Morgunblaðið - 29.11.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1984
Byggðastefna I
— eftir Björn
S. Stefánsson
Byggðastefnan lyftir landi,
ef laglega er farið með hana.
En hún er eins og heilagður andi!
það hefur enginn séð hana.
Rósberg G. Snædal
Ákvarðanir um byggðamál
reyna meira á samheldni lands-
manna en flest annað. Stjórn-
málaflokkar sem fylkja fólki um
land allt þurfa að móta þar stefnu
og vinna þannig að málum, að
flokksbönd bresti ekki í marklaus-
um héraðaríg. í fyrra tók ég þátt í
því á vegum norrænnar rann-
sóknastofnunar um stjórr. byggð-
amála (NordREFO) að gera grein
fyrir byggðastefnu á Norðurlönd-
um. Greinargerð okkar, sem þar
tókum á málum, mun birtast á
vegum stofnunarinnar. Auk þess
hef ég sett á blað ýmislegt, sem
verkefnið vakti mig til umhugsun-
ar um. Munu þær athuganir birt-
ast á síðum Morgunblaðsins í
þrennu lagi.
1. Hvað er á seyði
í Noregi?
Menn spyrja gjarna um byggða-
mál í Noregi. Fyrir 20 árum þótti
ráðandi mönnum þar hyggilegast
að láta byggðina mótast af vaxt-
armiðstöðvum. Vaxtarmiðstöð átti
að ná þeirri stærð, að þar mætti
hafa fjölbreyttan menntaskóla
(fjölbrautaskóla). Mönnum reikn-
aðist svo til, að 40—50.000 íbúa
þyrfti til að manna slíkan skóla að
nemendum, og ályktuðu í fram-
haldi af því að byggðarlag (fjöl-
brautaskólahérað) sem væri fá-
mennara, væri ekki lífvænlegt og
ætti ekki að styrkja þar búsetu.
Þetta viðhorf lét í minni pokann
við stjórnarskiptin 1965.
Síðar fóru skipulagsmenn að
tala um, að lífvænleg gæti byggð
ekki orðið með minna en 10.000
íbúum. Ekki náði það sjónarmið
heldur undirtektum í fylkisstjórn-
um landsins, sem höfðu fengið
skipulag byggðar á sina könnu.
Sumir fóru að miða við 1.000
manna byggð sem lágmark þess
sem lífvænlegt væri.
Upp úr 1970 varð það viðhorf
ráðandi, að byggð skyldi treyst um
allt land. Fyrir 20 árum sáu menn
fyrir eyðingu ýmissa byggðarlaga
að óbreyttri viðkomu og fólks-
flutningum. Horfurnar hafa
breytzt. Byggðarlögum helzt að
vísu misvel á fólki, en undantekn-
ing er að stefni í eyðingu.
Þeir sem gerðu trausta byggð
um land allt að markmiði og fengu
alla stjórnmálaflokka landsins til
að styðja það markmið, en hverfa
frá þeirri hugmynd að hlynna að-
eins að útvöldum vaxtarmiðstöðv-
um, vildu að það gerðist með arð-
bærum atvinnurekstri fyrir at-
beina stjórnvalda. Minna hefur
orðið úr því.
Stöðug byggð undanfarin ár er
aðeins að nokkru því að þakka, að
fyrirtæki heimamanna hafi eflzt.
Hins vegar veitir starfsemi á veg-
um hins opinbera miklu meiri at-
vinnu en áður, svo sem skólar og
heilsugæzla. Býsna algengt er líka
orðið, að karlmenn á bezta aldri
sæki vinnu í önnur byggðarlög og
komi aðeins um helgar. Oft er það
byggingarvinna og vinna í olíuiðn-
aðinum. Af þessu hlýzt mikið álag
á mennina og heimili þeirra, en
fólk kýs samt frekar búsetu á slík-
um stöðum en flytjast til stærri
bæja. Þó að atvinnuleysi sé ekki
mikið í hinum stærri bæjum Nor-
egs miðað við suðlægari lönd, þyk-
ir fólki sem ekki hefur sérmennt-
un, ekki fýsilegt að flytjast þang-
að. Heima fyrir reynist því auð-
veldara að eignast gott húsnæði
með eigin vinnu og aðstoð kunn-
ingja og venzlafólks.
Enn hafa viðhorf breytzt. Upp-
byggingu opinberrar þjónustu um
landið er talið lokið og ekki aukna
atvinnu að hafa á því sviði og
jafnvel frekar um það að ræða að
dragi úr opinberri starfsemi.
