Morgunblaðið - 23.07.1989, Blaðsíða 19

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 1989

S
PlínrgwMaliii
Arvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
MatthíasJohannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 80 kr. eintakið.
Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Kolbeinsey er
mikilvægur
grunnlínupunktur
Kolbeinsey er lítil, óbyggð
eyja 36 sjómílur norðvestur
af Grímsey. Hún er nyrsti oddi
grynningar, sem rekja má alla
leið til Víkurhöfða á Flateyjar-
dal. Flatey á Skjálfanda og
Grímsey standa því á sama
hryggnum og Kolbeinsey.
Kolbeinsey er eins konar út-
vörður íslenzkra hagsmuna á
norðurslóðum. Hún er rpikilvæg-
ur grunnlínupunktur, sem við
miðum við þegar fiskveiðilög-
saga okkar er ákvörðuð. Hún
skenkir okkur væna sneið af
hafsvæðinu milli íslands og
Grænlands. Aðrar þjóðir hafa
að vísu ekki viðurkennt þennan
grunnlínupunkt formlega, en
þær gera það í reynd.
Elztu mælingar á Kolbeinsey,
trúlega frá 1580, segja eyjuna
750 metra frá norðri til suðurs,
113 metra frá austri til vesturs
og 113 m á hæð. Heljaröfl sjáv-
ar og hafíss hafa hinsvegar
höggvið utan af henni öld eftir
öld. Þegar eyjan var mæld 1978
var hún aðeins 37,8 m frá austri
til vesturs, 42,8 m frá norðri til
suðurs og 5,4 m að hæð. Líkur
standa til að eyjan hverfi fyrr
en síðar verði hún ekki styrkt
til að standast þau heljaröfl er
að henni sækja.
Morgunblaðið greindi frá því
fvrir fáum dögum að þyrlupallur
verði reistur í Kolbeinsey í sum-
ar. Hann á að auðvelda rann-
sóknir þar, sem eru nauðsynleg-
ur undanfari ákvarðana um
styrkingu hennar. Pallurinn
verður 7 metrar í þvermál og í
hann þarf 150 tonn af stein-
steypu.
Stefán Guðmundsson alþing-
ismaður hefur ítrekað vakið
máls á nauðsyn þess að styrkja
Kolbeinsey gegn heljaröflum
sjávar og hafíss, svo og á mikil-
vægi þess að koma þar upp sigl-
ingamerkjum, til að auka á ör-
yggi sjófarenda, sem og búnaði
til veðurathugana. Styrking eyj-
arinnar styðst og við náttúru-
verndarsjónarmið.
Fagna ber því að nú eru hafn-
ar framkvæmdir í Kolbeinsey,
sem gera nauðsynlegar rann-
sóknir á henni áuðveldari í fram-
kvæmd. Eins og Eyjólfur Kon-
ráð Jónsson alþingismaður sagði
í þingræðu um Kolbeinsey, er
„mjög mikilvægt að viðhalda
þessum kletti vegna fiskveiði-
réttinda og annarra réttinda
okkar á þessu hafsvæði".
Frelsið er
• brothætt leik-
fang. Og vandmeð-
farið. Ég nefni lítið
dæmi úr persónulegri
reynslu minni. Margt
mega blaðamenn
þola; jafnvel að hafa orðið bandingj-
ar illmenna, blásaklausir. Þegar ég
hafði lesið grein um ástandið í
Malawi í hinu alþjóðlega tímariti
ritstjóra, IPI-report, varð mér ljóst
að ég hafði verið notaður af valda-
gráðugum afríkuleiðtoga, dr. Hast-
ings Banda, og útsendurum hans.
í gestabók okkar Hönnu stendur
nafnið Kanyama Chiume við 26.
febrúar 1960. Þessi maður var e.k.
erindreki dr. Banda sem þá var í
brezku fangelsi í Njassalandi, eins-
og þessi skiki af Afríku hét þá. Ég
hafði boðið honum heim því ég
hafði áhuga á því að rétta þessu
fólki hjálparhönd í frelsisbaráttu
þess. Þeir áttu í útistöðum við Breta
sem þá skirrðust ekki við að fleygja
andstæðingum sínum í svartholið.
