Morgunblaðið - 08.12.1987, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. DESEMBER 1987
Um dómstóla
og stj órnsýslu
eftir Pétur Kr.
Hafstein
Um það ætti ekki að þurfa að
hafa mörg orð, hversu miklu það
varðar, að trúnaður dómstóla sé
hafinn yfír allan efa. Dómendur
fara með einn þriggja þátta ríkis-
valdsins og ekki þann, ssm minnstu
skiptir. Það skal vera endir allrar
þrætu í þjóðfélaginu, og hann verð-
ur að lokum hjá dómstólum, ef
menn bera ekki gæfu til samþykkis
og sátta. Þá reynir á túlkun þeirra
réttarreglna, sem mannlegt félag
byggir á, og úrlausnir dómstóla
skapa oftar en ekki gildandi rétt,
sem löggjafínn einn getur haggað
með nýrri lagasetningu.
Gagrirýni á dómstóla
Það liggur í hlutarins eðli, að öll
umræða um dómsmál og úrlausnir
dómstóla er af hinu góða. Það er
eðlilegt, að niðurstöður dómenda
kunni að sæta gagnrýni, eins og
önnur mannanna verk, þótt þeir séu
að vísu í þeirri aðstöðu að eiga
óhægt um vik að taka þátt í eftirfar-
andi umræðu um úrlausnir ein-
stakra mála.
Þetta leiðir raunar hugann að
því, að dómar verða kannski helzt
fyrir gagnrýni sakir þess, að mönn-
um fínnast þeir ekki nægilega
grundaðjr annað hvort á þann veg,
að rökstuðningur dóma þykir alltof
knappur eða beinlínnis óljós. Gagn-
rýni af þessu tagi hefur þó fremur
beinzt að dómum Hæstaréttar en
úrlausnum héraðsdóma. Skemmst
er að minnast ádeilu Jóns Steinars
Gunnlaugssonar, hæstaréttarlög-
manns, á ' störf Hæstarétta. í
bókinni Deilt á dómarana, þar sem
hann fjallar um sex hæstaréttar-
mál, þar sem reyndi á nokkur
mannréttindaákvæði stjómarskrár-
innar. Jón Steinar segir m.a.:
„Það er athyglisvert f flestum
málanna, að dómarar koma með
niðurstöður sínar án nokkurs rök-
stuðnings að heitið geti. Lagðar eru
fyrir þá spumingar um þýðingar-
mikil grundvallaratriði, og rökum
er teflt fram. En rökin eru yfirleitt
ekki virt svars. Við það er látið sitja
að fella órökstudda eða lítt rök-
studda dóma. Lái mér hver sem
vill þó að ég segi, að ekki sé mikil
reisn-yfír slíku dómarastarfí. I rétt-
arfarslögum eru raunar ákvæði um,
að niðurstaða dóms skuli vera rök-
studd. Varla er í annan tíma meiri
ástæða til rökstuðnings heldur en
þegar deilt er um grundvallaratriði
sjálfrar stjómarskrárinnar. Með
órökstuddum dómsniðurstöðum eru
dómarar í raun að segja: „Valdið
er okkar. Við höfum ákveðið að
fara svona með það. Rök fyrir nið-
urstöðum okkar skipta ekki máli.“
Niðurstaðan fæst, en rökin vantar.
Þar sem ég þekki til erlendis, hátt-
ar þessu á annan veg. Þar eru rökin
aðalatriðið. Niðurstaðan er ekki
anrtað en það, sem óhjákvæmilega
leiðir af rökum.“
Skýrleiki dóma
Hér er vissulega vakið máls á
brýnu álitaefni, þótt ofmælt kunni
að vera. Til andsvara má að vísu
segja, að gæði dóma fara vitaskuld
ekki eftir lengd þeirra, og oft er
knappur stíll beinskeyttari leið að
augljósri niðurstöðu. Það breytir þó
ekki því, að til þess að menn geti
orðið sáttir við niðurstöðu dóma,
jafnvel þótt þær séu þeim andstæð-
ar, verða menn að geta skilið til
hlftar, á hveiju úrlausnir byggjast.
Þess mættu dómarar jafnan
minnast, að þeir eru ekki einasta
að skrifa fyrir lögfræðinga og laga-
refí, heldur jafnframt í því skyni,
að dómar þeirra verði til upplýsing-
ar og styrktar í þjóðfélagsumræðu
og umbótum á hinum ýmsu sviðum
mannlífsins.
