Morgunblaðið - 25.06.1988, Síða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 25. JÚNÍ 1988
Svör sérfræðinganna
eftir Sigvrð Þór
Guðjónsson
í Morgunblaðinu 28._ maí svarar
stjóm Læknafélags íslands sjö
spumingum er ég bar upp í sama
blaði 6. maí. Undir greininni stend-
ur: Stjóm Læknafélags íslands.
Ólíkt hefði það verið viðkunnan-
legra að stjómarmenn hefðu einnig
párað nafn sitt undir, svo fyrirspyij-
andi og almenningur viti við hveija
er að eiga. Em það kannski Kasp-
er, Jesper og Jónatan? Svarið er
reyndar stílað beint til mín, bæði í
fyrirsögn og texta en orðalagið er
afar föðurlegt og klappandi á koll-
inn. Ég undra mig mest á því hvers
vegna stjómin sendi mér ekki bréf
eða hringdi heim til mín. Þegar ein-
hver spyr á opinberum vettvangi í
dagblaði munu allir lesendur um-
hugsunarlaust skilja slíkar leikregl-
ur: Auðvitað er gert ráð fyrir því
að svörin verði til upplýsingar fyrir
almenning en ekki einungis fyrir-
spyijanda. Annars hefði hann spurt
viðkomandi aðila prívat. Gerhugull
maður myndi auk þess álykta, að
sennilega vissi spyijandi sjálfur
svörin við spumingum sínum, þó
, honum léki hugur á að heyra þau
opinberlega af vörum svarenda.
Þessar óskráðu leikreglur þekkir
stjóm Læknafélagsins áreiðanlega
eins og allir aðrir. En hún hefur
takið þann kostinn að látast ekki
skilja þær, sennilega vegna þess
að slík látalæti gera henni auðveld-
ara um vik með undanbrögð.
Um afhendingu sjúkra-
gagna
Stjómin gerir allgóða grein fyrir
spumingum mínum í stuttu og hnit-
miðuðu máli, svo þannig geta þess-
ir menn hugsað ef þeir vilja. En
svörin sjálf em svo óljós, villandi
og jafnvel beinlínis röng, að þau
em verri en engin. Það skal ég
sýna lið fyrir lið. Ég birti fyrst
spumingar mínar, þá svör stjómar
Læknafélags íslands og loks at-
hugasemdir mínar við þau svör.
Spumingar: „Hvaða reglur em í
gildi um varðveislu sjúkraskýrslna
(joumala) á læknastofum, heilsu-
gæslustöðvum og sjúkrahúsum?
Hve langt nær trúnaðurinn innan
starfsfólksins; þ.e. geta allir „á
deildinni" eða jafnvel annað starfs-
fólk heilbrigðiskerfísins úti í bæ
vaðið í þessi trúnaðarmál?
Er eitthvert virkt eftirlit með því
að reglur um trúnaðarmál séu ekki
brotnar? Sé svo, hvemig er því hátt-
að?
Hver er réttur sjúklings til að
lesa eigin sjúkraskrá?"
Þessum spumingum þykist
stjómin svara með stærsta trompi
sínu í allri svargreininni:
„Varðveisla á sjúkraskrám og
öðmm trúnaðarmálum milli sjúkl-
inga og læknis, sem og annara
heilbrigðisstarfsmanna, byggist á
ákvæðum læknalaga. Læknar hafa
jafnframt siðareglur sínar að leiðar-
Ijósi í þessum efnum. Fyrirspyij-
anda er góðfúslega bent á þessar
, heimildir og einnig það, að á síðasta
Alþingi vom samþykkt ný lækna-
lög. Honum er sérstaklega bent á
15. grein þeirra laga (um þagnar-
skyldu), á 16. grein (um afhendingu
sjúkragagna) og á 18. grein (um
eftirlitsskyldu). Þessar lagagreinar
svara obbanum af spumingum fyr-
irspyrjanda."
I læknalögum, bæði.gömlu frá
1969 og nýju sem samþykkt vom
á Alþingi 5. maí sl. em vissulega
ýmis ákvæði um þagnarskyldu og
trúnaðarmál. En í gömlu lögunum,
sem formlega em enn í gildi, er
' ekki eitt einasta orð um varðveislu
sjúkraskýrslna. í nýju Læknalögun-
um sem taka ekki gildi fyrr en 1.
júlí stendur þetta í 16. grein um
afhendingu og varðveislu sjúkra-
gagna:
„Lækni er skylt að afhenda
sjúkraskrá, alla eða að hluta, sjúkl-
. ingi eða forráðamanni ef það þjónar
ótvíræðum hagsmunum sjúklings.
