Morgunblaðið - 31.12.1987, Page 20

20 B
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 1987

Wiliam Shakespeare (1564—1616). Þessi
mynd birtist fyrst á titilblaði fyrstu heild-
arútgáfu af verkum skáldsins árið 1623.
Hnötturinn eða The Globe Playhouse, heimstákn sem Shakespeare visar óspart til í verkum sínum. (Öll veröldin er leiksvið_
o.s.frv.) James Burbage byggði þetta hús 1576 úr timbri, norðan við ána Thames. Það var tekið sundur 1598 vegna deilna um
landareignina og sett saman á ný sunnan við Thames. Tákn leikhússins er Herakles með jarðarhnöttinn á herðum sér. Takið sérs-
taklega eftir hringlaga þakinu sem var úr hálmi. Það slys átti sér stað á sýningu á Henry VIII árið 1613 að eldur úr fallbyssu lenti
í háiminum og húsið brann til grunna. Það var endurbyggt á sama stað og gert alveg eins, nema hvað nú var þakið úr flisum.
Shakespeare og
„Rómeó og Júlía“
William Shakespeare lifði ekki
lengi en hann skrifaði meira en flest-
ir menn og sennilega betur. Rómeó
og Júlía, sem íslenskir sjónvarpsá-
horfendur fá að sjá í uppfærslu BBC
á nýársdag, er eitt hans frægasta
verk. Það var samið einhvem tíma
fyrir 1597, en það ár kom verkið
fyrst út á prenti. Textarannsóknir
hafa síðan sannað að verk þetta er
■ með elstu verkum meistarans, og er
þá aðallega miðað við þróunina í
myndmáli skáldsins.
Gömul saga í
nýjum búningi
Rómeó og Júlía er frægasta ást-
arsaga sem flutt heur verið á leik-
sviði, en samt er langt frá því að
sagan sé frumleg og enn síður er
hugmyndin öll Shakespeares. Því
hagaði nefnilega þannig til á þeim
árum þegar Shakespeare var að
skrifa, að menn stálu hugmyndum
og jafnvel heilu verkunum -hver frá
öðrum blygðunarlaust, og komust
upp með það. Það gekk meira að
segja svo langt að höfundar gortuðu
af því að hafa fengið vissar hug-
myndir úr tilteknum bókum en ekki
fundið upp á þeim sjálfír. Þannig
fékk William Shakespeare hugmynd-
ina að ástarsögunni um Rómeó og
Júlíu frá gamalli sögu sem skrifuð
hafði verið oft áður. Sagan um elsk-
enduma tvo (þau nefndust Mariotto
og Giannozza) var fyrst skrifuð af
ítalanum Masuccio Salemiatano árið
1476 og margir ítalskir höfundar
léku sér að þeirri hugmynd. Þá er
fræg útgáfa sem Luigi da Porto
skrifaði árið 1530 og er hann senni-
lega fyrsti höfundurinn sem heldur
því fram að sagan byggi á raun-
verulegum atburðum i fymdinni. En
nöfnum elskendanna hefur verið
breytt, hjá da Porto kallast þau
Romeo og Guilietta.
En árið 1562, um það leyti sem
Shakespeare fæddist, kom út á prenti
langur Ijóðabálkur sem nefndist The
Tragicall Historye of Romeus and
Juliet eftir ítalska Ijóðskáldið Ban-
dello í þýðingu Arthurs Brooke. Það
var til þessa ljóðabálks sem Sha-
kespeare leitaði einhvem tíma eftir
1590, sennilega 1595, þegar hann
samdi harmleikinn um Rómeó og
Júlíu.
