Morgunblaðið - 23.07.1989, Blaðsíða 12

M

GLASNOST MEÐ GESTSAUGUM
HITABYLGJA
Á HfiTEL ROSSIYA
Og bandaríski sigurvegarínn
frá síðustu Cannes-hátíð, Sex,
Lies and Videotape er sýndur
einhvers staðar annars staðar
fyrir fullu húsi kátra Moskvubúa;
allt ætlar vitlaust að verða þegar
sovéski túlkurinn sem glymur
yfir salinn í gegnum hátalara-
kerfið reynir að þýða orðið
„fuck“.
Við erum í fullu fæði á Hótel
Rossiya. Þar er nógur matur en
undarlega ólekker. Eitthvert kjöt,
einhver fiskur. Skinkan, osturinn
og ísinn seðja sárasta hungrið.
Sama á við um aðra ríkisrekna veit-
ingastaði. Óaðlaðandi matur en
umfram allt óaðlaðandi þjónustu-
fólk, fúlt, áhugalaust, ef ekki hrein-
lega dónalegt. En þegar við förum
á co-opveitingastaðina, þar sem
starfsfólkið qálft stendur sameigin-
lega að rekstrinum er annað upp á
teningnum. Slíkum stöðum hefur
fjölgað í seinni tíð, en okkur er jafn-
framt sagt að nú sé verið að sauma
;að þeim með aukinni skattlagningu.
Einn slíkur er við annan endann á
göngugötunni Arbat. Eins og flestir
samkomustaðir virðist hann nánast
ómerktur. Inni er niðamyrkur og
miðpunktamir eru gosbrunnur og
sjónvarpstæki með dynjandi vest-
rænum poppmyndböndum. En
þama fáum við fyrirtaksmat og
elskulega þjónustu. Verð máltíðar-
innar fyrir fímm manns er vel á
annað hundrað rúblur eða meðal-
mánaðarlaun í landinu.
Og þegar gengið er út Arbat í
rökkrinu er þar fjöldi músíkanta
með frumstæð hljóðfæri, ljóðskálda
og ræðumanna sem þmma ádeilur
um ástandið í landinu yfir áhuga-
sömum vegfarendum.
Ein undirdeilda hátíðarinnar
er kvikmyndamarkaðurinn. Þar
sýnir Sovexportfilm erlendum
kaupahéðnum mikið úrval sov-
éskra kvikmynda — og reyndar
annarra þjóða líka. 16. kvik-
myndahátíðin í Moskvu markar
70 ára afmæli sovéskrar kvik-
myndagerðar, sem í upphafi var
í fararbroddi í heiminum en varð
harðstjóm, ritskoðun og stöðnun
að bráð. En núna er listgreinin
óvíða með meira lífsmarki en í
Sovétríkjunum. Sá tími er von-
andi liðinn að sovésk kvikmynd
í íslenska sjónvarpinu þýði met-
aðsókn að vídeóleigunum. Opin-
ber afskipti af kvikmyndagerð-
inni, hvort heldur er með ritskoð-
un eftirá eða stjórnun fyrirfram,
hafa veríð afnumin að verulegu
leyti; kvikmyndagerðarmennirnir
sjálfir hafa frelsið og ábyrgðina.
Þetta hefur skilað sér í fjöl-
breyttu efnisvali, — ekki síst
gegnumlýsingu á lífi og viðhorf-
um unga fólksins, krufningu á
stöðnuðu þjóðfélagi, sögulegum
fölsunum fortíðarinnar, — og
Ijölbreyttum aðferðum, — gam-
anleikjum, tónlistarmyndum, sál-
fræðistúdíum, stríðsmyndum,
glæpamyndum o.s.frv. Auðvitað
eru gæðin misjöfn; hvernig má
annað vera íiðnaði sem framleið-
ir um 300 myndir áríega? En
þjóð sem á leikstjóra eins og EI-
em Klimof, Gleb Panfilof, Teng-
hiz Abuladze, Sergei Paradjanof,
Sergei Solovyof og Nikita Mik-
halkof, svo einhveijir séu nefnd-
ir, er ekki á flæðiskeri stödd. Ef
slíkir menn fá að vinna í friði
verða þeir fljótlega annað og
meira en framandi nöfn fyrir
okkur. Sú staðreynd að leyfðar
hafa verið sýningar á milli 50
og 60 myndum sem áður höfðu
verið bannaðar vekur góðar von-
ir um framhaldið. Sovéski kvik-
myndaiðnaðurinn bindur sjálfur
miklar vonir við samframleiðslu
og samstarf við Bandaríkin og
önnur Vesturlönd; Fox hefurgert
við þá gagnkvæman dreifingar-
samning og Warner og UIP
hyggjast byggja bíó í Moskvu og
Leningrad. Oleg Rudnef, yfir-
maður Sovexportfilm er bjart-
sýnn, ekki aðeins á áframhald-
andi velvilja heldur einnig raun-
hæfan árangur, beinharðan
gjaldeyrí. „Þær myndir sem
munu ná lengst verða þær sem
fjalla um okkur sjálf og okkar
eigin lífsstíl, “ segir hann. Lauk-
rétt; frelsi í vestrænum anda má
ekki leiða til formúla í vestrænum
anda.