Sjálfstæði valdþáttanna
Hin nýútkomna bók Jóns Stein-
ars Gunnlaugssonar, Deilt á
dómarana, er brýn hvatning og
mikilsvert innlegg í umræður um
endurbætur á stjórnarskrá og dóm-
sýslu, þótt menn kunni vafalaust
að greina á um efnistök hans og
einstakar niðurstöður. Sérstaka at-
hygli hljóta að vekja ábendingar
Jóns Steinars um afstöðu dómstóla
til löggjafans og lagasetningar, þar
sem þeir virðast stundum í of ríkum
mæli kinoka sér við að taka afstöðu
á þeirri forsendu, að efnislegt mat
á tilteknum atriðum eigi undir lög-
gjafann en ekki dómstóla. Hér er
komið kjama þrígreiningar ríkis-
valdsins og þeirri staðreynd, að á
það hefur mjög þótt skorta, að þeir
ætluðu sér og hefðu fullt sjálfstæði
hver gagnvart öðrum. Nærtækasta
sviðið er samþætting löggjafarvalds
og framkvæmdarvalds, þar sem hið
fyrmefnda framselur vald sitt í
óhóflegum mæli til hins síðar-
nefnda, sem setur með reglugerðum
og öðrum stjómvaldsfyrirmælum
alls kyns þjóðfélagsreglur, sem lög-
gjafínn ætti í raun einn að vera bær
um að setja. Einn angi þessa vanda
er svo sú skipan mála, að æðstu
handhafar framkvæmdarvaldsins,
ráðherramir, eru yfírleitt jafnframt
alþingismenn og eiga þar með hlut
að löggjafarstarfinu. Það myndi
Pétur Kr. Hafstein
„Nýir tímar og breyttar
forsendur gera það
hins vegar óhjákvæmi-
legt, að nú verði sú
breyting hér á, að að-
skilnaður verði milli
dómstarfa og umboðs-
stjórnar á landsbyggð-
inni, eins og að
stærstum hluta er orð-
inn í Reykjavík og
næsta nágrenni. Þetta
þýðir þó ekki, að emb-
ætti sýslumanna og
bæjarfógeta muni
missa gildi sitt. Ef rétt
er á málum haldið, geta
þau haft ekki síðra
hlutverki að gegna
framvegis en hingað
til.“
vafalítið styrkja hvom þessara
þátta ríkisvaldsins um sig, ef þeir
menn létu af þingmennsku a.m.k.
tímabundið, er veljast til ráðherra-
starfa.
Dómstólar og ríkisvald
Til þess að gagnrýni geti verið
jákvæð og skilað árangri, þarf hún
að vera markviss, sanngjöm og
rökstudd. Það er að mínum dómi
veikasti hlekkurinn í gagnrýni Jóns
Steinars Gunnlaugssonar á Hæsta-
rétt, þegar hann heldur því fram í
bók sinni, að það blasi við, „að dóm-
arar við Hæstarétt íslands hafi
mjög ríkar tilhneigingar til að draga
taum ríkisins ... Fullyrðingar af
þessu tagi hafa heyrzt í gegnum
tíðina með mismiklum þunga. Þótt
svo væri raunin, verður slík almenn
ályktun engan veginn dregin af
umfjöllun um fáein dómsmál á
síðustu árum. Til þess þyrfti miklu
yfirgripsmeiri og hlutlægari skoðun
en fram kemur í ritverki Jóns Stein-
ars. Ég hygg raunar, að erfítt geti
reynzt eða ógjörlegt að finna slíkri
fullyrðingu stað. Það lengsta, sem
komizt verður í því efni, verður ef
til vill að taka undir með Jóni Stein-
ari, þegar hann segir, að túlkun
Hæstaréttar á ýmsum mannrétt-
indaákvæðum stjórnarskrárinnar
þrengi rétt borgaranna meira en
góðu hófí gegni eða lagaleg nauð-
syn krefji. Það út af fyrir sig getur
þó ekki réttlætt fullyrðingar um
auðsveipni dómstóla við ríkisvaldið,
því að þá væri verið að stilla hags-
munum ríkisins og borgaranna upp
sem ósættanlegum andstæðum.