Ég hafði átt samtal við Chiume sem
birtist í Morgunblaðinu föstudaginn
19. febrúar undir fyrirsögninni:
Njasslendingar senda nefnd til ís-
lands, biðja íslendinga taka upp
mál dr. Banda í Strassborg. Þar
segir m.a. að fjögurra manna sendi-
nefnd hafi komið til Reykjavíkur
að ræða við áhrifamenn um málefni
Njassalands og jafnframt „að bera
fram óskir um, að íslendingar beiti
sér fyrir því, að máli dr. Banda,
leiðtoga Njassalandsmanna, verði
skotið fyrir mannréttindanefnd
Evrópuráðsins í Strassborg, en
hann situr nú í fangelsi suður í
Afríku." í þessari sendinefnd voru
auk Chiume þrír Bretar sem lögðu
sjálfstæðisbaráttu njasslendinga
lið. Fjórmenningarnir voru ánægðir
með íslandsferðina og töldu sig
hafa fengið vilyrði fyrir stuðningi.
Framhald er á forsíðu-samtalinu á
19. síðu Morgunblaðsins þennan
dag, en á 2. síðu er rammagrein
um Njassaland með korti og mynd
af dr. Banda. Á kortinu má sjá að
Njassáland liggur á milli Zansír,
Tanzaníu og Mósambík. Malaví-
vatn liggur á norðurlandamærun-
um. Öll er umsögnin um dr. Banda
og Njassaland á einn veg: full hlýju
í garð þeirra njasslendinga.
I IPI-greininni segír að í Njassa-
landi sem nú heitir Malawi ríki hin
mesta kúgun og haldi dr. Banda
öllu í jámgreipum, enda einræðis-
seggur og ógnvaldur.
Þar eru menn hand-
teknir fyrirvaralaust
og grimmdin og misk-
unnarleysið verra en
á veldisdögum Breta
og var þó varla á það
bætandi. Allt hneppt í fjötra, fólkið
ófijálst, málfrelsi afnumið, prent-
freisi þurrkað út. Rödd stjómarand-
stöðunnar kæfð. Eina dagblað
landsins, The Daily Times, í eigu
forsetans. Landið að mestu lokað
og litið á erlenda fréttamenn sem
erkifjendur. Dr. Banda hefur einn
Afríku-leiðtoga staðið í makki við
mannhatursöflin í S-Afríku og
kannski engin furða. Og ofan á
þessar hörmungar allar bætist svo,
las ég nýlega í brezku blaði, að 115
þúsund Malawi-búar hafa misst
heimili sín og uppskem þegar of-
viðri geisaði í norðurhéruðunum,
landskjálftar í miðju landi og flóð
í suðurhéruðunum. Landskjálftarnir
voru þeir hörðustu sem mælzt hafa
í Suður-Afríku, 5,7 og 6,5 stig á
Riehter-kvarða. Flóðin meiri en
nokkru sinni frá 1956. Á flóðasvæð-
inu leituðu íbúamir skjóls í ttjánum.
Nú eru um 350 þúsund manns á
framfæri Rauða krossins á þessum
slóðum.
Ríkisstjórn dr. Hastings Banda
getur að vísu ekki borið ábyrgð á
náttúruhamförum. En hún hefur
gert sig seka um villimannlega ógn-
arstjórn. Valdsstjómartilburðir
Breta á sínum tíma blikna í saman-
burði við þau ósköp sem landsmenn
hafa mátt þola af eigin herrum frá
því landið fékk sjálfstæði.