Leiki vafí á nauðsyn afhendingar
sjúkragagna eða þyki ástæða til
vegna ákvæða laga þessara um
þagnarskyldu er lækni heimilt að
afhenda landlækni einum sjúkra-
gögn sem trúnaðarmál til frekari
fyrirgreiðslu.
Ráðherra setur nánari reglur um
afhendingu og varðveislu sjúkra-
gagna og röntgenmynda að fengn-
um tillögum landlæknis og Lækna-
félags íslands.“
Ráðherra hefur enn ekki sett
þessar reglur. Það merkir m.ö.o.
að aldrei hafa verið og em enn
ekki til neinar reglur sem hafa laga-
gildi um varðveislu sjúkragagna.
Hins vegar er fyrirhugað að svo
verði í framtíðinni. En þær reglur
á eftir að semja og þess vegna veit
enginn með vissu hvemig þær muni
hljóða. Stjóm Læknafélags íslands
er þannig að vísa. til laga sem enn
ero ekki til (15. júní) og ekki er
hægt að fullyrða að nokkum tíma
verði til, hvað þá hvert er inntak
þeirra. En lesandi, sem ekki hefur
hugsað sérstaklega út í þessi mál,
tekur tilvísun stjómarinnar auðvit-
að svo í bestu trú að hún vísi til
ákveðinna reglna án fyrirvara: ein-
hverra skýrra og virðulegra gild-
andi laga. Ég læt svo lesendum
eftir að dæma um hvort svar af
þessu tagi eigi frekar að teljast vill-
andi eða beinlínis rangt.
Undanbrögð í stað svara
Takið svo eftir óljósu orðalagi hvað
afhendingarskyldu varðar og fyrir-
vömm í lagagreininni. Hvað felst í
því að „afhenda sjúkraskrá"? Merk-
ir það að sjúklingur megi bara eiga
hana? Eða má hann einungis lesa
eða kynna sér hana? Og hvað ger-
ist ef læknir telur það ekki þjöna
„ótvíræðum hagsmunum sjúklings"
(um álit sjúklings á eigin hagsmun-
um er ekki spurt) og afhendir land-
lækni plaggið til frekari fyrir-
greiðslu? Hvað þýðir það? Er þá
landlækni skylt að afhenda sjúkl-
ingi skrána þegjandi og hljóðalaust
eða á nú landlæknir að úrskurða
eitthvað um hagsmuni einhverra?
Kannski em þessi lög ekkert klár-
ari fyrir stjóm Læknafélagsins en
mér, en það hefði verið yndislegt
ef hún hefði gert almenningi ljóst
hvaða skilning læknum fyndist eðli-
legt að leggja í þetta óskýra orða-
lag 16. greinar nýrra læknalaga.
Þá hefði stjómin svarað í alvöm.
Þess í stað vísar hún til lagagreina.
I raun og vem vísar hún þannig
spumingunum frá. Beinlínis humm-
ar þær fram af sér. Það em undan-
brögð en ekki svör. En jafnvel með
frávísunaraðferðinni, sem er kerfís-
kallakækur, hefði mátt svara ná-
kvæmar. Hvar í ósköpunum kemst
t.d. hinn almenni maður yfír þessar
„heimildir" sem vísað er til? Það tók
undirritaðan marga daga að leita
að þeim og hendast út um allan bæ
spyijandi og snuðrandi; „laumaðist"
jafnvel í trúnaðarmál liggjandi á
glámbekk á leið sinni. Hvemig
skyldi þá manni á Raufarhöfn
vegna í slíku stappi? En Raufar-
hafnarbúinn fær hins vegar Mogg-
ann sinn sendan heim á hveijum
degi. Einmitt þess vegna spurði ég.
Og skyldi ekki fólki fínnast leyndar-
dómsfull þessi tilvísun læknanna til
siðareglna sinna sem þeir hafí að
leiðarljósi? Hvar skyldi nú þau plögg
vera að fínna? Alla vega ekki á
skrifstofum sem sjá um útgáfu
stjómarfarslegra laga og reglu-
gerða. Enda em siðareglumar að-
eins læknum til viðmiðunar um
æskilega hegðun í starfí en hafa
ekki lagagildi. Og það vita náttúr-
lega allir landsmenn svo það er
óþarfí að vera að minna á það í
Morgunblaðinu.