Óvissa er um þróun atvinnuhátta.
Sumir halda því fram, að ný
vinnubrögð og boðskipti tengd
tölvum geti orðið dreifðri byggð til
framdráttar, ef heppilega er stað-
ið að línulögnum á vegum hins
opinbera og verðlagningu á slíkri
þjónustu.
Það er ekki aðeins í Noregi, að
stærsta þéttbýlið hefur misst að-
dráttarafl sitt, heldur gerist það
um allan heim, nema i fátækum
löndum og fáveldislöndum eins og
Tékkóslóvakíu og Suður-Kóreu. I
Danmörku hefur Jótland sótt sig
undanfarin ár miðað við Kaup-
mannahöfn og nágrenni. Er það
þakkað bættum samgöngum og
því, að iðnaðurinn selur afurðir
sínar mest suður á bóginn, en þá
liggur Jótland betur við en Sjá-
land.
2. Ráðagerðir og reynsla
Skipulegar aðgerðir í byggða-
málum hafa löngum varðað at-
vinnuþróun. Fróðlegt er að líta um
öxl og athuga hvaða ráðagerðir
menn hafa haft í þeim efnum og
hvað úr hefur orðið.
í stríðslok var framfarahugur í
mönnum og stjórnvöld kynntu
miklar ráðagerðir. Mér eru í
barnsminni teikningar af Skaga-
strönd framtíðarinnar í Morgun-
blaðinu og ég heillaðist af. Þar átti
að verða bær á stærð við Hafnar-
fjörð, byggður á myndarlegri út-
gerð og síldarvinnslu. Nú eru íbú-
Björn S. Stefánsson
„Menn virðast sem
stendur ráðþrota um að-
gerðir í byggðamálum
utan höfuðborgarsvæð-
isins. Á meðan menn
eru að ná áttum, má
ekki missa sjónar af því
sem vel hefur tekizt og
heldur velli.“
ar þar minna en fimmti hluti þess
sem ráðgert var.
Á sama tíma voru skipulögð
nýbýlahverfi í sveitum landsins.
Þaulræktun lands átti að bæta af-
komuna og nábýlið að vera til hag-
ræðis við búskapinn. Nýbýlahverf-
in urðu sums staðar lítið nema
nafnið, búskapur er nú víða lítil-
fjörlegur á þeim býlum sem risu
og ekki er vitað til, að þar sé nota-
drýgra samstarf milli nágranna
en annars í sveitum.
Upp úr 1950 beittu stjórnvöld
sér fyrir virkjun vatnsfalla til
framleiðslu sements og áburðar
þjóðinni til hagsældar. Verksmiðj-
urnar hafa hins vegar ekki reynzt
arðbærar á mælikvarða gjaldeyr-
isöflunar. Varla hefði nokkur
maður keypt innlent sement og
áburð, hefði hann mátt ráða.
Enn var hert á uppbyggingu
orkufreks iðnaðar á sjöunda ára-
tugnum. Þá lá á að virkja og koma
fallorkunni í verð, áður en kjarn-
orka yrði ódýrari í framleiðslu.
Samið var um orkusölu til álvers-
ins í Straumsvík á þeim forsend-
um. Nú, tuttugu árum síðar, hefur
verð innlendrar fallorku hækkað
mikið, en samt er hún miklu ódýr-
ari en kjarnorka. Upphaflegar for-
sendur um afkomu járnblendi-
verksmiðjunnar á Grundartanga
hafa ekki heldur staðizt.
Stóriðjuverin voru reist á suð-
vesturlandi, en aðrir landshlutar
voru á undanhaldi þar til á átt-
unda áratugnum, að skipulegt
átak var gert til uppbyggingar
hraðfrystihúsa og útgerðar til að
afla þeim hráefnis. Átakið heppn-
aðist að þvi er mannfjöldaþróun
varðar, sé litið til skamms tíma,
en vafasamt er hversu traust sú
uppbygging reynist. Það er ekki
aðeins það, að afli hafi brugðist,
heldur reynast veiðar mjög kostn-
aðarsamar meðal annars vegna
mikillar olíunotkunar.
3.Það sem vel hefur tekizt
Menn virðast sem stendur ráð-
þrota um aðgerðir í byggðamálum
utan höfuðborgarsvæðisins. Á
meðan menn eru að ná áttum, má
ekki missa sjónar af því sem vel
hefur tekizt og heldur velli.