Samkvæmislífíð er fjörugt. Sov-
éski kvikmyndaiðnaðurinn starf-
rækir klúbb á hverju kvöldi sem
kallaður er PROCC; þar er bóðið
til skiptis upp á kynningar á sov-
ésku leikhúsi, þjóðlagatónlist, feg-
urðardrottningum, rokktónlist og
svo framvegis. Þetta er hávaðasam-
ur staður og háður sérkennilegum
afgreiðslureglum áfengis. Enginn
hefur getað útskýrt fyrir mér hvers
vegna sumir sovéskir veitinga- og
samkomustaðir selja allar þær þijár
tegundir áfengis sem fáanlegar em
yfirleitt, þ.e. vodka, kampavín og
hið prýðilega koníak frá Georgíu,
hvers vegna sumir selja bara
kampavín, á meðan aðrir selja ekk-
ert en leyfa gestum að koma með
sitt eigið áfengi, enn aðrir ekkert
en banna gestum að koma með sitt
eigið áfengi, og svo aðrir sem selja
ekkert en leyfa gestum að hafa sitt
eigið áfengi undir borðum. Mér sýn-
ist útkoman verða yfírleitt sú sama,
sumir verða fullir, sumir kenndir,
aðrir bláedrú.
Bjór er ófáanlegur fyrstu dag-
ana. Sultublandað vatn eða anan-
asdjús gjörðusvovel. Þegar bjór-
inn kemur selst hann upp á auga-
bragði. Ekkert sérlega góður
bjór. Pepsi hefur potað sér inná
sovéskan markað. Kók fæst hins
vegar bara í dollarabúðunum,
svokölluðu, þar sem útlendingum
gefst kostur á alls kyns vestræn-
um og sovéskum neysluvarningi,
auk minjagripa, gegn greiðslu í
gjaldeyri. Þar er líka nóg af bjór.
Fyrsta „Kringlan“ í Moskvu er
líka aðeins fyrir útlendinga og
útvalda gæðinga. Hún heitir Sov-
incenter og er eins og geimstöð
í eyðimörk, byggð af bandaríska
auðjöfrinum Armand Hammer.
Þar er kvikmyndamarkaðurinn
til húsa, en einnig alls kyns
skrautbúðir, enskur pöbb og
franskur restaurant. Fyrir doll-
arafólkið. Engin furða þótt bank-
að sé upp á hjá manni um miðjan
dag og þrír unglingsstrákar vilji
óðir kaupa dollara eða gallabuxur
eða Maríborough eða háskólaboli
eða bara eitthvað vestrænt. Og
svo kemur einn til mín rétt við
Rauða torgið þar sem hermenn
eru á hverju strái og býður
Moskvuplötuna hans Pauls
McCartney til sölu, — fyrir doll-
ara.
Það er rífandi aðsókn að hátíð-
inni. Vemlega erfítt fyrir venjulega
borgara að fá miða. Að meðaltali
fara Sovétmenn 14 sinnum á ári í
bíó sem er með því mesta í heimi.
Annað af dagblöðum hátíðarinnar,
Kaleidoscope kvartar yfír hitanum
og ringulreiðinni, en umfram allt
einu: Það vantar stjörnur. „Þessa
ómótstæðilegu, heillandi súper-
menn og súperkonur með langa
leggi sem almenningur elskar ...“
eins og komist er að orði. Rétt er
það, — stjörnurnar hafa látið sig
vanta. Á síðustu hátíð var sjálfur
Robert DeNiro formaður dómnefnd-
ar, — maður sem annars er yfirleitt
í felum. Hvernig maður er hann?
spyr ég einn af starfsmönnum há-
tíðarinnar. „Fullur á kvöldin, timbr-
aður á daginn. Ósköp geðugur," er
svarið. En sovéska súperstjarnan
og kynbomban Natalya Negoda,
orðin nánast heimsfræg sem Vera
litla og, í framhaldi af því, Playboy-
fyrirsæta, mætir á svæðið. Hún ber
sig vel en kvartar yfir því í einka-
samtölum að maðurinn sinn lemji
sig.
Þótt almennt vanti stjömur er
hér ijöldinn allur af velmetnum
leikurum og leikstjórum, — ef
MARK
PEPLOE
MARK PEPLOE var búinn að
finna túlkinn sinn þegar við hitt-
umst um miðbik hátiðarinnar og
drukkum saman hinn geysivin-
sæla sovéska ananasdjús. Peploe
er nettur maður, rétt undir fer-
tugu, nánast hlédrægur. Ég rifja
upp að við afhendingu Óskars-
verðlaunanna fyrir handritið að
Síðasta keisaranum hafi hann
virst sallarólegur en vinur hans,
Bernardo Bertolucci, leikstjóri
verið yfirkominn aftilfinningum.
