Morgunblaðið - 30.07.1989, Blaðsíða 8

MANNLffSSTRÁÍJKflAlU
.il'ÍJ !:;5v
LÆKNISFRÆDI / / v«i kosta mannslíf?
MISLINGAR
Loksins hefur tekist að hemja
flestar þær pestir sem öldum
saman sóttu okkur heim, tóku
sinn toll og létu einatt skammt
stórra höggva milli. Ein þeirra
var mislingasóttin. Hún er
veirusjúkdómur eins og flestar
útbrotapestir og á í því sam-
merkt við þær að lyf hrífa lítið
á hana. Undantekning frá
þeirri reglu er skarlatssótt
enda er ekki veira að verki þar.
Að jafnaði líða um tíu dagar
milli þess sem mislingasmitun
verður og fyrstu einkenni koma
fram — almennur lasleiki, smá-
vægileg hitahækkun, hósti og
fleiri einkenni
sem minna á
kvef. Ef litið er
upp í sjúklinginn
koma í ljós hvít-
leitir nabbar á
slímhúð kinn-
anna. Þeir eru á
stærð við títu-
pijónshausa og
eru sönnun þess að mislingar séu
á ferðinni en ekki venjulegt kvef.
Þá er þess varla langt að bíða að
útbrotin birtist, mislingamir komi
út sem kallað er; venjulega fyrst
í andliti og breiðast svo um kropp-
inn allan, dökkrauðir smáblettir
en eðlilegur húðlitur á milli. Um
svipað ieyti hækkar sótthitinn
veralega á ný og getur orðið 40
stig eða vel það næstu daga með-
an flekkirnir era í blóma. Um leið
og þeir fölna lækkar hitinn, nema
fylgikvillar séu komnir í spilið en
lungnabólga er þeirra algengust
og olli flestum dauðsföllum meðan
virk sýklalyf vora ekki á boðstól-
um. Stundum veldur mislingaveir-
an sjálf lungnabólgu og bíta hana
þá engir brandar úr vopnabúri
fúkalyfjanna. — Mislingar hafa
löngum verið taldir til barnasjúk-
dóma og víst er um það að þegar
faraldrar ganga þétt eða veikin
liggur í landi eins og víða á sér
stað taka flestir hana á bams-
aldri. Bömum á fyrsta og öðru
ári er hún sjaldnast þung í skauti;
þau njóta þá enn ónæmis frá
mæðram sínum sem flestar hafa
fengið mislinga í æsku. Börnum
á aldrinum 2-5 ára er hættast við
fylgikvillum og einnig fólki sem
komið er á efri ár og hefur alla
ævi sloppið við veikina. Á því fékk
margur að kenna fyrram hér á
landi þegar langt leið milli far-
aldra eða veikin náði ekki til af-
skekktra sveita áratugum saman.
Þýskur læknir fann upp á því
um 1920 að gefa bömum, og öðr-
um sem þóttu illa undir mikinn
sjúkleika búnir, blóðvatn úr misl-
ingasjúklingum í afturbata og
reyndist í því mikil hjálp þeim sem
það fengu á réttum tíma. Ýmist
varð veikin þeim léttbær eða
sniðgekk þá með öllu. Til þessa
ráðs var stundum gripið hér á
landi, einkum að framkvæði
Níelsar Dungals, og mest í slæm-
um faraldri sem gekk 1943. Þessi
aðferð var þó aldrei viðhöfð Lstór-
um stíl vegna þess hve erfitt var
að ná í nógu marga afturbata-
sjúklinga til blóðgjafa. — Síðar
var með flóknum vísindaaðferðum
unnið gamma-glóbúlín úr blóð-
vatni; og reyndist það allgott
mótefni og bjargaði mörgum sem
annars hefðu lotið í lægra haldi
fyrir óvættinni. En stærsta skref-
ið var stigið snemma á sjöunda
áratugnum þegar menn fóru að
búa til mislingabóluefni og fljót-
lega var því beitt hérlendis. Nú
er það gefið 18 mánaða gömlum
börnum, vonandi öllum, ásamt
með vörn gegn rauðum hundum
og hettusótt.
í annálum er mislinga fyrst
getið hér á landi 1644 en sögu-
fróðir menn telja vafalítið að þeir
hafi borist hingað áður, þótt eng-
inn viti hvenær eða hversu oft.
Fyrr á öldum var lítill greinarmun-
ur gerður á útbrotasjúkdómum
sem síðar fengu hver sitt nafn.
Mislingar, skarlatssótt, rauðir
hundar, hlaupabóla og jafnvel
bólusótt — allt var þetta sett í
eina raslakistu og kallað krefða
eða kregða, stundum krefðubóla
eða krefðusótt. I gömlum heimild-
um er líka talað um kregðuár og
krefðuvetur.
