Morgunblaðið - 11.12.1985, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR11. DESEMBER1985
Um upplestur bundis máls
og óbundins VII
Blæbrígði upplestrar
Eitt hið áhrifaríkasta í upplestri
eru blæbrigði. Þau sækir lesari
vitanlega, eins og aðra túikunar-
möguleika, í efni þess sem lesið
er. Hér gildir enn hið sama, sem
oft hefur verið bent á í þessum
greinum, að lykilinn að túlkuninni
er að finna í efninu. Þareð enn
hefur ekki unnist tími til þess að
sinna þessari mikilvægu hlið túlk-
unar eins og vert er, skal þetta nú
athugað eilítið nánar. Þareð kvæði
eru að sjálfsögðu miklu styttri en
sögur og því skemmra milli blæ-
brigða, skal nú eitt slíkt tekið hér
fyrir frá þessu sjónarmiði sérstak-
lega. Að þessu sinni skulum við
athuga frægt kvæði eftir hið ágæta
skáld Davíð Stefánsson frá Fagra-
skógi. Kvæðið heitir
Helga jarlsdóttir
I
Myrka stigu margur rekur.
Mörgeru sporin orpin sandi.
Kólguhljóðið kalda vekur
konu eina á Gautalandi.
Að björgum hrynja bárugarðar.
Brimhljóð rjúfa næturfriðinn.
Minningar frá hólma Harðar
hljóma gegnum ölduniðinn.
II
Ég var ung og átti forðum
elda þá, sem heitast brenna.
Ég hlaut mest af ástarorðum
allra hinna gausku kvenna.
Hetjur lyftu hornum sínum.
Hyllt var ég af skáldumflestum.
En — aðeins náði ástum mínum
einn af jarlsins hallargestum.
Man ég er ég sá að sandi
sigla fley með voðum þöndum.
Þá var gott á Gautalandi,
gleði yfir sæ og ströndum.
Orðin sungu á allra tungum.
Æskan lék við hvern sinn fingur.
Til hallar gékk með hetjum ungum
hár og glæstur íslendingur.
Hann var öllum öðrum fegri,
eygur vel og lokkableikur,
öllum hetjum hetjulegri. —
Hann var logi, aðrir reykur.
Hann var íslands ungi sonur,
óskabarn af norsku kyni.
Frænir menn og fegrar konur
fögnuðu Herði Grímkelssyni.
I öllu var hann margra maki,
mestur allra að dirfsku og afli,
þreytti sund á bringu og baki,
bestur allra í leik og tafli,
kunni að verða af kappi æstur,
kveikti I hjörtum logabranda.
Alltaf var hann goðaglæstur,
gæddur snilld og konungsanda.
Fljótt við ástir okkar festum
órjúfandi tryggðaböndum.
Þá kom margt af góðum gestum,
göfugt lið frá mörgum löndum.
Þá var söngur, gleði og glaumur.
Glóði vín á dýrum skálum.
Framtíðin var fagur draumur,
fögnuður í ungum sálum.
Eldar kvikna, eldar braka.
Aldrei gleymast fyrstu kvöldin.
En sú náð að njóta og vaka
nakin bak við rekkjutjöldin.
Hvert hans orð var ilmi blandið.
Allt var gott, sem Hörður gerði.
Svo yfirgaf ég Gautalandið,
gekk til skips — og fylgdi Herði. —
Upp úr hvítum úthafsbárum
ísland reis í möttli grænum.
Heilluð grét ég helgum tárum
af hamingju og fyrirbænum.
Við mér brostu birkihlíðar;
blikuðu fjöll í sólareldi.
Aldrei fann ég fyrr né síðar
fegri tign og meira veldi.
Man ég úti í Harðarhólma
hungurvæl í fálka og smyrli.
Að bergi hrundi báran ólma.
Bólgnuðu skýin yfir Þyrli.
Stoltar hetjur stóðu á verði.
Stormur kaldur blés af fjöllum.
Sat ég þá í sekt með Herði,
sveininum, er bar af öllum.
Af ýmsum var hann illa ræmdur,
ættarsmár og fjandamargur,
út í Hólminn friðlaus flæmdur,
fyrirlitinn brennuvargur.
Satt er það, að blóð á brandi
bar hann oft af vopnaþingum
og neytti afls, svo níðingsandi
næði ei taki á íslendingum.
Engan veit ég betri bróður,
betri föður, vin og maka.
Hann vó af dyggð sem drengur góður.
Um drápsfýsn má hann enginn saka.
Síst var hann að bjóða bætur
né biðja um grið að loknu verki.
Heill sé þeim, sem lífið lætur
og lifir undir Harðar merki.
Svaf ég trygg í sekum örmum.
Sælt var mér að fylgja Herði.
Ast hans bætti úr öllum hörmum;
allt var gott, sem Hörður gerði.
Með vopnum eru sekir sóttir,
svívirt þeirra ást og lotning.
Ég er Helga Haraldsdóttir,
Hólmverjanna tigna drottning.
