Morgunblaðið - 23.04.1987, Blaðsíða 18

18______________MORGUNBLABIÐ, FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1987_
Hvað er fijálshyggja?
eftir Ólaf Björnsson
í kosningabaráttu þeirri, sem nú
er að ljúka, hefir allmikið verið
rætt um frjálshyggju, ef marka má
þann takmarkaða hluta hennar,
sem ég hefí getað fylgzt með, en
ég hefi að mestu leyti dvalið erlend-
is síðan baráttan hófst fyrir alvöru
eftir að Alþingi lauk. Þar sem ég
tel mig að verulegu leyti bera
ábyrgð á því að orð þetta hefír rutt
sér til rúms í umræðum um íslenzk
stjómmál, tel ég mér beri siðferðis-
leg skylda til að reyna að leiðrétta
að einhveiju leyti þann grófa mis-
skilning og mistúlkun á þeirri
merkingu orðsins, sem ég myndi
vilja leggja í það.
Hér verður eingöngu rætt um
orðið sjálft og merkingu þess, hins
vegar er það utan þess viðfangsefn-
is, sem þessum línum er markað,
að ræða um fijálshyggjuna sem
slíka, eða það, hvaða röksemdir
megi færa fram með og móti þeirri
stefnu, sem þetta heiti er valið. Það
gegnir nokkurri furðu, að þótt það
eigi sér stutta sögu, að almennt
hefir verið farið að nota þetta orð
í umræðum um stjómmál, þá kemur
það sjaldan fyrir, að þeir sem notað
hafa orðið geri sér það ómak að
skilgreina þá merkingu, sem þeir
leggja í það. Virðist gert ráð fyrir
því sem sjálfsögðum hlut, að allir
hljóti að vita hvað orðið merkir,
eins og verið væri að tala um sólina
eða tunglið. Á þetta ekki einvörð-
ungu við um þá sem telja sig
frjálshyggjunni andvíga, heldur
einnig marga þeirra, er segjast að-
hyllast hana.
Nokkrar heiðarlegar undantekn-
ingar eru þó frá þessu. Kemur mér
þar t.d. í hug grein, er Stefán Karls-
son, kennari og þjóðfélagsfræðing-
ur, skrifaði hér í blaðið fyrir um
það bil 3 árum, og ræddi þar m.a.
um frjálshyggju. Minntist hann þar
jafnvel á danska bókmenntafræð-
inginn Georg Brandes og kenningar
hans, sem mjög koma við sögu
þessa orðs í íslenzkri tungu, svo sem
nánar verður vikið að hér á eftir.
Eftir því sem ég bezt veit, var
það upphaf þess, að farið er al-
mennt að nota orðið fijálshyggja í
umræðum um stjórnmál, að þetta
orð var notað í titil bókar er út kom
eftir mig fyrir tæpum 9 árum und-
ir heitinu „Frjálshyggja og alræðis-
hyggja". Síðara orðið er þýðing á
enska orðinu „totalitarianism“.
Hvað í því felst ætti í sjálfu sér
ekki að þurfa skýringar við. í al-
ræði felst það, að stjómvöld ákveða
það, hvaða skoðanir borgaramir
skuli hafa og hvaða markmiðum
skuli keppt að, bæði í efnahagsmál-
um og menningarmálum. Borgur-
unum em svo settar reglur um
það, hvemig þeir skuli hegða sér í
samræmi við þau markmið, er ríkis-
valdið setur. Er svo gjaman beitt
jöfnun höndum áróðri og beinum
þvingunum til þess að tryggja það,
að „línu“ stjómvalda sé fylgt.
Andstæða slíks stjómarfars er
þjóðskipulag, sem viðurkennir rétt
einstaklingsins til þess að velja sér
markmið sjálfur, jafnt í andlegum
sem veraldlegum efnum, og vinna
að þeim innan þeirra takmarka, sem
á hveijum tíma verður að setja at-
hafnafrelsi einstaklinga til þess að
fyrirbyggja að þeir skaði aðra.
Hvaða orð átti nú að nota sem
heiti þessarar andstæðu alræðis-
hyggjunnar? Ég vildi ekki nota þau
orð sem ég þekkti sem þýðingar á
hinu alþjóðlega orði liberalismi, svo
sem frjálslyndi eða frjáls verzlun.