Blaðamennsku fylgja oft mikil
og sár vonbrigði. Þessi saga frá
Malawi er lítið dæmi um slíkan
sársauka. Blaðamaður getur að
ósekju orðið handbendi helvítis án
þess gera sér grein fyrir því. Svo
þegar hann stendur andspænis
veruleikanum, bláköldum og nökt-
um, situr hann uppi með mistökin
án þess geta leiðrétt þau. Hann er
einfaldlega fómardýr svika og
íllmennsku. Þannig þekki ég blaða-
menn sem stóðu með Kastró þegar
hann þóttist berjast fyrir frelsi
Kúbu, gegn alræði. Þá gekk New
York Times erinda hans og mörg
önnur blöð sem berjast fyrir frelsi
og mannréttindum. Ég man ekki
betur en Morgunblaðið hefði einatt
samúð með skæruliðaforingjanum
áður en hann kastaði grímunni og
kreppti hnefann. Honum var jafnvel
líkt við Krist í einhverri greininni
frá þeim tíma, ef ég man rétt. En
ástæðulaust að rifja það upp.
Nú naga ég mig í handabökin
fyrir að hafa rétt dr. Banda og
samfylgdarmönnum hans hjálpar-
hönd með allt að því ástríðufullum
skrifum í Morgunblaðið. Hann átti
það svo sannarlega ekki skilið eins-
og nú hefur komið í ljós. En hitt
er sýnu verra, að þegnar hans áttu
það ekki heldur skilið; þeir sízt af
öllum. Hlutskipti þeirra er líklega
ekkert betra en þrælanna sem flutt-
ir voru vestur um haf á sínum tíma;
eða kúgaðra Kínveija undir ógnar-
stjórn kommúnista. Aðbúnaður
þeirra sízt betri en fólksins sem
hrundi niður í móðuharðindum þeg-
ar verst gegndi hér heima.
Greinin í IPI-report hefur komið
við kaunin á mér. Það er sársauka-
fullt að hafa orðið leiksoppur harð-
stjóra. En verst af öllu að eiga það
alltaf yfir höfði sér, svo lítilmótleg
sem mannskepnan er í aðra rönd-
ina. Það er sök sér að búa við tak-
markað frelsi andspænis náttúr-
unni. En hitt er verra að glata frels-
inu í hendumar á þeim sem ógna
með ofbeldi.
Marxistar hljóta að sitja uppi
með harmsögulega reynslu af blá-
eygu sakleysi sínu. Ég hef oft vor-
kennt þeim. En ég hef þó hætt að
hafa samúð með þeim sem vilja
ekkert læra af sárri reynslu og af-
saka viðstöðulaust mannhaturs-
herferð helstefnu sinnar. Það hlýtur
að reyna á samvizkuna — ef hún
er þá einhver.
Blaðamaður sem starfar í rót-
lausri ringuireið samtímans á það
alltaf yfir höfði sér að sitja uppi
með hryðjuverkamenn einsog
kláðamaur á samvizkunni.
Dr. Banda, forseti Malawi, er
víti til að varazt. Það veit ég nú,
en það vissi ég ekki í febrúar 1960.
Og hver veit nema Kanyama Chi-
ume viti það einnig. Harðstjórar
eiga hvorki vini né samstarfsmenn.
Þeir safna um sig böðlum sem eru
spegilmyndir þeirra og skuggar;
jámönnum með einhvem Nagy á
samvizkunni; einhvem stúdent; eða
verkamann.
Já-mönnum með flekkaðar hend-
ur.
M.
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Lýðræðið er svo
sjálfsagt í hugum okkar
íslendinga, að við áttum
okkur ekki alltaf á,
hversu dýrmætt það er.
Það ætti þó að verða okk-
ur ljóst, þegar fréttir ber-
ast af mönnum, sem meta það svo mikils,
að þeir eru jafnvel tilbúnir að fórna lífinu
fyrir það. Það var ekki fyrst og fremst
hungur eða örbirgð, sem fékk þúsundir
kínverskra ungmenna til flykkjast út á
stræti Peking í júní síðastliðnum, heldur
vonin um að umbætur í stjórnmálum
fylgdu í lqölfar þeirrar þróunar í frjálsræð-
isátt, sem vissulega hefur átt sér stað þar
í landi á undanförnum áram.