Hann hlær: „Kannski var það
vegna þess að hann er ítali en
ég er Skoti. En þú mátt ekki
leyma því að Bernardo fékk níu
kara en ég bara einn.“
Mark Peploe er í Moskvu með
eiginkonu sinni sem er bún-
ingahönnuður og hefur unnið við
sumar mynda hans. Þau eiga bæði
erfítt með að lýsa hrifningu sinni á
því sem borið hefur fyrir augu og
eyru. Fyrir mig tengjast þessar
breytingar sem við erum að upplifa
hér með sérstökum hætti Síðasta
keísaranum sem þeir hafa ekki áður
treyst sér til að sýna,“ segir hann.
„Rétt eins og myndin okkar reynir
að fylla inní eyður í kínverskri sögu
eru menn hér núna að uppgötva
fortíð sína uppá nýtt. Þetta er eins
og William Tell að vakna eftir hálfa
öld. Til að skilja samtíðina og móta
framtíðina _ verðum við að þekkja
fortíðina. Ég elska sögu; hún var
stór hluti af námi mínu í Oxford.
En þegar ég fór að skrifa Síðasta
keisarann uppgötvaði ég að sú ver-
aldarsaga sem ég hafði lært var
nánast fölsk eða í það minnsta mis:
vísandi; hún var evrósentrísk. í
Kína er Kína í miðju heimskortsins.
Sovétríkin eru það hér. Evrópa hjá
okkur. Þegar ég fór að rannsaka
fáanlegar heimildir um ævi síðasta
keisarans, Pu Yi — og þær heimild-
ir eru ófullkomnar og mengaðar
lygum — þá vaknaði ég aftur til
vitundar um samhengið: jörðin er
kúla sem snýst og við snúumst
með. Ekki ný hugsun en gleymist
oft. Og þetta samhengi rifjast núna
upp fyrir mér héma í Moskvu."
Hann segir að viðbrögð Kínveija
við myndinni hafi sum verið afar
gagnrýnin. Þeir hafi sakað sig um
sögulegar falsanir. „En þótt ég
hafi ekki frekar en þeir fundið hinn
eina sögulega sannleik um þetta
tímabil í fortíð Kína held ég að
okkur hafi tekist að leiða fram
skáldlegan sannleik um óvenjulegt
líf venjulegs manns.“
En hver er lykillinn að alþjóð-
legri velgengni Síðasta keisarans?
„Eg held að það sé þessi sköpun
leyndarheims sem kvikmyndalist-
inni tekst stundum — að flytja
áhorfandann inn í dularfullan fram-
Morgunblaðið/Sigmundur Emir Rúnarsson
IVIark Peploe á Moskvuhátíðinni: „Þetta er eins og William Tell
að vakna eftir hálfa öld ...“
andi heim, sem geymir töfra goð-
sagnarinnar. Við lifum öll með ein-
hveijum hætti ófullnægðu lífí; við
lítum á okkur sem fanga þess lífs.
Síðasti keisarinn hafði allt vald sem
hann þurfti; samt var hann fangi
þessa valds. Ég held að hið öfga-
fulla dæmi af Pu Yi leiði okkur
fyrir sjónir að við erum öll jöfn,
þrátt fyrir ólíkar aðstæður, auð og
völd, við erum öll jöfn í fangelsi
okkar.“
Þeir Mark Peploe og Bemardo
Bertolucci kynntust fyrst fyrir
tveimur áratugum. „Mig minnir að
það hafi verið í Paris heima hjá
Agnes Varda,“ segir hann. „Svo
kvæntist hann Claire systur minni
sem einnig er leikstjóri fyrir tíu
árum og samband okkar hefur ver-
ið náið síðan.“ Hann viðurkennir
að þeir Bertolucci hafi vissulega oft
orðið ósammála á margra ára
vinnsluferli Síðasta keisarans, sem
raunar átti fyrst að verða sjónvarps-
þáttaröð í tíu hlutum. „En það voru
miklu frekar skoðanaskipti en
ágreiningur. Kosturinn við Bern-
ardo er sá að hann gerir svo miklar
kröfur að ég næ betri árangri við
að starfa með honum. Hann er
þeirri gáfu gæddur að telja allt
mögulegt.“
Mark Peploe þreifaði fyrst fyrir
sér við blaðamennsku og heimilda-
myndagerð eftir að hann útskrifað-
ist frá Oxford. Hann fór yfir í leikn-
ar kvikmyndir af því hann hélt að
auðveldara væri að hafa stjórn á
skáldlegum veruleika en raunveru-
leikanum. Það reyndist misskilning-
ur. Fyrst skrifaði hann handrit að
vestra sem byggði á sögu eftir
Heinrich von Kleist og Joseph Losey
ætlaði að leikstýra, en eftir langa
leit að aðalleikurum, Clint East-
wood eða Lee Marvin, dó Loseý
þegar allt var klappað og klárt. Tvö