Lágu til þess tvær ástæður. Merk-
ing orðsins_ liberalismi er jafnan
fijálsræði á sviði viðskipta og at-
vinnureksturs og er hún þannig
þrengri en það sem felst í orðinu
alræðishyggja, en hún tekur til allra
sviða mannlífsins. í öðru lagi væri
það að mgla saman markmiði og
leiðum, ef skilgreina ætti frelsi sem
athafnafrelsi í atvinnurekstri. Þar
sem atvinnurekendur eru minni-
hlutahópur í þjóðfélaginu getur
frelsi þeim til handa aldrei orðið svo
mikilvægt markmið sem t.d. frelsi
neytandans, sem allir borgarar
þjóðfélagsins njóta góðs af. At-
hafnafrelsi í atvinnurekstri verður
því að rökstyðja á annan hátt en
þann, að þar sé um einhver sjálf-
sögð mannréttindi að ræða, svo sem
með því að athafnafrelsið sé heppi-
leg leið til þess að auka framleiðni
og framleiðsluafköst.
Mér datt þá f hug orðið fijáls-
hyggja. Gerði ég mér þá ekki grein
fyrir því, hvort ég hafði einhvers
staðar rekizt á það á prenti eða
hvort um eigin nýsmíði væri að
ræða. Ég taldi því rétt að kanna
það, hvort það væri þekkt í íslenzku
máli og þá í hvaða merkingu. Ég
sneri mér því til Orðabókar Há-
skóla íslands og fékk ég þar góða
fyrirgreiðslu af_gömlum skólabróð-
ur mínum, dr. Asgeiri Bl. Magnús-
syni, er þá hafði nýverið tekið við
starfí forstöðumanns Orðabókar-
innar af dr. Jakob Benediktssyni,
er um það bil hafði látið af því
starfi fyrir aldurs sakir.
Það kom nú í ljós, að orð þetta
hafði verið til í íslenzku máli síðan
á síðustu áratugum 19. aldar og
Ólafur Björnsson
má vera lengur, þótt Orðabókin
hefði þá ekki upplýsingar um það.
Var orðið þýðing á danska orðinu
„fritænkeri", en með því var átt við
kenningar og viðhorf Georgs
Brandesar til trúmála, sem svo
miklu umróti ollu hér á landi á
síðustu áratugum 19. aldarinnar.
Allar þær upplýsingar, sem ég
þekki um orðið og notkun þess fram
til þess tíma, að mín bók kom út
1978, hníga að því, að orðið fijáls-
hyggja hafi eingöngu verið notað í
þessari merkingu, en vissulega eru
þessar upplýsingar fátæklegar.
Þannig er orðið alls ekki að finna
í hinni miklu orðabók Sigfúsar
Blöndals, er út kom árin 1920-24,
en hins vegar er þar orðið fríhyggj-
andi, sem þýtt er á dönsku með
„fritænker". í fyrri útgáfu orðabók-
ar Bókaútgáfu Menningarsjóðs frá
1963 er orðið skýrt sem „fríhyggja,
trúleysi". Þeir sem aðhylltust kenn-
ingar Brandesar voru gjaman taldir
trúleysingjar og vafalaust hefir
Brandes verið það. Fráleitt mun þó
að túlka hann svo að hann amaðist
við því að menn hefðu sína trú,
heldur taldi hann að einstaklingur-
inn ætti að mynda sér í þeim efnum
sjálfstæðar skoðanir, óháð kénning-
um hinnar ríkisreknu kirkju. Þessi
viðhorf, sem á dönsku voru nefnd
„fritænkeri" voru svo á íslenzku
nefnd fríhyggja eða fijálshyggja.
Mér fannst nú að hér væri um gott
orð að ræða sem heiti á andstæðu
alræðishyggjunnar og valdi það því
á titil bókar minnar. Var það að
vísu nú notað í allmiklu víðari merk-
ingu en þeirri upphaflegu, sem
aðeins tók til trúmálanna, en nær
til allra sviða mannlífsins sam-
kvæmt þeirri merkingu, sem ég
nota orðið í. Ég þekki því miður
mjög lítið til rita Brandesar, en í
grein um Brandes í alfræðabók er
þess getið, að meðal þeirra heim-
spekinga er mest áhrif hafi haft á
hann sé John Stuart Mill. Gerír það
líklegt, að fijálshyggja Brandesar
hafi náð til fleiri sviða mannlífsins
en trúmálanna.
Þáttur minn í því, að orðið fijáls-
hyggja fer svo að verða meira og
meira notað í stjómmálaumræðum,
mun þó vera meira óbeinn en beinn.
Bók minni var fyrst og fremst ætl-
að að vera alþýðlegt fræðirit.
íslenzkri stjórnmálabaráttu og
stefnu íslenzkra stjómmálaflokka
voru þar nánast engin skil gerð.