En Shakespeare var vitanlega
meira skáld en svo að hann tæki
eldri sögur upp hráar og setti þannig
í sín verk. Honum nægði hugmyndin
ein; af henni fæddist ódauðlegt lista-
verk. Við skulum skoða nokkrar
helstu breytingamar sem Shakespe-
are gerði, en fyrst er það söguþráður-
inn fyrir þá sem ekki þekkja hann:
Tveggja elskenda ljóð
Leikritið hefst á því að haldinn er
' dansleikur hjá Kapúlett fj'ölskyld-
unni, en á milli hennar og fjölskyldu
Rómeós, Montag, hefur lengi ríkt
óvinskapur. Rómeó fer grímuklædd-
ur á dansleikinn og verður ástfanginn
af Júlíu Kapúlett. Um nóttina, undir
svölum herbergja hennar, heyrir
Rómeó hana játa sér ást sina og fær
hana til að samþykkja að þau gifti
sig leynilega. Daginn eftir em þau
gefín saman af bróður Lárens, sem
vill binda enda á óvinskapinn.
Það næsta sem gerist er að Merk-
útsíó, vinur Rómeós, og Tíbalts,
frændi Júliu, lenda í harkalegu rifr-
ildi og grípa til vopna. Merkútsíó
deyr og Rómeó drepur Tíbalt, og er
sendur í útlegð fyrir vikið. Skömmu
síðar krefst fjölskylda Júlíu þess að
hún giftist París, ungum aðals-
manni, frænda furstans. Hún leitar
ráða hjá bróður Lárens er ráðleggur
henni að taka inn eitur nóttina fyrir
brúðkaupið sem veldur dásvefni. Öll
áform fara síðan út um þúfur og
þegar Rómeó kemur til að sjá Júlíu
í hinsta sinn hittir hann París og
þegar Júlía vaknar úr dáinu og sér
hvað hefur gerst stingur hún sig til
bana.
Helstu breytingamar sem Shake-
speare gerði eru þessar: a) Brooke
leyfði þessum ungu elskendum að
tutla við ást sína í tæpt ár en Shake-
speare dregur siiguna saman og
lætur hana gerast á fjórum dögum;
vitanlega til að leggja meiri áherslu
á ungæðishátt og hrifningarhæfi-
leika krakkanna. b) París, sem er
mikilvæg persóna þótt hann sé alltaf
í bakgrunninum, og á að giftast
Júlíu, kemur að gröf hennar aðeins
í meðfömm Shakespeares. c) Merk-
útsíó verður að stórri persónu í
höndum Shakespeares. Hann er
fyndnasti kjafturinn í öllu verkinu,
jafnvel á dauðastundu, og er algjör
andstæða Rómeós. d) Mjög mikil-
vægt er að Shakespeare gerir Júlíu
yngri en allir aðrir sem um hana
skrifuðu. Brooke segir hana 16 ára
en Shakespeare leyfír henni að vera
aðeins fjórtán, og er það væntanlega
í samræmi við markmið hans að
kynda undir óslökkvandi ástarelda
unglinga eins og Rómeós og Júlíu.
Hnötturinn
William Shakespeare (fæddur
1564) kom fram á sviðið sem leikrita-
höfundur árið 1592, var þá í kynnum
við frægan leikara, Edward Alleyn.
Marlow, Greene og Kyd vom mestu
og vinsælustu leikritaskáldin og
stældi Shakespeare þá óspart í upp-
hafí. Hann félck inngöngu í leikflokk
sem Jakob Burbage átti og rak, en
sonur hans, Ríkarður, átti eftir að
leika öll helstu hlutverkin sem Sha-
kespeare skapaði.
Ekki leið á löngu þar til Shake-
speare gerðist meðeigandi að leik-
húsi, þar sem sýnd vom hans eigin
leikrit jafn óðum og hann lauk við
þau, sem og annarra verk. Þetta leik-
hús nefndist Hnötturinn.
