
um væri hart að þeim gengið en
öðru máli gegnir um Jón Ger-
reksson. Hann er hiklaust tekinn
og myrtur. Þeir, sem á honum
vinna, eru ekki í ránsferð að
Skálholti, heldur hafa þeir álitið
sig véra I lögmætri aðför að bisk-
upi og sveinum hans.
ÁSTÆÐURNAR
Jóni var drekkt svo hægt væri
að sverja fyrir að biskupsblóði
hefði verið úthellt. En af hverju
var hann í rauninni myrtur? Fjór-
ar getgátur hafa komið hér fram. I
fyrsta lagi kom hann til íslands í
óþökk Englendinga og hefur
sennilega ógnað áhrifum þeirra
hér. 1 öðru lagi má vera að Teitur
og Þorvarður hafi hefnt sín vegna
handtöku sinnar og illrar með-
ferðar í Skálholti. í þriðja lagi má
vera að Þorvarður hafi hefnt
Kirkjubólsbrunans og í fjórða lagi
var litið á Jón sem landráðamann
því hann hélt, að því er virðist,
uppivöðsiusama sveina í kringum
sig og gegndi hvergi alþingissam-
þykktinni frá 1431, sem bannaði
slíkt eindregið. Þó er varla hægt
að líta á samþykktina sem neinn
sérstakan dauðadóm yfir Jóni.
Björn Þorsteinsson segir í grein
sinni „Glæpur án refsingar", í
bókinni Á fornum slóðum og nýj-
um: „Aðförin að Jóni Gerrekssyni
í Skálholti í maí 1433 hefur verið
pólitísk aðgerð runnin undan rifj-
um Englendinga.“ Það, sem styður
þetta sérstaklega eru tvö heimild-
arplögg um fyrstu siglingu
Danzigu-manna til íslands. Annað
er brot af ódagsettu réttarskjali
frá málsókn á hendur Peter
nokkrum Dambeke í Þýskalandi.
Nafn ákæranda vantar en hann
talar fyrir sinn munn og húsbónda
síns, sem af skjalinu má ráða, að
hafi verið biskup. Segir ákærand-
inn í skjalinu að Dambeke hafi
vitað, að Englendingar höfðu í
hyggju að handtaka og drepa
ákærandann og húsbónda hans, en
Dambeke hefði þó ekki varað þá
við. Allar líkur benda til þess að
Dambeke hafi haft vetursetu á ís-
landi 1432—33 því á hinu heimild-
arplagginu má sjá að 19. mars
1433 hafi maður að nafni Eyn-
waldt Everdes verið drepinn um
borð í skipi hans við ísland Hús-
bóndi ákærandans virðist vera
biskup eins og áður sagði og ekki
getur það nafa verið Jón Vil-
hjálmsson, Englendingur og bisk-
up á Hólum, og því hlýtur að vera
átt við Jón Gerreksson. Ef hús-
bóndi ákærandans hefur verið
biskup, svo sem helst má ætla, og
hafi atburðir þeir sem greint er
frá átt sér stað í upphafi árs 1433,
en ekki í einhverri annarri ferð
Dambeke til landsins, sýna þessi
skjöl að Englendingar hafa staðið
að morði Jóns biskups enda þótt
þeir sem verknaðinn unnu hafi
verið íslendingar.
Ekki er hægt að líta framhjá
þessari tilgátu. Styrkir hún þá
skoðun manna að Englendingar
hafi litið störf Jóns biskups illu
auga, sem og höfðingjar hliðhollir
þeim. Skarphéðinn Pétursson ger-
ir ráð fyrir því í grein sinni um
Jón Gerreksson, sem birtist í
Skírni 1959, að hann hafi jafnvel
verið ráðinn af dögum að undir-
lagi Eiríks af Pommern af því að
Jón átti að hafa brugðist honum i
Englandsför 1429. Tvennt mælir
gegn því. Jóni gekk í fyrsta lagi
vel í Englandi þvi hann fékk
stjórnina til að viðurkenna rétt-
arstöðu norsku skattlandanna i
samfélagi rikjanna, eins og áður
hefur komið fram, og í öðru lagi
bendir friðarsamningurinn, sem
Eiríkur af Pommern gerði við
ensku stjórnina 1432, til þess að
samningamönnum hafi verið um-
hugað um Jón Gerreksson.
EFTIRMÁLI MORÐSINS
Engir þeirra, sem voru í aðför-
inni að Jóni og sveinum hans,
virðast hafa orðið að svara til
saka fyrir liflátin. Hvorki beinar
hefndir, skriftir né bætur komu
fyrir drápið á Jóni. Englendinga-
vinurinn á Hólum varð aftur æðsti
maður kirkjunnar á íslandi og
sannar bréfabók hans að hann
hafi dvalið á íslandi fram á mitt
sumar 1434 og reyndi ekki að
fjalla um voðaverkin í Skálholti.
Vanmáttur og sundrung kirkj-
unnar, uppreisnir á Norðurlönd-
um og vinsemd páfa hafa hlíft
drápurunum að mestu við refsi-
nornunum. Líflát Jóns biskups
Gerrekssonar mun ekki eiga að
flokkast með venjulegum saka-
málum, heldur vera pólitískt af-
brot, sem kirkjan varð að þola,
þótt hún leyfði ekki.
Samantekt ai.