Hvað varðar aftur á móti eftirlits-
skyldu landlæknisembættisins sem
kveðið er á um í Læknalögum (18.
gr. í þeim nýju) er það ekkert svar
að vísa til lagagreina. Eitt em
ákvæði í lögum og annað hvemig
þeim er framfylgt í raun og vem.
Er framkvæmd þessa ákvæðis eitt-
hvað annað en orðin tóm? Það leik-
ur nefnilega sterkur gmnur á því
að embætti landlæknis sé engan
veginn í stakk búið að sinna þessu
verkefni þó ekki vantaði viljann.
Þetta læt ég nægja um það hve
ófullnægjandi helsta svarklausa
Læknafélagsins er. Og á hún þó
að þeirra áliti að svara „obbanum"
af spumingum mínum. En það er
ekki rétt. Svaragrein Læknafélags-
ins vekur upp fleiri spurningar en
hún svarar.
Ágreiningur milli sjúklings
og læknis
Þá vil ég örlítið víkja að þeim
svömm sem falla utan við þennan
„obba“. Það em ekki tilvísunarsvör
heldur em læknamir virkilega að
myndast við að svara frá eigin
bijósti.
Spuming: „Fái sjúklingur að lesa
sjúkraskrá sína en álítur villur eða
missagnir í henni, getur hann þá
krafist þess að þær séu leiðréttar?"
Svar: „Hafí þær verið staðfestar,
er það, skv. eðli málsins, jafnmikil-
vægt fyrir sjúkling og lækni, með
hliðsjón af starfa hans, að þær séu
leiðréttar. Leiðrétting er því að
sjálfsögðu auðsótt nauðsyn."
Þetta svar eins og hin svörin
vekur undireins upp aðra spum-
ingu: Hveijir staðfesta? Er það
læknirinn? Éða sjúklingurinn? Hvað
gerist ef ágreiningur rís um rétt-
mæti staðfestingar milli staðfestara
og sjúklings? Hver ræður? Þetta er
hálfsvar.
Spuming: „Getur sjúklingur
krafíst þess að slíkar skrár séu
eyðilagðar eða nafn hans máð
burtu? Ef ekki, hvers vegna?
Og svarið verður að teljast meist-
arverkið í svarasafninu:
„Krafa sjúkingsins um, að
sjúkraskrá hans verði eyðilögð eða
gerð nafnlaus, er ekki viturleg.“
En hvað er svona óviturlegt við
hana? Rök óskast. Reyndar er hér
verið að svara annarri spumingu
en um var spurt. Eins og lesendur
sjá var ekki spurt um viturleika,
heldur beinist spumingin að því að
leiða í ljós, hvað sennilegt er að
myndi gerast ef einhver sjúklingur
setti fram slíka kröfu. Viðbrögð
lækna í því tilviki myndu varpa
sterku Ijósi á samskipti lækna og
sjúklinga yfírleitt. En Kasper, Jesp-
er og Jónatan hjá Læknafélaginu
kæra sig augljóslega ekki um að
ræða þetta atriði. Eða era það
kannski Gísli, Eiríkur og Helgi sem
þama standa fyrir svömm?
Spuming: „Hvað er hæft í ásök-
unum Sigurðar Þórs Guðjónssonar
að varðveislu trúnaðarskýrslna á
geðdeildum kunni að vera ábóta-
vant?“
Svar: „Læknafélag íslands er
ekki kunnugt um, að ástæða sé að
ætla, að varðveislu trúnaðar-
skýrslna á geðdeildum sé ábóta-
vant.“
Dálítil útskýring: Ég hef aldrei
sagt að starfsfólk geðdeilda bijóti
trúnað á sjúklingum utan veggja
deildanna. Én landlæknar hafa látið
að því liggja í sjónvarpi og í blöð-
um, að engir hafí aðgang að sjúkra-
skrám nema læknir sem stundar
sjúklinginn og annar læknir sem til
þess væri sérstaklega kvaddur.
Þennan skilning marg ítrekaði að-
stoðarlandlæknir í persónulegu við-
tali við undirritaðan í vetur. En ég
hef aftur á móti haldið því fram
eftir vitnisburði fyrrverandi starfs-
fólks á geðdeildum — og reyndar
ýmsum fleiri deildum — að starfs-
fólki, a.m.k. sumra deilda, sé oft í
Iófa lagið að lesa skrár um sjúkl-
inga, þó ekki verði séð að nein
meðferðarnauðsyn beri til. A ég þar
t.d. við gæslumenn og næturverði.