Fyrstu tíu árin samdi Shakespeare
aðallega glaðvær verk, orðaleiki um
ástarbrellur eins og Love’s Labor’s
Lost, As You Like It, Skassið tamið;
ljóðræna ævintýraleiki eins og
Draum á Jónsmessunótt; en einnig
dökka harmleiki á borð við Ríkarð
þriðja og Rómeó og Júlíu. En eftir
1600 kveður við annan tón. Þá er
heimssýn meistarans orðin ærið dökk
og hver harmleikurinn rekur annan;
það er eins og skáldið sé orðið beiskt
og opni áhorfendum sína svörtu,
stórbrotnu sál. En best er að enginn
veit hvemig á þessu stendur.
Hnötturinn var vinsælt leikhús á
tíð Shakespeares og verk hans með
þeim vinsælli. En skáldið gleymdi
aldrei að hann átti í hatrammri sam-
keppni við önnur leikhús, og beitti
hann öllum tiltækum ráðum til að
laða áhorfendur til sín. Umdeildur
var hann alla jafnan og samtíðar-
menn hans ekki á eitt sáttir um
snilld hans. Hann átti j að (.1 að
smjaðra fyrir kóngum og greifum
og öðrum áhrifamönnum; :em sagt
tækifærissinni.
Segja má að hróður hans aukist
með hveiju árinu sem líður frá dauða
hans 1616. Fyrsta heildarsafn verka
hans kom út á prenti 1623 en prent-
arar stálu öllu sem þeir gátu;
höfundarréttur þekktist ekki þá.
Áður en Dryden birti Essay on Dra-
matác Poetry árið 1668 hafði
heildarsafn skaldsins verið prentað
þrisvar. Shakespeare var ekki lengur
nútímaskáld en samt ekki enn sígilt.
Það gerðist ekki fyrr en 1709 þegar
Nicholas Rowe gaf út fyrsta vandaða
heildarsafn skáldsins; honum leyfðist
jafnvel að bæta við og strika út orð.
Þar með hófst skriðan: Allir sem
töldust til skálda og allir sem þóttust
hafa vit á skáldskap og leiklist skrif-
uðu býsnin öll um Shakespeare og
verk hans. Colridge setti hann á
goða stall, og þar er hann enn.
Af skáldlegn máli
Það er mjög mikilvægt að gera
sér grein fyrir þeirri leikhúshefð sem
William Shakespeare bjó við og hlúði
að. I stuttu máli, það sem skipti
máli var tungumálið sjálft. Leiksvið-
ið var lítið og opið undir berum himni
eins og grísku leikhúsin fomu og
snautt af munum, leikaramir klædd-
ust engum skrautbúningum, karlar
léku öll hlutverk því ekki þótti sæma
að konur stigju á svið, og sjaldan
gert hlé milli atriða. Aðeins var hægt
að sýna á sumrin og hófust sýningar
venjulega klukkan 3 e.h. Leikhús nú
á dögum á ekki ýkja margt sameigin-
legt leikhúsi Shakespeares, nema
innri starfsemi þess er ávallt hin
sama. Þess vegna voru leikrit þrang-
in meiri orðkynngi en við eigum að
venjast nú á dögum, leikrit fyrri tíma
voru fyrst og síðast orð. Textinn,
sem leikarar fluttu, sagði ekki aðeins
hvað persónum bjó í huga, heldur
einnig hvemig aðrar persónur litu
út, hvemig fatnaði þær klæddust
o.s.frv., eða eins og Helgi Hálf-
danarson, snjallasti þýðandi Sha-
kespeare-v rka segir á einum stað.
„En snjöllu leikskáldi var lagið að
birta neð orðunum einum margt það
sem nútímahöfundar eiga undir
tjaldamáluranum og ljósameistur-
um.“
William Shakespeare var skálda
færastur á þessu sviði. Frægð hans
byggir ekki endilega á efninu sem
hann valdi verkum sínum, heldur
miklu fremur því skáldlega máli sem
hann óf inn í þau. Með því að rýna
í skáldlegt mál (imagery) Shake-
speares hafa fræðingar eins og
Spurgeon og Clemen skipt ferli Sha-
kespeares í þijú skýrt afmörkuð
skeið:
Fyrsta skeið: Fýrstu árin sem hann
skrifaði, en í þeim verkum er skáld-
lega málið hreint og klárt skraut,
sjálfstæðar myndir birtast eins og
þramur úr heiðskíra lofti og mætti
auðveldlega sleppa án þess að skaða
heildarmyndina. Höfundur er sem
sagt alltof áberandi meðvitaður um
að hann er að mála með orðum.