En lýðræðið gerir kröfur til þeirra er
við það búa. Það krefst ábyrgðar, bæði
af kjósendum og stjómmálamönnum. Sér-
hveijum borgara í lýðræðisríki ber að vera
virkur þátttakandi og veita þeim, sem
valist hafa til trúnaðarstarfa nauðsynlegt
aðhald. Stjórnmálamennimir verða á hinn
bóginn að gera sér grein fyrir hlutverki
sínu og ekki síst þeim skorðum, sem valdi
þeirra eru settar. Hlutverk þeirra á einkum
að vera fólgið í því, að marka stefnu í
sameiginlegum málefnum umbjóðenda
sinna og setja almennar leikreglur, þar sem
jafnræði ríkir. Á hvora tveggja hefur ver-
ið nokkur misbrestur hér á landi. Bæði
hættir hinum almenna borgara til að líta
á stjórnmálin sem leikvöll atvinnustjórn-
málamanna og láta þau afskiptalaus og
eins telja ýmsir stjórnmálamenn, að þeim
beri að hafa sem mest afskipti af daglegu
lífi fólksins í landinu; hafa vit fyrir því.
RÍKISSTJÓRN
Steingríms Her-
mannssonar hefur
ríkissljórn nú verið við völd í
tæplega tíu mán-
uði. A þeim tíma
hefur greinilega komið í ljós, hvert viðhorf
forystumanna hennar er í þessum efnum.
Hér er um að ræða einhveija mestu forsjár-
hyggjustjórn sem um getur hér á landi á
síðustu áratugum. Þarf líklega að leita að
minnsta kosti þijátíu ár aftur í tímann,
til haftaáranna, til að finna hennar líka.
Sljómlyndið er eitt höfuðeinkenni ríkis-
stjómarinnar. Annað er sú árátta, að leysa
mál aðeins til bráðabirgða. Til dæmis um
þetta má minna á, að þegar hún tók við
völdum, vora gefnar stórorðar yfirlýsingar
um að bjarga ætti útflutningsgreinunum
frá yfirvofandi hrani og koma í veg fyrir
stórfellt atvinnuleysi. Sagði forsætisráð-
herrann meðal annars, að þjóðin stæði nær
gjaldþroti en nokkru sinni áður.
Við þessar aðstæður hefði mátt ætla,
að gripið yrði til róttækra aðgerða. En í
stað þess að reyna að bæta rekstrarskil-
yrði útflutningsfyrirtækja með almennum
aðgerðum var stofnaður fyrirgreiðslusjóð-
ur, „Atvinnutryggingarsjóður útflutnings-
greina“, þar sem taka átti ákvarðanir um
örlög einstakra fyrirtækja. Látið var héita
svo, að með því að framlengja lán fyrir-
tækjanna væri verið að leysa vanda þeirra.
Þama var stjómin hins vegar aðeins að
skjóta vandanum á frest. Hefur það raun-
ar verið megineinkenni allra gerða hennar
ÞEGAR FJÁRLÖG
voru afgreidd í vet-
ur var ljóst, að
milljarða króna
halli hafði orðið á
rekstri ríkissjóðs.
Fjármálaráðherra
hafði uppi stór orð
um að þessari þró-
un hygðist hann snúa við og skila ríkis-
sjóði með 1.200 milljóna afgangi í árslok.
Við endanlega fjárlagagerð var tekjuaf-
gangur A-hluta ríkisbúskaparins áætlaður
rúmar 600 milljónir króna. Til þess að ná
markmiðinu um hallalausan ríkisbúskap
knúði stjórnin fram stórfelldar skatta-
hækkanir á Alþingi í vetur. Þrátt fyrir það
bendir margt til þess, að staða ríkissjóðs
verði síst betri í ár en í fyrra. Hagdeild
fjármálaráðuneytisins telur að hallinn
Hallinn á
nkissjooi
og viðbrögð
stjórnar-
innar
Stjórnlynd
Laugardagur 22. júlí
Morgunblaðið/Einar Falur
stefni í 4,2 milljarða króna, nema gripið
verði til sérstakra aðgerða.
