Morgunblaðið - 23.03.1986, Blaðsíða 25

- M0RGUN8LABIÐ,-SUNNUDA€UR 23, MARZ1986
J$5
þurfa að hafa á valdi sínu í sjón-
varpsvinnu, en í rauninni þurfa
menn að búa yfir og geta nýtt miklu
meiri tækni til að vinna á svo stóru
leiksviði.
Leikhúsmenn gera
ódýrari myndir
Svíar eru ekki bara að fá leik-
húsleikstjórana til starfa til að fá
fram meiri listræn gæði heldur líka
til að spara. Þessir leikstjórar eru
miklu fljótvirkari en „filmaramir",
þ.e. þeir sem vinna litla undirbún-
ingsvinnu með leikurum en taka
ótrúlegt magn uppá filmu og eru
svo óratíma í dýrum stúdíóum að
klippa myndina á eftir. Leikhúsleik-
stjóramir vinna allt öðmvísi. Undir-
búningur utan stúdíós er miklu
meiri, skipulagning betri, kvik-
myndunartíminn því miklu skemmri
og myndimar því ódýrari í fram-
leiðslu. Vinnubrögð þeirra síðar-
nefndu em þannig að notaðar em
þijár upptökuvélar sem klippt er á
milli á staðnum þannig að leikstjór-
inn þarf að vita á stundinni hvemig
hann vill hafa hvert myndskeið en
getur ekki geymt slíkar ákvarðanir
þar til seinna eins og vinnubrögð
kvikmyndaleikstjóra gefa ráðrúm
til, þannig er málið í hnotskum.
Það má segja að reynsla mín af
þessu sé sú að ég varð hlessa yfir
hvað mér urðu þessi vinnubrögð við
miðilinn sjónvarp auðveld en jafn-
framt varð mér ljóst að möguleik-
amir á listrænni útkomu í sjónvarpi
em takmarkaðri en ef maður vinnur
fyrir stórt leiksvið, enda leikhúsið
kröfuharðari starfsvettvangur,
krefst meiri tækni bæði af leikstjóra
og leikumm. Þar er ekki hægt að
endurtaka.
Andartakið
Stundum hefur maður hugsað
um hlutskipti leiksviðsleikarans, allt
sé þetta dautt þegar orðið er fallið,
horfið að eilífu um leið og sýningin
er búin, rétt eins og lífíð sjálft.
Þetta er áleitin hugsun í heimi þar
sem keppst er við að festa alit á
fílmu eða skrifa niður og geyma.
Mér fínnst stundum að við séum
að dmkkna í öllu þessu geymslu-
flóði, sorpi, en lífið sjálft, andartak-
ið, sé einskis metið og á stöðugu
undanhaldi. Er það þó ekki hin
æðsta kúnst, að njóta augnabliks-
ins?
Hið hraða fjölmiðlaæði
Það ríkir ákveðið kröfuleysi í
menningarmálum hér á landi en
menn em að vona að nú séum við
að komast upp af botni lágkúmnn-
ar. Um tíma var slakað á kröfum
til fólks, fyrir um fímm ámm, þegar
þetta hraða fjölmiðlaæði hófst. í
stað hugarflugs komu hugarórar,
fólk ruglaði saman ímyndunarafli
og taugaveiklun, heilli hugsun var
nánast útrýmt og vanhugsun eða
hálfhugsun var hafín til vegs. Nú
held ég að þetta geti ekki orðið
verra og þeir tímar séu að renna
upp að þetta fari að breytast hjá
okkur. Einn angi af þessu fyrir-
brigði er að frekja og ýtni er tekin
fyrir dugnað sem er allt annar
hlutur. Þetta er þekkt um allan
heim en er held ég víðast hvar á
undanhaldi.
Sem dæmi um þessa þróun vil ég
nefna að einu sinni vom samin og
flutt erindi um ýmis mál sem kröfð-
ust sérþekkingar. Þegar fjölmiðla-
æðið hófst var málið afgreitt á
annan veg. Fenginn er spyrill sem
undirbúningslaust og af handahófí
spyr þann fróða sem svo kannski
aldrei fær tíma eða tækifæri fyrir
spyrlinum til að komast að kjama
málsins og enginn er bættari með
slíkri málsmeðferð, spyrillinn, sá
fróði eða almenningur. Þetta getur
gengið út í slíkar öfgar að spyrlar
hafa viðtöl hveijir við aðra um eigin
málefni sem afar fáir hafa áhuga
á.
Mér fínnst líka áberandi á síðustu
ámm að það er eins og flytjendur
efnis hafí ekki lesið efnið, sem þeir
Úr uppsetningu Brynju á Hárinu í Giaumbæ 1971. Á myndinni eru
f.v. Hákon Þórisson, María Harðardóttir og Árni Blandon.