IV
í Hólminum var bágt til bjargar,
búið hungur sekum mönnum.
Fara þurfti ferðir margar.
Flutu skip á köldum hrönnum.
Margt var rætt um miðja óttu,
mörgum sveini vandi falinn.
Hesta, naut og sauði sóttu
sumir upp í Skorradalinn.
Oft var gott og glatt á hjalla,
er garpar sátu kringum bálið.
Bjarminn lék um allt og alla, —
en oft var Herði þungt um málið.
Við drauma, spár og dularsögur
dimmir fljótt í hugarborgum.
Mörg stormanótt var stjörnufögur,
en stóð þó ótti af dagsins sorgum.
V
Morðadaginn miklaogþunga
man ég glöggt, þó eldri verði.
Sat ég ein með sveina unga
og sá í land — á eftir Herði.
í landi biðu böðladróttir.
Brann ég milli ótta og vonar.
En ég var Helga Haraldsdóttir,
Harðar kona Grímkelssonar.
Hefndarþorstinn harminn létti.
Heyrði ég kaldar bárur gnauða.
Henti ég mér af háum kletti
í hafið — upp á líf og dauða.
Við mig hafði ég Bjðrn minn bundið.
Bróður hans var nóg að eggja.
Braust ég yfir bárusundið.
Bjargaði lífi sona tveggja.
Naut ég afls og örmum beitti.
Yfir Þyrli máninn glóði.
Sundið fast ég friðlaus þreytti
og fannst ég synda í Harðar blóði.
Hjartað var þeim böndum bundið,
sem brúði veika að hetju gera.
Til hinsta dags skal Helgu sundið
heiðinni móður vitni bera.
VI
Mér var seinna af mörgum sagður
morðingjanna grimmi leikur,
er Hörður var að velli lagður
vígamóður, dauðableikur.
Mörgum tókst að myrða Hörðinn;
margir féllu; sumir runnu.
Blóðið heita bergði jörðin
og bölvaði þeim, sem verkið unnu.
Góðir drengir Harðar hefndu.
Höggið var án dóms og laga.
Hetjur þær, sem heit sín efndu,
hyllir saga alla daga.
Sungin verða sektarljóðin.
Svikarar verða alltaf smáðir.
Með orðstír launar íslandsþjóðin
allar góðar hetjudáðir.
Hún er fædd við eld og ísa,
ægiieg og tignarfögur.
Hún er mild sem vögguvísa,
voldug eins og hetj usögur.
Hún er björt sem dýrðardagur,
draugaleg sem nóttin svarta.
Hún er grimm sem galdrabragur,
göfug eins og móðurhjarta.
VII
Einn er frjáls og annar sekur.
allt er lífið stríð og vandi.
Kólguhljóðið kalda vekur
konu einaáGautalandi.
Sigldi ég heim frá Harðarbyggðum,
harma liðna sektardaga.
Full af hreysti og hetjudyggðum
er Hólmverjanna raunasaga.
Sé ég oft um svartar nætur
sýnir gegnum rúm og tíma,
meðan hjartað gauska grætur
af gleði, sorg og ástarbríma.
Þegar bresta bárugarðar
og bátum er úr nausti hrundið,
þrái ég alltaf hólma Harðar,
og hugurinn flýgur yfir Sundið.
Treysti ég því að tímans straumur
tryggðir gamlar endurskíri.
Hörður, þú ert hugans draumur,
hjartans ljóð og ævintýri.
Meðan lífsins logar dofna,
lofa ég þig í kvæði og sögum,
Enginn meinar mér að sofna
við minningar frá liðnum dögum.
Á því er enginn vafi að mörg
íslensk skáld 19. aldar, svo sem
Jónas Hallgrímsson, Bjarni Thor-
arensen, Grímur Thomsen o.fl.; að
ógleymdum aldamótaskáldunum
Einar Benediktssyni og Matthíasi
Jochumssyni, hafa með orðsnilld
sinni stórauðgað íslenska tungu.
En á 20. öld fara að koma fram
meðal þjóðarinnar skáld, sem gera
það sem ekki var títt meðal fyrri
skálda okkar, nefnilega, að lyfta
venjulegu talmáli uppí hæðir
skáldskapar með ljóðum sínum og
kvæðum. Sá sem þetta hripar
hefur einkanlega í huga þrjú stór-
skáld, sem öll hafa haft stórkostleg
áhrif á bundið mál þessarar aldar,
en það eru Davíð Stefánsson, Tóm-
as Guðmundsson og Steinn Stein-
arr. Öll búa þessi skáld yfir slíkri
fimi í íþrótt bundins máls, að þau
þurfa aldrei að grípa til sjaldgæfra
orða, sem að mestu eru horfin úr
mæltu máli þjóðarinnar. Þau hafa
öll getað ort hin fegurstu og merki-
legustu ljóð með því einu að nota
daglegt mál, sem hverju manns-
barni er skiljanlegt. Þau hafa með
þessu lyft venjulegu talmáli uppí
hæðir skáldskapar. Þetta getur við
Stríð
fyrir
ströndum
ísland í síðari
heimsstyrjöldinni
eftir Þór Whitehead
Hér er lýst undirróðri þýskra
nasista á íslandi, tilraunum þeirra
til að ná pólitískum og efnahags-
legum tökum á landinu og koma á
laggirnar „fimmtu herdeild" sinni. í
fyrsta sinn er svarað spurningum,
sem brunnið hafa á vörum margra
frá stríðslokum: Hvaða viðbúnað
höfðu leyniþjónustur Þjóðverja og
Breta í landinu í upphafi styrjald-
ar? Hvert var hlutverk leynisendi-
stöðvarinnar, sem þýski ræðismað-
urinn og SS-foringinn Gerlach,
starfrækti í bústað sínum í Tún-
götu? Hvernig vann undirróðurs-
maðurinn Gerlach að því að efla
hér ítök nasista, og hvaða sess átti
fsland að hljóta í þúsund ára ríki
nasista?