Af þessu tilefni hefur ríkisstjórnin enn
einu sinni kallað saman neyðarfund og
eins og svo oft áður verður ekki annað
sagt en að niðurstaðan sé harla rýr. Boðað
er að hallinn verði réttur af með þríþættum
aðgerðum; breyttri innheimtu á bensín-
gjaldi og launaskatti, auknum innlendum
lántökum og niðurskurði ríkisútgjalda.
Um hinar breyttu innheimtureglur er
það að segja, að þær hafa í raun engin
áhrif á afkomu ríkissjóðs. Aðeins er verið
að stytta skilafrest á bensíngjaldi úr tveim-
ur mánuðum í einn og koma á mánaðar-
legri innheimtu launaskatts í stað þess að
innheimta hann annan hvern mánuð. Áhrif
þessara aðgerða eru að tekjur, sem ella
hefðu skilað sér í byijun ársins 1990,
munu koma fram í reikningum fyrir árið
1989. Þannig á að bæta stöðu ríkissjóðs
í ár með sjónhverfingum.
Veigamesti þátturinn í þessum svoköll-
uðu aðgerðum ríkissjóðs er aukin innlend
lántaka. Með henni á að brúa 3 milljarða
af áætluðum 4,2 milljarða fjárlagahalla.
Nú má segja, að miðað við aðstæður sé
skárra að ríkið afli tekna með innlendri
lántöku en með aukinni skattheimtu eða
lántöku erlendis. En er það raunhæft, að
byggja aðgerð til að mæta halla á ríkis-
sjóði á hugsanlegri söluaukningu á spari-
skírteinum ríkissjóðs? í fjárlögum var gert
ráð fyrir að spariskírteinin seldust fyrir
5,3 milljarða króna á árinu og um mitt
ár höfðu þau selst fyrir 3,2 milljarða. Því
vantar enn 2,1 milljarð til að ná því marki
sem sett var í fjárlögunum. Nú á að bæta
þremur milljörðum við það!
Það er líka ástæða til að velta fyrir
sér, hver áhrif þessi innrás ríkisins á fjár-
magnsmarkaðinn getur haft. Líkur era á,
að afleiðingarnar muni felast í vaxtahækk-
un og gengur það þvert á þá yfirlýstu
stefnu ríkisstjórnarinnar að lækka raun-
vexti. Enn hlýtur sú spurning að vakna,
hvort þetta fjármagn væri ekki betur kom-
ið úti í atvinnulífinu.
Þriðji þátturinn í þessum svokölluðu
aðgerðum ríkisstjómarinnar er niður-
skurður ríkisútgjalda um allt að 800 millj-
ónir króna. Enn sem komið er er hér að-
eins um viljayfirlýsingu að ræða, vegna
þess að útfærslan liggur ekki fyrir. Það
verður fróðlegt að sjá, hvort samstaða
næst í ríkisstjórn og á Alþingi um þennan
niðurskurð þegar til kastanna kemur. Þar
mun óhjákvæmilega koma til árekstra,
bæði milli sjónarmiða einstakra flokka og
landshluta. Það verður erfitt fyrir þessa
þriggja flokka stjórn, sem hefur nauman
meirihluta á þingi, að ná samstöðu um
aðgerðir af þessu tagi.
HÉR SKAL EKKI
dregið í efa, að nið-
urskurður ríkisút-
gjalda sé nauðsyn-
legur, enda stafar
vandi ríkissjóðs af
of miklum útgjöldum fremur en of litlum
tekjum. Sést það glöggt á því, að þrátt
Stöðva þarf
eyðsluna
fyrir miklar skattahækkanir í vetur er
útlit fyrir að staða ríkissjóðs verði síst
betri í ár en í fyrra. Orsök hallans nú
stafar miklu frekai\af því, að eyðslan hef-
ur farið úr böndunum heldur en að tekjurn-
ar hafi brugðist.