Bændur réðu þegar um alda-
mótin í þjónustu sína sérmenntað
fólk til leiðbeininga og til að
kanna úrræði til bættra búskap-
arhátta. Þannig leystu bændur sig
úr einangrun í þekkingarleit sinni.
Búnaðarfélag Islands og búnaðar-
sambönd héraðanna bjóða bænd-
um leiðbeiningar. Þar þarf enginn
að verða út undan. Opinberar
stofnanir stunda rannsóknir til að
treysta þá þekkingu sem leiðbein-
endur og bændur þurfa á að halda.
Um dýrkeypt frelsi
einokunarinnar
— eftir Reyni
Hugason
Það er fátt gott sem unnt er að
segja um nýafstaðið verkfall
opinberra starfsmanna. Niður-
staða þess virðist í aðalatriðum
ætla að verða sú að betur hefði
verið heima setið en af stað farið.
Einn ljósan blett er þó unnt að
draga fram á sjónarsviðið að
minnsta kosti. — Augu almenn-
ings hafa opnast fyrir ýmsum
neikvæðum hliðum einokunar hins
opinbera valds. — Hér er einkum
ætlunin að fjalla um ríkisfjölmið-
lana, sjónvarp og útvarp, en þeir
komu einmitt mjög við sögu í
þessu illræmda verkfalli.
Sjaldan hefur þjóðin liklega
þurft að þola aðra eins einangrun
frá umheiminum og f verkfallinu.
Engin blöð voru fáanleg lengst af,
hvorki innlend né erlend!! Enginn
póstur var borinn út, ekki var einu
sinni almennilegt símasamband
til útlanda. Telex var aðeins virkt
með höppum og glöppum. Ekkert
sjónvarp var og útvarp af mjög
skornum skammti. Fæstir voru
viðbúnir því að láta einangra sig
frá umheiminum á þennan hátt.
Menn hafa jú ekki almennt heima
hjá sér stuttbylgjutæki til mót-
töku fréttasendinga erlendis frá
né heldur erum við svo lánsöm að
önnur ríki útvarpi og sjónvarpi
um gervihnetti til okkar, — þvi
miður.
Við vorum, eftir lokun frjálsu
útvarpsstöðvanna, algerlega kom-
in upp á náð og miskunn sex
fréttamanna hjá Ríkisútvarpinu
með það hvað teldist fréttnæmt og
hvað ekki af því sem við bar i ver-
öldinni. Fréttirnar voru líka
skornar við nögl og útvarpað ein-
ungis í nokkrar mínútur i senn
tvisvar á dag.
Helst má líkja því ástandi sem
ríkti við stríðsástand, enda má
með nokkrum sanni segja að strið
hafi verið háð milli opinberra
starfsmanna og rikisvaldsins.
Eins og í öllum góðum styrjöldum
þá bitnaði stríðið fyrst og fremst á
þeim sem voru blásaklausir og
komu þar hvergi nærri. Gamal-
menni og sjúklingar eru eins og
allir vita mjög háðir fjölmiðlun-
um. Þeir fengu fyrir ferðina eins
og til var ætlast. Lágkúrulegast
var það þó þegar verið var að klípa
dánarfregnir og jarðarfarir við
nögl. Hvaða markmiði skyldi það
hafa þjónað og hverjum skyldi það
hafa komið að gagni.
Við íslendingar erum masoch-
istar af guðs náð. Jafnvel tóbaks-
leysi handa öllum var skammtað
af miklu örlæti. Hvar í heiminum
skyldi það annars staðar geta
gerst að heil þjóð sé látin fara í
tóbaksbindindi svo vikum skiptir
gegn vilja sínum?
Nú eftir að þessu endemis stríði
er loks lokið er tækifæri til að
hyggja að því hvað hægt sé að
gera til þess að svona einangrun-
arástand komi ekki upp aftur.
Stuðningsmönnum frjáls út-
varps hefur greinilega fjölgað
mjög mikið í verkfallinu. Sérstak-
lega kom það málstað þeirra til
góða að skjólstæðingar þeirra
skyldu fá tækifæri til að spreyta
sig í nokkra daga sem eini fjölmið-
ill þjóðarinnar.
Þótti mörgum bæði Frjálst út-
varp og Fréttaútvarpið standa sig
með hinni mestu prýði miðað við
þann útbúnað sem þeir höfðu og
þann fyrirvara sem þeir fengu til
undirbúnings. Sóttu þeir einnig
mjög í sig veðrið er frá leið og
mátti öllum vera ljóst áður en
stöðvunum var lokað að slíkar
stöðvar yrðu aldrei hættulegar
þótt þær fengju að leika lausum
hala. Skulu forsvarsmenn þessara
stöðva hafa vort þakklæti fyrir
framtak sitt.