Leikrit einkennandi fyrir þetta skeið
era Henry VI, The Comedy of Err-
ors, Love’s Labor’s Lost.
Annað skeið: Sömu einkenni og
áður en nú dregur úr þeim; skáldleg
tilþrif stinga enn í augu, við kom-
umst ekki hjá því að taka eftir þeim
vegna þess hve fyrirferðarmikil þau
era. En Shakespeare byijar á því að
ljá hverri persónu sérstök einkenni
fyrir tilstilli skáldlegs máls. Einkenn-
andi fyrir þetta skeið era Ríkarður
þriðji, Júlíus Sesar og Rómeó og
Júlía.
Þriðja skeið: Fullkomnunin. Æf-
ingin skapar meistarann og eftir
1600 hefur Shakespeare náð full-
komnun í listgrein sinni. Mjmdmálið
í meistaraverkum hans, Hamlet
(1601), Othello (1602), Lé konungi
(1605), Macbeth (1606) og Antony
and Cleopatra (1607) fellur svo listi-
lega inn í textann og hæfír svo
persónunum að það er ærið verk
fyrir æfðustu menn að greina það
sundur.
Ekki raunsæis verk
Eitt orð um Rómeó og Júlíu að
lokum. Það er ekki raunsæis verk.
Langt í frá. Shakespeare hafði
sjaldnast áhuga á raunsæi enda var
ekki búið að fínna upp það hugtak
á hans dögum. Hann var það mikið
skáld að honum hefði vafalítið dauð-
leiðst það. Við megum ekki leggja
til atlögu við verk hans með sama
hugarfari og við lesum nútímaskáld-
sögu eða horfum á nýtt leikverk.
Shakespeare reyndi ekki einu sinni
að segja heilsteypta sögu og hann
nennti ekki að eltast við óþarfa smá-
atriði. Þess vegna sjáum við engar
ítalskar hefðir eða siði í Rómó og
Júlíu, enda þótt sagan eigi að vera
ítölsk og gerast á ítalskri grand.
Shakespeare lætur meira að segja
Merkútsíó gera stólpagrín að ein-
vígjum að hætti Flórensbúa! Sha-
kespeare hafði ákveðin áhrif í huga
þegar hann samdi verk sín, alveg
eins og Poe þegar hann skrifaði
smásögur; og hann beitti öllum ráð-
um til að ná f»essum áhrifum fram.
Og er okkur ekki óhætt að fullyrða
að honum hafí tekist það?
HJÓ
Ástarjátning Júlíu:
Lat hniga tjald þitt, ástum náðug nótt,
svo lokist ágeng augu, og Rómeó
öruggur, óséð, ílýi mér i faðm
Ástin sér til að annast sína dul
við eigin ijóma, og eins eí hún er tlind
fer nóttin benni tezt. Eom biíða nótt
sem grandvör hefðarkona í svertum klæðumi
kenn mér að tapa í leik sem ég hef unmð.
par sem ósnortin æska er að veði!
hvl þmni dökku blæju blóðs míns funa
sem brennur mér í kinn, unz þrá min vogar
að.kalla ástar djörfung hrema dyggði
Eom nótt! með dag um nótt! - þvi Rómeó
mun hvila á svörtum svifvæng næturinnar
bjartari en snjór á hrafnsins ham Ó kom
þú milda nótt! kom blið og dökk á brá!
gefðu mér Rómeói þú mátt þíggja hann aftur
þegar hann deyr og gera úr honum stjörnur
(Helgi Hálfdanarson þýddi.)