Morgunblaðið - 11.12.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR11. DESEMBER1985

Ef annar en Albert hefði
átt í hlut — hvað þá?
— eftir Lúðvíg
Hjálmtýsson
Fá störf í landi okkar ef nokkur
eru jafn oft viljandi misskilin og
dæmd á fölskum eða mjög veikum
forsendum og störf stjórnmála-
manna. Ekki munum við íslend-
ingar vera ein þjóða um þennan
slæma löst þó telja megi að beinn
rógur og mannskemmandi starf-
semi er hér viðhöfð umfram það
sem gerist í stærri samfélögum.
Ágætir fræðimenn hafa gert til-
raunir til að finna skýringar á
hinni landlægu rógsiðju en einskis
orðið vísari um niðurstöður. Á
einstökum og afmörkuðum fyrir-
bærum hafa sálfræðingar þó skýr-
ingar, t.d. nefndi einn sálfræðing-
ur vísindaheiti þess sálargalla sem
fram kom í fullyrðingu alþingis-
manns og fyrrverandi ráðerra um
að þingbróðir hans einn væri
hvorki læs né skrifandi. Staðreynd
mun þó, að óvönduð blaða-
mennska, en þó sérstaklega til-
koma blaða þar sem allt er sett á
prent sem selur, eigi mestan þátt
í alls konar rógburði sem felst í
hálfkveðnum vísum um menn og
málefni en sú list þannig fram
borin að almenningur geti fyllt í
skörðin. Fyrir nokkrum árum
sagði ritstjóri Mánudagsblaðsins
sáluga mér, að sér væri leikur einn
að eyðileggja hvaða mann sem
væri og rýja hann æru í þremur
tölublöðum með þeim hætti að sá
sem rægður væri gæti ekki komið
við vörnum. Þetta er ljót saga en
sennileg.
í stjórnmálasögu okkar hefur
það hent nokkuð oft að stjórn-
málamenn hafa verið bornir sök-
um sem þeir gátu ekki hreinsað
sig af endanlega fyrr en það hefði
kostað mikil sárindi og mannorðs-
skemmdir, sem aldrei var hægt að
bæta.
Ráðherra í stjórn landsins var
borinn sökum um svindl. Hæsti-
réttur sýknaði þann heiðursmann
en bletturinn var aldrei fullkom-
lega máður út, rógurinn hélt hon-
um við m.a. vegna pólitísks undir-
réttardóms. Knútur Ziemsen, hinn
dugmikli borgarstjóri Reykjavík-
ur, var á sínum tíma borinn þeim
sökum, að hafa stolið einni milljón
króna úr bæjarsjóði. Þessu var
trúað lengi og af mörgum.
Á sínum tíma átti að koma lög-
reglustjóranum í Reykjavík á kné,
með því að sanna á hann lögbrot.
Því var trúað að hann væri sekur
og rógurinn hélt málinu við um
margra ára bil.
Bæjarfógetinn í Reykjavík, einn
heiðarlegasti og sómakærasti
embættismaður landsins, var á
sínum tíma ásakaður um þjófnað
og glæpsamlega embættisfærslu.
Við rannsókn sýndi sig að embætt-
isfærslan var í besta lagi og með-
ferð mála með þeim hætti sem
tíðkast um landið allt. Þrátt fyrir
það var fólk sem hélt við rógnum
jafn lengi og hinn mæti embættis-
maður lifði.
Svona mætti lengi telja. Á það
má minna meðal annars að núver-
andi forsætisráðherra, sem ég held
að flestir beri til mikið traust og
telji hinn ágætasta embættis-
mann, var á slnum tíma af beinum
pólitískum ástæðum borinn sökum
um óheiðarlega meðferð á opin-
berum fjármunum.
Framangreind dæmi hef ég
dregið fram af því tilefni, að nú
er þrugðið á loft vopnum rógs og
lyga um ágætan vin minn, Albert
Guðmundsson, iðnaðarráðherra.