Aðskilnaður dómstarfa
og umboðsstjórnar
Einn þáttur þess að efla styrk
og trúnað dómstóla er að skilja að
fullu á milli starfa framkvæmda-
valds og dómsvalds. Á þetta hefur
verið bent og að þessu unnið um
áratuga skeið en minna orðið úr
aðgerðum, ef til vill vegna ótta við
aukinn kostnað. í áliti miliiþinga-
nefndar frá árinu 1916, sem skipuð
var til þess m.a. að færa fram tillög-
ur um sundurgreiningu umboðs-
valds og dómsvalds, segir svo: „Það
er alls staðar viðurkennt, að dóms-
vald og umboðsvald eigi að vera
algjörlega aðskilið, enda er þessari
reglu fylgt í framkvæmdinni nú
orðið víða um lönd.“ Þessari grund-
vallarreglu hefur þó ekki enn verið
komið á hér á landi nema að tak-
mörkuðu leyti. Skýrasta dæmið eru
embætti sýslumanna og bæjarfóg-
eta. Þessir embættismenn hafa haft
dómstörf á hendi samhliða um-
fangsmiklum stjómsýslustörfum í
rúma hálfa þriðju öld af þeim sjö,
er embætti sýslumanna hafa verið
við lýði. Núverandi ríkisstjórn hefur
í stjómarsáttmála sett sér það
mark, „að beita sér fyrir heildarend-
urskoðun dómsmálaskipunar, er
feli í sér aðskilnað dómstarfa og
stjómsýslustarfa.“ Skipuð hefur
verið nefnd níu manna, sem fengið
hefur það verkefni að skila dóms-
málaráðherra tillögum í frumvarps-
formi fyrir 1. febrúar 1988 „um
aðskilnað dóms- og stjómsýslu-
starfa hjá dómaraembættum utan
Reykjavíkur og um þær breytingar,
sem af því leiða“, eins og segir í
erindisbréfí nefndarinnar. Nefnd-
inni er ætlað að „hafa það að
leiðarljósi, að eigi sé blandað saman
störfum á sviði dómsýslu og um-
boðsstjómar og að fyllilega sé
tryggt, að dómstólar séu óháðir í
störfum sínum".
Dómstólar með reisn
Þess verður að vænta, að Alþingi
muni nú ekki láta sitt eftir liggja
í því skyni að koma hér á dómstóla-
kerfí með meiri reisn en verið hefur.
Slíkt er raunar löngu tímabært,
þótt það kunni að kosta aukin fjár-
útlát um skeið, eins og flestar
umbætur á stjómskipun ríkja hljóta
að gera. Þess er þó að gæta í því
sambandi. að dómsvaldið hefur ver-
ið afskipt í þessum efnum frá
upphafi og samanburður milli ára
því bæði ósanngjam og villandi.
Mestu skiptir, að samstaða geti
náðst um það að rétta hlut dóms-
valdsins með þeim hætti, er hæfir
í lýðfíjálsu landi, þar sem menn
vilja halda hvers konar lagarétti í
heiðri. Allt hefur sinn tíma, og nú
er tími að þessu leyti til að taka
undir með Jóni forseta Sigurðssyni,
þegar hann sagði: „Róið Islending-
ar. Nú er lag.“
Öflugri stjórnsýslu-
embætti
Því verður ekki með góðu móti
haldið fram, að embætti sýslu-
manna og bæjarfógeta hafí ekki
reynzt sem skyldi í gegnum tíðina
sem héraðsdómstólar. Þau hafa
þvert á móti skilað hlutverki sínu
með ágætum að þessu leyti við erf-
iðar' aðstæður. Nýir tímar og
breyttar forsendur gera það hins
vegar óhjákvæmilegt, að nú verði
sú breyting hér á, að aðskiinaður
verði milli dómstarfa og umboðs-
stjómar á landsbyggðinni, eins og
að stærstum hluta er orðinn í
Reykjavík og næsta nágrenni. Þetta
þýðir þó ekki, að embætti sýslu-
manna og bæjarfógeta muni missa
gildi sitt. Ef rétt er á málum hald-
ið, geta þau haft ekki síðra hlutverki
að gegna framvegis en hingað til.