Bókinni var í fyrstu alls ekki illa
tekið í hinni svokölluðu „vinstri
pressu". Má nefna menn eins og
Harald Ólafsson alþm., Ólaf Ragnar
Grímsson prófessor og Áma Berg-
mann ritstjóra, sem allir skrifuðu
um bókina. Gagnrýndu þeir að vísu
ýmsar þær skoðanir, sem þar var
haldið fram, en öll var sú gagnrýni
málefnaleg og síður en svo óvin-
samleg, svo að þar hafði ég ekki
undan neinu að kvarta.
En nokkm seinna kom út ritgerð-
arsafn nokkurra ungra sjálfstæðis-
manna með titlinum: Uppreisn
frjálshyggjunnar? Langt er síðan
ég las þá bók og minnir mig, að
það væri upp og ofan, hvort orðið
var þar notað í nákvæmlega sömu
merkingu og gert var í minni bók.
Og er auðvitað ekkert við því að
segja, því að orðið hefir verið til í
íslenzku máli í heila öld eða lengur,
cg að sjálfsögðu á ég ekki einka-
rétt á því að skilgreina merkingu
þess.
En eftir þetta verður notkun
orðsins smám saman mjög almenn
í umræðum um stjómmál. Eins og
gengur um orð, sem mikið eru not-
uð á þeim vettvangi, vill merking
orðanna þá verða margræð í stað
þess að vera skýr og ákveðin. Getur
komið svo að merkingin verði svo
óákveðin að orðin verði ónothæf
með öllu í skynsamlegum stjóm-
málaumræðum. Gott dæmi um það
em orðin hægri og vinstri, sem
enginn skilur lengur hvað merkja.
I þessa átt hefir notkun orðsins
frjálshyggja því miður þróazt. í
munni þeirra andstæðinga fijáls-
hyggjunnar, sem nota það, táknar
það eitthvað vont, einhveija grýlu,
án þess að nokkur grein sé gerð
fyrir því, hvað verið er að tala um.
Ékki bætir það úr skák þegar farið
er að tala um nýfijálshyggju. Það
orð skaut fyrst upp kollinum fyrir
fáum ámm og virðist talsvert hafa
borið á góma í kosningabaráttu
þeirri, sem nú er að ljúka.
Ég þekki enga þá hreyfingu,
hvorki á erlendum né innlendum
vettvangi, sem fram hefir komið á
þessari öld, og skynsamlegt vit
gæti verið að nefna því nafni. Hins
vegar kæmi til greina að nota orðið
um þá breytingu, sem verður á því
hugtaki, sem fijálshyggjan er heiti
á, með kenningum John Stuart
Miller þar sem hann leggur áherzlu
á frelsi neytandans en ekki athafna-
frelsi atvinnurekandans svo sem
hinir gömlu liberalistar eins og
Adam Smith og Ricardo höfðu gert.
En Mill dó árið 1873, svo að varla
er hægt að tala um nýjabmm á
kenningum hans.
Fráleitt er og að mínum dómi
að vitna í kenningar þeirra Hayeks
eða Miltons Friedman og kalla þær
„nýfijálshyggju". Framlag þessara
merku höfunda er fólgið í því að
gera fyrir því nánari grein en áður
var gert hvemig framkvæma megi
hugsjónir fijálshyggjunnar og
vissulega er framlag þeirra í því
efni mikilvægt. Átökin milli fijáls-
hyggju og alræðishyggju má hins
vegar rekja allt til Fom-Grikkja,
eins og austurríski heimspekingnr-
inn Karl Popper hefir sýnt fram á
og em því efni gerð nokkur skil í
minni bók. Hugtökin, sem þessi
heiti hafa verið valin, hafa í raun
ekki breytzt síðan, hvorki fyrir áhrif
þeirra Hayeks, Friedmans eða ann-
arra sem um þetta efni hafa fjallað.
En orðið nýfijálshyggja hefir í
vaxandi mæli að undanfömu verið
notað sem heiti á einhverri Grýlu
sem á það sameiginlegt með gömlu
Grýlu, sem allir þekkja, að vera
ekki til.
Ég hefi aldrei rætt það við upp-
eldisfræðinga hvort Grýla geti
gegnt nokkm skynsamlegu uppeld-
ishlutverki. Mér kæmi það á óvart
ef afstaða þeirra til slíks væri já-
kvæð. Foreldrar, sem hræða böm
sín með Grýlu, verða alltaf að játa
það síðar, að þau hafi farið með
ósannindi, því að Grýla hafi aldrei
verið til.