Ástæða þess að Albert er nú bor-
inn þungum sökum er sú, að fyrir
nokkrum árum, er hann vegna
dugnaðar og áræðis, kallaður til
ásamt fleiri mönnum að reisa við
skipafélag sem var illa á vegi statt
fjárhagslega. Albert leggur fram
tiltölulega lítið hlutafé en þeim
mun meiri sjálfboðavinnu. Hann
er kosinn formaður í stjórn Haf-
skips hf. Nú líða nokkur ár. Skipa-
félagið dafnar og rís, viðskipti
aukast og menn telja hag sínum
betur borgið með því að fyrir hendi
sé samkeppni við Eimskipafélag
Islands hf. Þegar Albert hafði
verið formaður í hinu vaxandi
skipafélagi í nokkur ár, er hann
af réttum stjórnvöldum skipaður
formaður í bankaráði Útvegs-
banka íslands. Þegar sú skipan fór
fram var öllum ljóst, þ. ám. al-
þingismönnum, að Alþert var for-
maður Hafskips hf. Við þá skipan
kom engin athugasemd fram enda
í samræmi við þá hefð að menn
hafa verið í formennsku banka-
ráða sem jafnframt hafa verið
ýmist stjórnendur eða eigendur
stórra fyrirtækja. Til þess má vísa
að Björn Ólafsson, stórkaupmaður
j og ráðherra, var um árabil formað-
' ur bankaráðs Útvegsbanka ís-
lands. Jón Árnason, alþingismað-
ur, sem jafnframt rak útgerðarfyr-
irtæki á Akranesi var stjórnarfor-
maður í Útvegsbankanum og leysti
það með miklum sóma. Jón Árna-
son, forstjóri Sambands ísl. sam-
vinnufélaga var um árabil formað-
ur bankaráðs Landsbanka fslands
en sat jafnframt i stjórn Eim-
skipafélags íslands hf. Síðar varð
hann bankastjóri Landsbankans.
Nú er Pétur Sigurðsson alþingis-
maður formaður bankaráðs
Landsbankans, en hann hefur
jafnframt á hendi umfangsmikinn
rekstur fyrir íslenska sjómenn.
Þá hefur Lúðvík Jósepsson, einn
helzti atvinnurekandi á Neskaup-
stað um árabil, setið í bankaráði
Landsbankans. Ég tek þessi dæmi
til að sýna að það var ekkert sem
mælti á móti því að sami maður
væri stjórnarformaður samtímis í
bankaráði Útvegsbankans og
skipafélagi.
Þann tíma sem Albert Guð-
mundsson var formaður í marg-
nefndum fyrirtækjum gekk rekst-
ur beggja vel. Umsvif bankans
jukust með tilkomu aukins fjár-
magns en hluthafar og viðskipta-
menn Hafskips hf. virtust ánægðir
með sinn hlut.
Fyrir þremur árum verður Al-
bert Guðmundsson fjármálaráð-
herra. Þá óskar hann eftir að verða
leystur frá því að gegna for-
mennsku í stjórn Hafskips hf. og
bankaráði Útvegsbanka íslands.
Nú væri sagan sennilega öll ef
einhver annar en Albert Guð-
mundsson hefði fyllt sæti for-
manns í stjórnum áðurnefndra
fyrirtækja og hefði eins og hann
skilað báðum störfum með sóma
og án athugasemda.
Þegar Albert Guðmundsson
„Nú væri sagan senni-
lega öll ef einhver ann-
ar en Albert Gudmunds-
son hefði fyllt sæti for-
manns í stjórnum áður-
nefndra fyrirtækja og
hefði eins og hann skil-
að báðum störfum með
sóma og án athuga-
semda.“
lætur af formennsku í Hafskip hf.
tekur við af honum dugandi og
traustverður maður, Ragnar
Kjartansson. Með honum veljast í
stjórn ungir og dugandi fram-
kvæmdamenn sem miklar vonir
voru bundnar við um athafnir í
atvinnu- og viðskiptalífi landsins.
Ég nefni af handahófi nöfn eins
og Davíð Scheving Thorsteinsson,
Hilmar Fenger, Svein Eyjólfsson
og Pál í Pólarís. Björgólfur Guð-
mundsson var svo framkvæmda-
stjóri svo sem verið hafði.
í viðsjárverðum heimi viðskipta
skiptast á skin og skúrir. Við sumt
Stríðið nálgast ísland
__________Baekur
Björn Bjarnason
Stríð fyrir ströndum,
ísland í síðari heimsstyrjöld,
höfundur dr. Þór Whitehead,
361 bls., rayndir, kort, heimilda- og
nafnaskrá,
Utgefandi 1985: Almenna bókafé-
lagið.
Stundum er komist þannig að
orði, að sjálfsblekkingin sé íslend-
ingum mikilvæg. Án hennar hefðu
þeir fyrir löngu gefist upp við að
búa í sínu ástsæla landi. Hér skal
enginn dómur lagður á, hvort þessi
skoðun sé rétt eða röng, enda
óhægt um vik að vera óvilhallur í
því máli. Mestu skiptir, að þjóðin
lifi ekki í blekkingu um atriði, sem
snerta öryggi hennar og íhlutun
annarra í stjórn ríkisins. Lýðræð-
islegir stjórnarhættir eiga að
skapa okkur aðstöðu til að veita
þeim aðhald, sem við kjósum til
að fara með mál þjóðarinnar. En
að þjóðinni er sótt úr mörgum átt-
um. Miklar umræður eru nú um
verndun tungunnar, ekki er deilt
um grundvallaratriði þess máls.