Eftir á að hyggja er það annars
nánast fáranlegt að halda að það
sé hættuiegra að útvarpa auglýs-
ingum, fréttum og áróðri til al-
mennings gegnum hljóðvarp eða
sjónvarp „í skjóli fjármagns og
einkagróða" en að úthella þeim
sama áróðri yfir almenning í
gegnum blöð og tímrit. Engum
hefur dottið í hug að banna það.
Það kallast tjáningarfrelsi og
prentfrelsi. Hið sama frelsi gildir
hinsvegar ekki um hið talaða orð.
Er hinn almenni borgari kannski
varnarlausari gegn útvarpinu en
gegn blöðunum? Er það ef til vill
hættulegra að tala til manna en að
skrifa? Er kannski erfiðara fyrir
borgarana að útiloka sig frá út-
varpinu en frá hinu skrifaða orði?
Ég held við neyðumst til að við-
urkenna að einokun á rekstri út-
varps er ekkl eins sjálfsögð og hún
virtist vera þegar lögin um hana
voru sett fyrir 50 árum. Ná-
kvæmlega sama gildir um sjón-
varp. Það er heldur engin ástæða
til að takmarka rétt manna meira
til rekstrar útvarps- og sjónvarps-
stöðva en hann er til blaðaútgáfu.
Enginn skyldar blaðaútgefanda til
að selja blaðið sitt á Reyðarfirði ef
Reynir Hugason
„Þótti mörgum bæði
Frjálst útvarp og Frétta-
útvarpið standa sig með
hinni mestu prýði miðað
við þann útbúnað sem
þeir höfðu og þann fyrir-
vara sem þeir fengu til
undirbúnings. Sóttu
þeir einnig mjög í sig
veðrið er frá leið og
mátti öllum vera Ijóst
áður en stöðvunum var
lokað aö slíkar stöðvar
yrðu aldrei hættulegar
þótt þær fengju að leika
lausum hala. Skulu for-
svarsmenn þessara
stöðva hafa vort þakk-
læti fyrir framtak sitt.“
hann telur sér það ekki hag-
kvæmt. Hví skyldu aðrar reglur
gilda um útvarp eða sjónvarp. Er
ekki eðlilegast að framboð og eft-
irspurn ráði þar eins og við á um
blaða- og tímaritaútgáfu. Sá tími
er heldur ekki langt undan að
hægt verði að útvarpa og sjón-
varpa um gervihnött til hand-
hægra svæðisstöðva, sem síðan
senda merkin áfram inn á heimil-
in hvar sem er á landi. Fellur sú
röksemd þá endanlega um sjálfa
sig að hætta sé á að mönnum verði
mismunað eftir búsetu ef frjáls
útvarpsrekstur verður leyfður.
Við ættum hiklaust að stefna að
þvi að fá aðrar þjóðir til að út-
varpa og sjónvarpa til okkar með
öllum tiltækum ráðum. Með því
drögum við úr okkar eigin ein-
angrun. Að við séum að kalla yfir
okkur einhverja stórkostlega
hættu með því að leyfa slíkt er
sjónarmið sem einfaldlega á ekki
við á þessum upplýsingatímum.
Þvert á móti er ástandið þannig að
því betri sem upplýsingatengslin
eru þeim mun meiri eru möguleik-
arnir til þess að gera sér mat úr
upplýsingunum, það er að breyta
þeim í peninga, og um það snýst
þetta allt. Hver neitar því að það
hefði til dæmis getað komið okkur
að góðu gagni að geta fylgst beint
með allri þeirri umræðu sem átti
sér stað í norsku sjónvarpi og út-
varpi á sínum tíma um stuðning
við norskan sjávarútveg, í stað
þess að lesa gloppóttar fréttir um
hana í blöðum hér heima löngu
eftir á. — Eða hvers vegna er það
of gott handa okkur (eða vont) að
geta horft á beint sjónvarp frá
nágrannalöndum okkar, þegar
staðreynd er að við getum fengið
allar lélegustu kvikmyndirnar
sem þar eru sýndar að láni eftir
vild á næstu vídeóleigu. Eru það
kannski góðu prógrömmin sem við
megum ekki sjá? Nei — kjarni
málsins er að þessi hugsunarhátt-
ur er auðvitað úreltur. Tækni-
framfarirnar hafa gert það að
verkum að nú skiptir öllu að inn-
byrða sem mest af upplýsingum