Það getur gerzt með því að veita
þeim aukinn styrk á sviði stjóm-
sýslu með nýjum og fjölþættum
verkefnum, sem sum hver mætti
þannig flytja frá miðstjómarstofn-
unum ráðuneyta í Reykjavík út á
landsbyggðina. Einnig væri rétt,
að þessi embætti héldu áfram að
innheimta allar tekjur ríkissjóðs, en
tækju að auki við sameiginlegri inn-
heimtu ríkis- og sveitarfélaga, þ.e.
innheimtu svonefndra staðgreiðslu-
gjalda og e.t.v. víðtækarí inn-
heimtu, þegar stundir líða. Þá má
nefna, að dómstarfalausir sýslu-
menn og bæjarfógetar gætu sem
lögreglustjórar haft þýðingarmiklu
hlutverki að gegna við meðferð
ákæravalds og sókn sakamála og
bætt þannig úr þeirri brýnu þörf,
sem á því er, að ákæruvaldið fylgi
málum eftir fyrir dómi. Þá gætu
þeir og sinnt sáttastörfum í einka-
málum með áhrifaríkum hætti, þar
sem þeir hefðu óbundnari hendur
við sáttaumleitanir en þeir nú hafa
sem dómarar.
Umbóta er þörf
Þetta og margt annað getur orð-
ið til þess að styrkja og bæta
stjómsýslu ríkisins víðs vegar um
landið. Hana þarf að vanda og efla
ekki síður en dómstólaskipun. Að
slíku marki ættu breytingar á rétt-
arfari og embættum sýslumanna
og bæjarfógeta að hníga, svo að
saman fari í landinu öflugir og
óháðir dómstólar og styrk og nú-
tímaleg stjómsýsla.
Höfundur er bæjarfógetiá
ísafirði og sýslumaður í ísafjarð-
arsýsiu.
Þrautgóðir
á raunastund
Átjánda bindi komið út
Samræður
um heimspeki
BÓKAFORLAGIÐ Svart á hvítu
BÓKAÚTGÁFAN Örn og Örlyg-
ur hefur gefið út bókina Þraut-
góðir á raunastund 18. bindi
Björgunar- og sjóslysasögu ís-
lands eftir Steinar J. Lúðvíksson.
Bókin er helguð minningu Þórð-
ar Jónssonar á Látrum og öllum
þeim sem tóku þátt i björgunar-
afrekinu við Látrabjarg í
desember 1947, en um þessar
mundir eru 40 ár liðin frá þeim
atburði.
í kynningu útgefanda segir m.a.:
„1 hinni nýju bók er fjallað um at-
burði áranna 1969, 1970 og 1971,
en áður hafa atburðir frá aldamót-
um og fram til ársins 1969 verið
raktir auk þess sem ein bókin í
flokknum, er Loftur heitinn Guð-
mundsson ritaði, Qallaði um braut-
ryðjendur slysavamastarfsins á
íslandi.
Höfundur hinnar nýju bókar seg-
ir í formála að er síðasta bók kom
út árið 1985 hafí það verið ætlun
hans að láta þar staðar numið enda
hafi hann talið að bókaflokkurinn
væri þá þegar orðinn mun viða-
meiri en upphaflega var ætlað og
einnig kominn full nærri samtiman-
um til þess að fjalla í bók um svo
viðkvæma atburði sem slys jafnan
Steinar J. Lúðvíksson
em. Fjölmargir hafi hins vegar sett
sig'i samband við hann og hvatt
hann til þess að sagan yrði rakin
eitthvað áfram.“
hefur sent frá sér bókina Sam-
ræður um heimspeki. Meginefni
bókarinnar er heimspekihugsun
Brynjólfs Bjarnasonar síðustu
áratugi og er hún nokkurs konar
grunnur að samræðum sem þeir
Páll Skúlason og Halldór Guð-
jónsson taka þátt f.
í frétt frá útgefanda segir um
samræðumar: „Ymis umræðuefni
ber á góma í samræðum þeirra og
má þar til dæmis nefna trúarbrögð
og tilvist guðs, þekkingarfræði,
spumingar varðandi framhaldslíf
og eilíft líf, níhiiisma, spíritisma,
samband vitundar og veraleika auk
umræðu um heimspeki þeirra Cam-
us, Sartre og Hegels."
Um bókina segja höfundar í
formála m.a.: „Við biðjum lesand-
ann að minnast þess, hvemig
samræður þessar eru til orðnar og
dæma þær samkvæmt því. Þetta
er ekki heimspekirit heldur spjall
um heimspeki af léttara tagi mælt
af munni fram. Umræðuefnin eru
hins vegar ekkert léttmeti og til
þess að gera þeim verðug skil þarf
mikla og þrautseiga vinnu, langan
tíma til íhugunar og einbeitingar
og stundum margar andvökunæt-
ur.“
Eyjólfur Kjalar Emilsson skrifar
inngang að bókinni og Brynjólfur
Bjamason ritar eftirmála. Bókin er
195 bls. að lengd.