Um langan aldur hefur verið deilt
um meginstefnuna í utanríkis- og
öryggismálum. Andstæðingar
þeirrar stefnu hafa gjarnan haldið
því á loft, að það eitt nægi til að
tryggja öryggi íslands, að við sitj-
um þjá, fylgjum hlutleysisstefnu
og tökum ekki afstöðu með lýðræð-
isþjóðunum. Það sé þátttaka okkar
í samstarfi vestrænna ríkja, sem
valdi okkur hættu en ekki lega
landsins á hernaðarlega mikil-
vægu svæði.
Sagnfræðirannsóknir dr. Þórs
Whitehead og bækur hans í
flokknum fsland í síðari heims-
styrjöidinni, Ófriður í aösigi, sem
kom út 1980, og StríÖfyrir strönd-
um, sem nú er komin út, sýna svo
ekki verður um villst, að íslending-
ar ráða því ekki, hvort þeir fá að
lifa í friði í landi sínu. Hnattstaðan
veldur því, að ísland dregst inn í
áætlanir allra, sem hyggja á hern-
að í Norðurálfu. í ófríði í aðsigi
voru dregnar meginlínur í hinni
stóru mynd, sem hafa verður í
huga, þegar litið er á stöðu íslands
á jæirn tíma Jægar samstaða var
um að fylgt skyldi stefnu „ævar-
andi hlutleysis". í Stríði fyrír
ströndum þrengist viðfangsefnið.
Bókin skiptist í tvo hluta og
heitir sá fyrri Gerlach leggur net
sín og hinn síðari f upphafi ófriðar.
í fyrri hlutanum er því lýst, hvern-
ig Werner Gerlach, ræðismaður
Þjóðverja, maður handgenginn
Heinrich Himmler, yfirmanni SS
og lögreglustjóra Þriðja ríkisins,
reynir að koma ár nasista fyrir
borð hér á landi. í síðari hlutanum
er gefið yfirlit yfir fyrstu beinu
kynni íslendinga af hernaðarátök-
unum haustið 1939, þegar landið
var griðastaður fyrir þýsk skip og
breski flotinn tókst á við þau
undan ströndum landsins.
Fyrir þann, sem hefur átt þess
nokkurn kost að fylgjast með
heimildaöflun höfundarins og veit,
að hann hefur lagt sig fram um
að rekja hvern einasta þráð, svo
sem frekast er kostur, er í senn
ánægjulegt og lærdómsríkt að sjá,
hve honum tekst einstaklega vel
að fella allt efnið saman í læsileg-
an og skýran texta. Hér er fjallað
um viðkvæmt efni, þegar því er
lýst, hvernig útsendari nasista
reyndi að fá íslendinga og Þjóð-
verja á íslandi til að vinna með
leynd fyrir þýsku hervélina.
Hvergi eru felldir órökstuddir
dómar. Höfundur lætur lesandan-
um eftir að draga ályktanir af
mikilvægum skjölum. Frásögnin
er í senn eir.faldari og hófsamari
en í fyrri bókinni. Viðfangsefnið
er afmarkaðra í þessari bók og
þess vegna er hún auðveldari fyrir
lesandann, ef þannig mætti að orði
komast.
Nasistar bundu miklar vonir við
að ná tökum á íslandi. Án íslands
gátu þeir ekki unnið sigur á breska
flotanum. Hingað litu þeir í þeirri
trú, að íslendingar væru „sannur
spegili frjálsrar bændastéttar". í
æðum germanskra bænda var sá
frumkraftur, „sem átti að gefa
norrænum mönnum rétt til að
gerast herrar heimsins". Þýski
ræðismaðurinn varð strax fyrir
vonbrigðum vegna hugmynda-
fræðinnar og í bókinni segir:
„Gerlach taldi sig hafa komist að
því, að á íslandi hefðu frumstæð
tengsl manns og moldar verið rofin
ekki síður en á meginlandi álfunn-
ar. Jarðvegurinn, sem áður skýldi
íslenska stofninum, væri blásinn
upp. Flóttinn úr sveitum hefði
svipt þjóðina hreinleika og mann-
dómi, sem gefið hefði Sögueyjunni
helgi í augum þýskra nasista."