Ég spurði reyndar beinlínis hvort
„allir á deildinni" gætu lesið skrám-
ar, en þann punkt virðir stjórn
Læknafélagsins ekki viðlits. Þessi
kenning mín er annars á allra vit-
orði sem eitthvert veður hafa af
þessum málum. Hún er því miður
S
Sigurður Þór Guðjónsson
„Þetta sjúrnalaspurs-
mál er ekki einangruð
meinloka sem undirrit-
aður hefur fengið á
heilann. Það er dæmi
um ástand. Það sýnir
betur en flest annað
sjálfdæmi o g ofríki
læknastéttarinnar til að
ráðskast með þjóðina
nánast að eigin geð-
þótta“
ekki illkvittni mín. Þvf til sönnunar
minni ég á orð Bjöms Önundarson-
ar tryggingayfírlæknis og fleiri í
ritdeildu út _af sjúkraskrám í DV
2. febrúar: „Ollum er ljóst að leynd
læknisfræðilegra gagna er ekki sú
sem landlæknir vill vera láta.
Sjúkraskrár liggja frammi á hin-
um ýmsu deildum sjúkrahúsa og
heilsugæslustöðvum, aðgengileg-
ar öllum læknum og starfsfólki
þessara stofnana.“ (Leturbr. undir-
ritaðs.) Læknirinn og félagar hans
segja nákvæmlega það sama og ég
með öðm orðalagi. Það er „öllum
Ijóst" að skrámar em „aðgengileg-
ar öllu starfsfólki". Stangast það
ekki á við yfírlýsingar landlæknis-
embættisins? En fyrst og fremst er
þetta óþolandi mannréttindabrot á
hinum vamarlausa sjúklingi. En nú
er tvennt til: Annað hvort hefúr
stjóm Læknafélagsins hvorki lesið
grein mína í Morgunblaðinu 4.
mars né skrifín í DV 2. febrúar.
Eða stjómin hefur lesið þessar
ritsmíðar en ekki séð „ástæðu til
að ætla“ að mark sé á þeim tak-
andi. Semjafngildireinfaldlega, svo
talað sé hreint út, þessari hlýlegu
yfírlýsingu: Strákskepnan hann
Sigurður Þór, jafnt og þrír virðuleg-
ir embættismenn heilbrigðiskerfís-
ins, em ósannindamenn.
Af hveiju eru sjúkraskýrsl-
ur geymdar?
Spuming: „Hvaða skoðun hefur
Læknafélagið á því frá mannrétt-
indasjónarmiði, að sjúkraskrár um
nafngreinda einstaklinga, þ. á m.
skrár geðdeilda um viðkvæm einka-
mál, séu varðveittar í þijátíu ár
eftir að meðferð er lokið?“
Svar: „Læknafélag íslands telur
regluna um 30 ára geymslu sjúkra-
gagna í alla staði eðlilega. Geymsla
slíkra gagna þjónar hagsmunum
sjúklinga, hverrar gerðar sem þeir
em, og stuðlar að því að gera starf
lækna markvissara í þeirra þágu.“
Hverjir em þessir hagsmunir
sjúklinga? Og hvemig stuðla
skýrslumar að markvísara starfí
lækna í þágu sjúklinga? Þetta svar
er algerlega órökstutt. Þarna hefði
þó verið gullvægt tækifæri til að
svara einni gmndvallarspurningu
sem aldrei hefur verið rædd: Hvaða
rök em fyrir því að sjúkraskrár séu
yfírleitt geymdar? — Af því bara
kannski? — I útvarpsþættinum
Hveiju svarar læknirinn, þann 3.