Hér birtist saga fslands á styrj-
aldarárunum rakin eftir aragrúa
frumheimilda, sem höfundur hefur
drcgið að sér i öllum þeim löndum
sem við sögu koma. Þetta er saga
örlagatíma, saga sem aldrei hefur
verið sögð áður.
AUÐVHAÐ
ALMENNA BÓKAFÉLAGIÐ. AUSTURSTRÆTl IK. SlMI 25544
Ævar R. Kvaran
fyrstu sýn verkað með þeim hætti
á lesanda, að það hljóti að vera
ósköp auðvelt að yrkja, enginn
vandi. En ef viðkomandi gerir til-
raun til þess þá kemst hann að
því, að vandinn er miklu meiri en
virðist. Þetta geta ekki aðrir gert
vel en góð skáld; en í þeim efnum
eru færri útvaldir en kallaðir.
Einmitt af þessum ástæðum
meðal annars eru kvæði þessara
skálda sérstaklega vel fallin til
upplesturs, en í þeim efnum eru
verk ljóðskálda ákaflega misjöfn.
Verður þó að hafa það jafnan í
huga, að ljóð eru fyrst og fremst
ort til lesturs í einrúmi, þar sem
lesandi getur numið staðar í lestr-
inum hvar sem honum þóknast til
þess að átta sig á efninu, ef þurfa
þykir, eða jafnvel virða fyrir sér
stílsnilld skáldsins.
En þegar lesið er fyrir áheyrend-
ur opinberlega, þá verða þeir að
I skilja ljóðið og efni þess um leið
og þeir heyra það. Þar gefst enginn
tími til íhugunar. Þetta setur því
vali ljóða til upplesturs nokkrar
skorður, því jafnan verður að hafa
hugfast, að áheyrandi verður að
skilja og skynja ljóðið þegar við
áheyrn, þótt hann hafi aldrei heyrt
það fyrr. En einmitt af þessum
ástæðum eru ljóð fyrrnefndra
snillinga svo sérstaklega vel fallin
til áheyrnar.
Við Islendingar höfum jafnan
haft hina mestu ánægju af góðum
sögum. Þess vegna hafa söguljóð
jafnan verið mjög vinsæl meðal
okkar. Það skáld sem ná hefur
einna bestum árangri í þeim ef-
númer Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi. Þegar hann segir sögu
í formi kvæðis virðist það svo
dæmalaust fyrirhafnarlaust hjá
skáldinu, að lesandi tekur tæpast
eftir því að öll frásögnin er þrátt
fyrir allt í hinu stranga hefð-
bundna formi íslenskrar ljóðlistar.
Kvæði það sem hér hefur verið
brugðið upp er glöggt dæmi þess.
Hvað snertir að segja sögu í
bundnu máli, þykir þeim sem þetta
skrifar, Davíð hafa tekist einna
best í kvæðinu Kirkja fyrirfinnst
engin. Þar er leikni skáldsins svo
frábær, að lesandi tekur varla eftir
því að hann sé að lesa ljóð en ekki
sögu. Kvæði það sem hér hefur
verið brugðið upp að framan eftir
Davíð, Helga jarlsdóttir er líka frá-
bært söguljóð. En það er valið hér
fyrst og fremst fyrir það, hve ríkt
það er að blæbrigðum sökum efnis
sins. En það eru einmitt blæbrigð-
in sem við ætlum að skoða hér
nokkru nánar, því þeim hefur lítill
gaumur verið gefin hér að framan,
þar sem aðaláherslan hefur verið
lögð á önnur tæknileg vandamál.
Þetta söguljóð verður því engan
veginn tekið sömu tökum og Gunn-
arshólmi Jónasar hér að framan.
Þar var bent á ýmsar tæknilegar
aðferðir við upplestur, sem gildir
jafnframt um ljóðalestur yfirleitt,
og verður því ekki allt pndurtekið
hér við skoðun Helgu jarlsdóttur.
Hér verður reynt að bæta við það
sem áður hefur verið sagt, fremur
en að endurtaka það, þó Gunnars-
hólmi Jónasar sé reyndar einnig
söguljóð.