Werner Gerlach tókst ekki að
virkja hér neinn flokk manna,
hvorki innlendra né þýskra til
starfa fyrir sig. Hann náði sam-
bandi við einstaklinga, en honum
tókst ekki að mynda neina fimmtu
herdeild. Á hinn bóginn er ljóst
af rannsóknum Þórs, að störf
Gerlachs og samstarfsmanna hans
í skjóli ræðismannsskrifstofunnar
nýttust þýska flotanum á þeim
tíma, sem bókin nær til, á fyrstu
mánuðum stríðsins til áramóta
1940. Sagan af ferðum skipa til
landsins og umhverfis landið og
þeim atburðum sem hér gerðust í
tengslum við þessi skip, er á við
bestu spennusögur um sjóhernað.
fslendingar áttu í erfiðleikum
með að framfylgja hlutleysi sínu,
ekki aðeins gagnvart Þjóðverjum
heldur einnig Bretum. Aðstaða
Breta var þó allt önnur og betri,
eins og sést best af því, að Jónas
Jónsson, formaður utanríkismála-
ísfand í stðó/i
heimsstyrjöid
Stríð
fyrir ströndum
nefndar Alþingis, lét stofna upp-
lýsinganet fyrir þá. Er sú saga
eins og svo margt í frásögn Þórs
með ólíkindum, þegar litið er til
baka.
Við lestur bókar af þessu tagi
vaknar sú hugsun, hvort eitthvað
svipað sé að gerast í samtímanum,
og þegar einræðisríki nasista á
meginlandi Evrópu sótti fram með
hervaldi. Nokkrum vikum áður en
ófriðurinn hófst brugðu Þjóðverj-
ar loftskeytamanni og veðurfræð-
ingi úr flughernum í gervi stjórn-
arerindreka og sendu þá með
sendistöð í handtösku til íslands
um borð í togara. Þeir læstu sig
síðan inni í kvistherbergi í ræðis-
mannsskrifstofunni í Túngötu 8
og hófu störf sín í þágu þýsku
herstjórnarinnar. Hefðu Þjóðverj-
ar ekki tapað styrjöldinni og
bandamenn komist yfir öll þau
margvíslegu gögn, sem nasistar
skildu eftir sig, vissum við líklega
ekki neitt enn um þessa njósna-
starfsemi. Það er til marks um
vönduð vinnubrögð Þórs White-
head, að hann hefur haft upp á
öðrum þessara manna og birtir
lýsingu hans sjálfs á dvölinni hér
á landi. Hvaða leyniráð eru brugg-
uð hér á landi nú í lokuðum kvist-
herbergjum einræðisríkis, sem
sækir fram með flota sinn á Norð-
ur-Atlantshafi? Hvaða net eru
lögð fyrir skoðanabræður og aðra
hér á landi um þessar mundir?
Eru íslensk stjórnvöld í raun betur
til þess búin nú en fyrir stríð að
glíma við vanda af þessu tagi? Er
ekki hið sama uppi á teningnum
nú og þá, að við einræðisherrunum
má ekki hagga, af því að við eigum
við þá verslunarviðskipti?
Spurningar af þessu tagi hljóta
að leita á hugann, þegar lifandi
frásögn Þórs Whitehead er lesin.
Rit hans er að þessu leyti kennslu-
bók fyrir alla þá, sem vilja íhuga
þær hættur, sem að okkur steðja,
þótt friður ríki. Hún er áminning
um, að aldrei sé of varlega farið í
samskiptum við fulltrúa ríkja, sem
einskis svífast til að færa út veldi
sitt.
Þegar bók Þórs var kynnt frétta-
mönnum, hét hann því, að ekki liði
jafn langur tími, þar til þriðja
bókin í þessum flokki birtist. Er
ástæða til að fagna þeirri yfirlýs-
ingu. Stríöfyrir ströndum ber það
með sér, að mikil alúð hefur verið
lögð við allan frágang. Það er
skemmtileg nýjung að sjá bókar-
kápu gerða af Karólínu Lárus-
dóttur, listmálara, sem búsett er
í Bretlandi. Ljósmyndirnar í bók-
inni falla vel að texta hennar, fyrir
utan mynd af stríðsmerki þýskra
skipa, sem flutninga stunduðu
fyrir þýska flotann í trássi við
hafnbann Breta, sem fær alltof
mikið rými. Það er vel til fundið
að fá Torfa Jónsson, veðurfræðing,
til að skýra og teikna veðurkort,
og skýringarkort eru lesandanum
til glöggvunar. Höfundur notar hið
forna heiti fslandshaf yfir hafið
milli Noregs og fslands. Haffræð-
ingar vilja hins vegar að orðið
Noregshaf sé notað, enda sé fs-
landshaf norður af landinu í áttina
að Jan Mayen.
Uppbygging verks af þessu tagi
er vandasöm. Efniviðurinn er gíf-
urlegur, þegar jafn víða er leitað
fanga og raun ber vitni. Ekki er