„Dags hríðar spor“ eftir Valgarð Egilsson í leikstjórn Brynju Bene-
diktsdóttur og Erlings Gíslasonar. Leikmyndateiknari var Siguijón
Jóiiannsson. Á myndinni er f.v. Arni Blandon, Erlingur Gíslason og
Benedikt Arnason.
Helga Jónsdóttir, Kristbjörg Kjeld og Brynja Benediktsdóttir í Inúk.
Leikhópurinn samdi verkið ásamt Haraldi Ólafssyni og Brynja
annaðist uppsetningu. Hópurinn ferðaðist um heiminn í boði 20 þjóð-
landa á árunum 1974 til 78.
Helga Valtýsdóttir og Brypja Benediktsdóttir í
Hunangsilmi eftir Shelangh Delaney sem sýnt var
í Þjóðleikhúsinu 1965 til66. Þetta leikrit er til í
útvarpsupptöku. Hlutverk móðurinnar sem Helga
Valtýsdóttir lék var síðasta hlutverk hennar, bæði
á sviði og í útvarpi.
Úr „Tíu tilbrigðum" eftir Odd Björnsson í leik-
stjórn Brynju Benediktsdóttur. Hún gerði einnig
leikmynd og búninga. Verkið var sýnt í Nemenda-
leikhúsi Þjóðleikhússins 1968. Myndin sýnir Mar-
gréti Helgu Jóhannsdóttur og Sigurð Skúlason í
hlutverkum sínum.
em að flytja, til enda, og bijóta það
því alltaf niður þannig að hlustend-
ur ná aldrei innihaldi þess sem verið
er að koma á framfæri. Það er með
öðmm orðum búið að strika út
bakþankann, sem alltaf þarf að
vera fyrir hendi eigi meiningin að
skila sér, menn mega ekki lengur
vera að því að vinna og undirbúa
sig.
Þetta hefur líka sett sitt mark á
listræn vinnubrögð. Það er niður-
lægjandi fyrir leikara t.d. að þó
hann bæti þekkingu sína og fæmi
þá er eins og það skipti engu máli.
Sem dæmi um þessa þróun vil ég
nefna Bretland. Þar var áður sú
leikhúshefð að leikarar fengu að
vaxa að visku og þroska í sínu
starfi í glímu við fjölbreytileg verk-
efni. Nú er öldin önnur. Ungt fólk
er tekið og gjörnýtt í samskonar
verkefnum í kvikmyndum þar til
það passar ekki lengur í slík hlut-
verk, þá er því vikið til hliðar. Af-
leiðingin kann að verða sú að eftir
nokkurn tíma eigi Bretar ekki leik-
ara sem hafa náð að þroskast eins
og t.d. Sir Laurence Olivier og
Vanessa Redgrave. Allt gengur nú
svo hratt fyrir sig, fólk stígur uppá
stjömuhimininn með ógnarhraða og
malar þá gull fyrir framleiðandann
en er svo vikið til hliðar fyrir nýrri
stjörnu. Þannig nær enginn leikari
þroska. Þetta er þróun sem ég vona
að ekki komi hér á landi.
Hlutskipti mitt
sem leikstjóri
Mitt hlutskipti sem leikstjóri
hefur af ýmsum orsökum orðið það
að taka æði oft að mér að setja upp
ný íslensk verk þar sem ég feta
ekki í fótspor fyrri leikstjóra. Þetta
hefur haft bæði kosti og galla. Ég
hef orðið að byggja á eigin hug-
kvæmni og sýna ákveðið sjálfstaíði
sem er sannarlega harður skóli en
gefur líka mikið í aðra hönd, það
fann ég á námskeiðinu í Svíþjóð á
dögunum. En vissulega hef ég líka
hugsað um að það væri þægilegt
að fá til uppsetningar „tjómakökur"
eins og Shakespeare, Strindberg,
Ibsen og aðra „klassíkera" sem
hægt væri að velta sér uppúr.
I mínum huga er leikhús í grófum
dráttum, leikari og áhorfandi. Það
er leikstjórum nauðsyn að hafa í
sér eðli leikarans. Fram eftir mínum
ferli var ég fyrst og fremst leikari
og um þrítugt var ég komin með
góð hlutverk og góða dóma, en þá
fór ég í auknum mæli að sinna
leikstjórn sem ég heillaðist af.
Reynsla mín sem leikari hefur orðið
mér mjög heilladijúg í því starfi en
kannski hefur leikstjórnin orðið til
þess að ég hef fjarlægst leikarann
um of. Ég þyrfti kannski að komast
nær honum á nýjan leik.
Gagnrýni
Það er vissulega lærdómsríkt að
vinna við stórt leikhús og reyna að
svara þeim kröfum sem þar eru
gerðar. Þjóðleikhúsið gerir strangar
kröfur og liggur eðlilega undir
strangri gagnrýni, en það er líka
nauðsynlegt að geta létt af sér
þessu oki og unnið utan hússins.