maí, var spurt um varðveislu sjúkra-
skýrslna. Réttlættu svarendur
geymslu þeirra (sem þeir sögðu
rejmdar að fymdust aldrei) með
þessum sömu orðum: að það þjón-
aði hagsmunum\ sjúklinga. En
reyndu þó. að færa ofíirlítil rök fyr-
ir þessari fullyrðingu: Hægt væri
að tékka á skránum þegar sjúkling-
ur kæmi aftur og enn aftur. Þá
spurði stjómandi þáttarins hvort
það gæti ekki einmitt boðið upp á
hroðvirkni og falskt öryggi. Lækn-
irinn reiddi sig á skrána fremur en
raunvemlegt ástand sjúklings við
innlagningu. Vöfðust þá svarendum
mjög tunga um tönn og urðu mót-
sagnimar í málflutningi þeirra ansi
vandræðalegar. Það veitti því
kannski ekki af að einhver aðili
heilbrigðiskerfisins gerði opinber-
lega rækilega grein fyrir þeirri
hugsun sem liggur að baki þessari
eilífðargeymslu sjúkragagna. Þegn-
amir sætta sig ekki lengur við órök-
studda forsjá ríkisstofnana. Þeir
krefjast þess að þær séu til viðtals
við það fólk sem þær eiga að þjóna
og umgangist það eins og vitsmuna-
vemr en ekki eins og fífl eða lítil
böm.
Alræði læknastéttarinnar
Það er reyndar mjög upplýsandi
að athuga hvemig þessi þijátíu ára
geymsluregla er til komin. (Og ég
minni á að hér er einungis um
vinnureglur sjúkrahúsa að ræða en
ekki stjómarfarslegar reglur.)
Þetta em tilmæli landlæknis frá
1980 í bæklingi sem landlækni-
sembættið gaf út og ber heitið: „Um
geymslutíma læknisfræðigagna.
Nefndarálit ásamt tilmælum land-
læknis." Nefndin, sem um ræðir,
var skipuð þremur læknum árið
1975. í hinni prentuðu álitsgerð er
þess getið að nefndin hafí leitað
víða fanga og gögnin send til um-
sagnar „margra aðila", auk félags-
fundar Læknafélags Reykjavíkur.
Og var „ýmsum aðilum", svo sem
bókasafnsfræðingum „boðið á fund-
inn“. Ég geri ráð fyrir að tillögur
nefndarinnar hafí verið kynntar
fyrir þessum „aðilum". Væntanlega
hafa þeir þá ekki séð neitt athuga-
vert við þá aðferð sem lögð var til
gmndvallar um fymingatíma
sjúkraskýrsína. En í nefndarálitinu
segir svo í kafla 3.2 Skoðanir á
fymingartíma:
„Skoðanakönnunin var send til
72 lækna, en nefndinni bárast aftur
25 svör, eða tæplega 35%. — Enda
þótt heimtur væm ekki eins góðar
og nefndin hafði vonazt eftir, gaf
könnunin til kynna, að nokkurrar
hneigðar gæti hjá svarendum um
ótakmarkaða geymslu sjúkrahús-
sjúkála, en meirihluti var svo
hlynntur allt að 30 ára geymslu
allra gagna, að ekki varð um villzt."
Sem sagt: Á gmndvelli álits 25
einstaklinga, sem allir em í sömu
starfsstétt og eiga svipaðra hags-
muna að gæta, em teknar mikil-
vægar ákvarðanir sem snerta alla
landsmenn. Hvorki meira né minna
en líkama og sál einstaklinganna.
Maður skyldi nú halda að þeir ættu
þess vegna að hafa sjálfír eitthvað
til málanna að leggja. Það hefði
kannski ekki verið mjög óviturlegt
að leita t.d. álits einhverra samtaka
sjúklinga. Af hveiju vom félags-
menn Geðhjálpar ekki spurðir? Eða
samtök astmasjúklinga? Eða gigt-
arsjúkra?
Þetta sjúrnalaspursmál er ekki
einangmð meinloka sem undirritað-
ur hefur fengið á heilann. Það er
dæmi um ástand. Það sýnir betur
en flest annað sjálfdæmi og ofríki
læknastéttarinnar til að ráðskast
með þjóðina hánast að eigin geð-
þótta.
Einn hópur manna, læknar, hefur
algjört vit fyrir öðmm hópi manna,
sjúklingum, sem þó er margfalt fjöl-
mennari. Jafnvel svokölluð réttindi
sjúklinga em skilgreind og ákvörð-
uð af læknum sjálfum fyrir sjúkl-
ingana. Einn hópur manna ákveður
þannig réttindi annars hóps manna.
Auðvitað eiga sjúklingarnir, sam-
félagið í heild, að gera eigin réttind-
akröfur, sem læknum sé gert skylt
að hlýða. Það tekur auðvitað tíma
að skýrgreina og setja fram slíkar
kröfur, að kynna þær hinum aðilan-
um, og komast loks að gagnkvæmu
samkomulagi mismunandi sjónar-
miða. En þetta verður að gera. Al-