Hömlulaus aukning ríkisútgjalda er ekki
nýtt vandamál og er í því efni ekki sérstak-
lega við þessa ríkisstjórn að sakast, þó
hún hafi lítið gert til úrbóta. Þarna er
fyrst og fremst um að kenna þeim hugsun-
arhætti, sem valdið hefur því, að þjóðin
hefur um langt skeið lifað um efni fram.
Að þessu víkur Einar Oddur Kristjáns-
son, nýkjörinn formaður Vinnuveitenda-
sambands íslands, í viðtali í fréttablaði
VSÍ, sem nýlega kom út. Þar segir hann
meðal annars: „Takist ekki að stöðva
eyðsluna, er óhugsandi, að finna megi við-
unandi rekstrarskilyrði fyrir framleiðsluna
í landinu. Það gerist ekki öðruvísi en að
þjóðin öll, sem heild, nái að sjá hlutina í
réttu ljósi og laga sig að þeim veraleika,
sem við búum við.“
Þá segir Einar Oddur: „Á liðnum árum
hefur eyðsluvandinn valdið bæði almenn-
ingi og fyrirtækjum verulegum skaða. Það
fer ekki milli mála, að hagvöxturinn hér
á landi hefði á undanförnum árum verið
miklu meiri, ef við hefðum gætt hófs og
jafnvægi ríkt í efnahagslífinu. Því miður
gengur ríkið alltaf á undan í eyðslunni,
en stjórnmálamenn eiga sér þá afsökun,
að stöðugt eru gerðar kröfur um aukna
opinbera þjónustu. Þessum kröfum verður
að linna.“
ÞARNA KEMUR
Einar Oddur að
ákveðnum vanda,
sem stjórnmála-
menn í lýðræðisríki
eiga við að stríða.
Þeir eru undir stöðugum þrýstingi frá
hagsmunahópum, sem gera sífellt auknar
kröfur um opinbera aðstoð og fjárveitingar
sér til handa. Kröfur þessara hópa um
ríkisútgjöld eru jafnan háværari en kröfur
hins almenna skattgreiðanda um minni
álögur, þar sem hagsmunir þess, sem nýt-
ur tiltekinnar opinberrar aðstoðar, eru að
jafnaði meiri en hagsmunir þeirra mörgu,
sem greiða kostnaðinn sem af henni hlýst.
Af þessu leiðir, að almennt gengur illa að
skipuleggja þrýsting frá illskilgreinanleg-
um hópum eins og skattgreiðendum eða
neytendum, á sama tíma og sérhagsmuna-
hóparnir eiga auðvelt með að skipuleggja
sig og koma kröfum sínum á framfæri.
Það er hins vegar ljóst, að til þess að
ná árangri í efnahags- og atvinnumálum
verða stjórnmálamenn að vera á varðbergi
gagnvart hagsmunaþiýstingi á hendur
ríkissjóði og skattgreiðendum. Ástandið í
ríkisfjármálum íslendinga er til vitnis um
vanmátt þeirra að þessu leyti. Sá van-
máttur birtist skýrt í aðgerðunum, sem
rikisstjómin hefur nú kynnt, enda hefur
hún nú í raun gefist upp við landsstjórn-
ina. Það eina, sem heldur í henni lífinu,
er óttinn við dóm kjósenda.
Kröfur
hagsmuna-
hópa
„Á liðnum árum
hefiir eyðsluvand-
inn valdið bæði
almenningi og
fyrirtækjum veru-
legum skaða. Það
fer ekki milli
mála, að hagvöxt-
ur hefði á undan-
förnum árum ver-
ið miklu meiri, ef
við hefðum gætt
hófs ogjafiivægi
ríkt í efnahagslíf-
inu. Því miður
gengur ríkið allt-
af á undan í eyðsl-
unni, en stjórn-
málamenn eiga
sér þá afsökun, að
stöðugt eru gerð-
ar kröfiir um
aukna þjónustu.
Þessum kröfurn
verður að linna.“