Það sem háir listrænni starfsemi
leikhússins nú er að eiga ekki lítið
leiksvið. Það er nauðsynlegt að
vinna við minna svið þar sem verk-
stjómin er ekki eins umfangsmikil,
þá er álagið minna og maður kemst
í meira návígi við leikara og áhorf-
endur, það er uppörfandi. Hitt
fínnst mér kannski óréttlátt að við
sitjum ekki við sama borð gagnvart
gagnrýninni. Leikhúsfólk fær betri
dóma fyrir verk sín utan hússins
en innan. En okkur er kannski um
að kenna, við svömm aldrei gagn-
rýni, hversu óréttlát sem hún er.
Leiðréttum aldrei misskilning eða
rangfærslur.
í hópi þeirra sem skrifa gagnrýni
á leikhúsverk er eðlilega margs
konar fólk. Einu sinni bar mikið á
misskildum höfundum sem oft lögð-
ust á verk annarra höfunda og rifu
þau niður en hófu kannski leikstjór-
ann upp til skýjanna. Seinna fóm
leikstjórar að skrifa gagnrýni og
lögðust þá stundum af sömu
grimmd á aðra leikstjóra en vom
fullir af góðvilja í garð höfunda.
Ekki var betra þegar menn komu
eftir langdvalir í útlöndum og hófu
upp hástemmt hrós um leikhúslíf
hér á landi sem þeir höfðu þó haft
mjög stopular spumir af. Þóttust
kannski vera að uppgötva efnilega
leikara sem í fjarveru þeirra höfðu
kannski unnið sína stærstu leik-
sigra.
Smánarlaunaflokkur?
Ég er á þeirri skoðun að áhrif
gegnrýnenda hafí dvínað með ámn-
um en um leið verður leikhúsið að
veija æ meira fé í auglýsingar í
íjölmiðlum. Þar er sjónvarpið
hættulegur áhrifavaldur. Arið 1984
fóm 17 prósent af heildarútgjöldum
Þjóðleikhússins í laun, þar er átt
við fastráðna leikara og leikstjóra,
lausráðna leikara, aukaleikara og
aðkeypta leikstjóra. Það er tímanna
tákn að nú er orðið nauðsynlegt að
auglýsa leiksýningu í sjónvarpi þó
það sé í rauninni aðeins stóra sviðið
í Þjóðleikhúsinu sem ber slíkar
auglýsingar, og þó varla. Slíkar
auglýsingar koma óhjákvæmilega
niður á annarri starfsemi leikhús-
anna og svo er hitt að vond auglýs-
ing fremur en leiksýningin sjálf
getur ráðið úrslitum um aðsókn,
slíkt er óeðlilegt. Þeir leikarar sem
áður fengu greitt í hlutfalli við það
að þeir vom burðarásar í sýningum
hússins, vom í heiðurslaunaflokki,
sitja að vísu í þeim flokki áfram
en nú væri meira réttnefni að kalla
hann smánarlaunaflokk.
Leikhúslífið er álag
Sem leikstjóri hef ég ekki látið
hafa áhrif á mig þó mér líki ekki
við fólk. Ef leikarinn passar í hlut-
verk vel ég hann án tillits til per-
sónulegra kynna. Þó verð ég að játa
að ég hef haft tilhneigingu til að
sniðganga manninn minn af
ákveðnum orsökum. Við viljum lifa
af sem fjölskyldufólk. Leikhúslífíð
er mikið álag sem erfitt er að vera
undir svo við höfum vísvitandi reynt
að vera ekki saman í verkefnum.
Hafí það orðið svo að vera hefur
þó samvinna okkar gengið ákaflega
vel, það ber að taka fram. Kannski
stofnum við fijálsan leikhóp í ell-
inni.
Þó erfitt sé að bæði hjónin vinni
við leikhús held ég að enn erfiðara
sé ef aðeins annar aðilinn gerir
það. Ég myndi ekki vilja leggja það
á nokkurn mann utan leikhússins
að búa með mér, það er því ekki
nema eðlilegt að leikhúsfólk veljist
saman.
Vera mín í Svíþjóð í haust hefur
orðið til þess að vekja aðdáun mína
á ýmsu sem þar er að finna í þjóð-
lífínu. Þetta er í fyrsta skipti sem
ég kemst í návígi við norræna
menningu, ég hef sótt menntun
mína aðallega til Frakklands og
Þýskalands svo óneitanlega hefur
hringurinn víkkað.
Kurteisi og gestrisni Svía eru
mér ofarlega í huga, þeir létu mér ^
í té fé og mannafla. í sex vikur fékk
ég að leika mér með vélar og leikara
í rándýru stúdíói, Það er lífsreynsla
sem ekki gleymist og kemur mér
vonandi að gagni í mínu landi.
Texti: Guðrún Guðlaugsdóttir