En grýlupabbamir á vettvangi
stjómmálanna, sem að undanfömu
hafa verið önnum kafnir við það
að smíða Grýlu til þess að hræða
þann hóp kjósenda, sem að þeirra
dómi hefir þroska smákrakka, em
sjaldnast svo heiðarlegir að viður-
kenna að þeir hafí farið með
ósannindi. Þegar einni lotu stjóm-
málaátakanna er lokið, er farið að
velta því fyrir sér, hvort ekki sé
hægt að búa til aðra ennþá snið-
ugri Grýlu fyrir næstu lotu.
Höfundur er fyrrverandi prófess-
or við viðskiptafræðideild Háskóla
ísiands. Hann var um 15 ára skeið
alþingismaður fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn ÍReykjavik.
Börnin okkar
o g skólinn
eftír Maríu E.
Ingvadóttur
Ég þakka Önnu S. Bjömsdóttur
kennara fyrir grein hennar í Morg-
unblaðinu 15. apríl sl., sem hún
fann sig knúna til að skrifa vegna
greinar minnar í sama blaði 11.
apríl. Ég er fegin því að hún telur
aðalatriðið, þegar hún tekur á móti
bömunum að hausti, að þau vilji
og langi til að koma í skólann eftir
að hafa kynnst honum. Ég vil bara
óska Önnu góðs árangurs og vona
að þau böm sem hún kennir, svo
og sem flest önnur mæti full áhuga
og tilhlökkunar á hveijum morgni,
tilbúin að takast á við verkefni
dagsins.
Nauðsynlegt að
spreyta sig
Mannfólkið er nú einu sinni þann-
ig að því þykir skemmtilegt að
spreyta sig og ná árangri, enda
talið eðlileg leið til þroska.
Verkefnin þurfa að vera við hæfi
hvers og eins, hvort sem litla mann-
eskjan er 5 eða 6 ára eða eldri.
Bestu verkefnin hvetja og veita
ánægju yfir því að hafa lært eitt-
hvað nýtt, uppgötvað eitthvað áður
óþekkt. Ef það tekst að halda opn-
um hugum bama í gegnum gmnn-
skólastigið, þannig að hvert og eitt
þeirra fái verkefni við sitt hæfi,
yrði námsleiði væntanlega úr sög-
unni.
María E. Ingvadóttir
Á að raða í bekki
eftir námsgetu
Við emm misjafnlega fljót að
átta okkur á hlutunum. Það hefur
mikið verið um það rætt, hvort raða
ætti bömum í bekkjardeildir eftir
„Bestu verkefnin
hvetja og veita ánægju
yfir því að hafa lært
eitthvað nýtt, uppgötv-
að eitthvað áður
óþekkt. Ef það tekst að
halda opnum hugum
barna í gegnum grunn-
skólastigið, þannig að
hvert og eitt þeirra fái
verkefni við sitt hæfi,
yrði námsleiði væntan-
lega úr sögunni.“
námsgetu. Ef það er gert er hætt
við að einhver þeirra yrðu undir,
og gætu ekki með góðu móti risið
undir því að vera í „verri bekkn-
um“. Óðmm yrði þessi skipting sem
hvatning til að standa sig betur.
Þeim bömum sem fljótari em til,
yrði þá ekki haldið til baka vegna
hinna, þau fengju líka að spreyta
sig, og það ekki síður mikilvægt
að taka tillit til þessara bama. Þeg-
ar börnum er ekki raða niður í bekki
eftir námsgetu, er hætt við að sum
þeirra verði miður sín yfír að geta
ekki fylgst með hinum, og önnur
leið yfír að fá ekkert að gera.
Mér finnst það athyglisverð leið
með yngstu bömin, að skipta hveij-
um bekk í hópa, þar sem hver hópur
er á svipuðu stigi í lestrarkunnátt-
unni. Með skilningi og tillitssemi
kennarans ættu ekki að hljótast af
leiðindi milli hópanna, enda starfa
þeir þá saman að þeim verkefnum
sem það er mögulegt. Sex ára böm
sem hefja sína skólagöngu læs og
jafnvel farin að draga til stafs, eiga
ekki að verða fyrir vonbrigðum
þegar þau byija í „alvömskóla".
Þau verða líka að fá eitthvað til að
glíma við.
Það hlýtur að vera sameiginleg
hugsjón okkar, foreldra og kennara,
að vilja vinna saman að því að böm-
in okkar séu ánægð í skólunum,
þau fái þar skemmtilég og skap-
andi verkefni sem hvetji þau til að
takast á við vandamálin, jafnt í
skólanum sem síðar á Hfsleiðinni.
Höfundur skipar 9. sætiá frnm-
boðslista Sjálfstæðisflokks I
Reykjavík.