Um árið 1644 segir svo í annál:
„Á ljðnu sumri kom út mislinga-
sótt á Eyrarbakka. Dó úr henni
meir en 100 í hverri sýslu norðan-
lands og á Vestfjörðum, en færra
syðra og eystra.“ í öðram annál
segir um sama ár: „Þá gekk mik-
il sótt um landið. Varð víða mann-
skæð ... Var með rauðum flekkj-
um um holdið á fólkinu ... Sú
sótt hefur aldrei fyrr á ísland
komið.“ Þessi fullyrðing sagnarit-
arans telja síðari tíma fræðimenn
að hafi lítið gildi og þýði einungis
það að honum hafi ekki verið
kunnugt um fyrri faraldra af
þessu tagi.
Þótt ekkert sé með vissu vitað
um mislinga hér fyrr en um miðja
17. öld þykir mega ráða af annál-
um að þeir hafi gengið tvisvar á
fimmtándu öld og einu sinni á
þeirri sextándu. Auk mislinganna
1644 komu tveir faraldrar til við-
bótar áður en öldinni lauk og að
minnsta kosti einn um miðja þá
næstu. „Mikil sótt var allan þenn-
an vetur og vorið líka,“ segir um
árið 1747. „Deyðu og margir
menn. Þessi sótt var annars hald-
in flekkusótt eða mislitasótt; hana
fengu flestallir menn, ungir sem
gamlir...“
Ef við lítum okkur nær og at-
hugum skýrslur um farsóttir og
manndauða síðustu sex áratugi
kemur í ljós að 1929 dóu 13
manns úr mislingum; sjö áram
síðar gekk skæður faraldur og
vora þá skráð rúm 8 þús. með
mislinga en' 55 dóu og hefur dán-
artala af völdum þessa sjúkdóms
áldrei síðan orðið neitt svipuð
því. í næsta stórfaraldri á eftir,
árið 1943, dóu 18 manns og eftir
miðja öldina aldrei fleiri en 10.
Þegar áhrifa bólusetninganna fór
að gæta tók fyrir manndauðann,
þótt enn væra nokkram sinnum
skráðir 3-4 þús. sjúklingar; eng-
inn mun hafa látist úr mislingum
hér á landi síðustu rúma tvo ára-
tugi.
Borgar sig ekki að taka alvöra-
lækningar í þjónustu sína? Það
kostar peninga. En hvaða talna-
meistari kann að meta mannslíf
til fjár?
TÆKNI/r ósongatib af manna völdum?
Veðurfarslegar ástæð-
urfyrirgatinu yfir
Suðurheimskautinu
Osongat yfir Suðurskautinu er
annað af tvennu því helsta $em
tæknisamfélag manna er talið hafa
framkallað í átt til stórskaða á
umhverfi jarðar. Þótt mikið sé ritað
og rætt um þessa
mengun, ber enn
að útskýra og
leggja áherslu á
hvað um ræðir. En
enn er t.d. ekki
óalgengt að heyra
þessu máli ruglað
saman við gróður-
húsahrifin I fj'öl-
miðlum. Þetta era tvö — að vísu
ofurlítið skyld — mál. Óson er sér-
gerð súrefnis, með þremur fram-
eindum hringtengdum í sameind
(03), sem safnast í efri loftlög and-
rúmsloftsins og hlífir okkur við
hættulegri útfjólublárri geislun.
Enn hefur ekkert voðalegt gerst,
því að gatið er yfir óbyggðustu
svæðum jarðar, og ekki er enn sleg-
ið föstu hvort það er komið til að
vera, hvort það er nýmyndun eða
kemur og fer í náinni framtíð. Það
eitt er vitað sem stendur, að rétt
sé að fara að öllu með gát. Það
má nefnilega slá föstu, að enn sé
ekkert samsvarandi gat yfir norður-
skauti jarðar, en efnafræðileg skil-
yrði era hins vegar fyrir hendi.
Veðurfræðileg skilyrði virðast
geta skýrt út að gatið sé einungis
sunnan megin á Jörðunni. Skýring-
arinnar er að leita í hinum mikla
kulda og stillum Suðurskautsins,
sem eiga sér
landfræðileg--
ar orsakir. Á
norðurhveli
er loft ókyrr-
ara og ekkj
eins kalt. í
vissri hæð
yfir Suður-
skauti getur
kyrrt loft náð
allt að níutíu
gráða frosti.
Við það
myndast ský
(ískristallar)
sem örva óæskilegar breytingar.
Skýin,(þ.e. ískristallarnir) og klórs-
ambönd valda að ósonið klofnar í
vanalegt súrefni og klóroxíð. Ekki
-er ljóst hvernig þessi efnahvörf
verða í smáatriðum, en hinsvegar
liggur fyrir að nóg er af þeim efnum
sem til þarf yfir Norðurskautinu.
Ekki er þannig ástæða til eintómrar
bjartsýni meðal okkar sem búum
rétt við Norðurskautið.
Hvaðan kemur klórið?
Klórið sem þarf að vera fyrir
hendi getur bæði komið úr náttúr-
unni og frá umsvifum manna.
Nokkuð er ljóst, að eldfjöll Jarðar
era mesta uppspretta klórs í formi
klórvetnis. Verulega mikið berst
einnig af klór upp í andrúmsloftið
frá sjónum. Mestur hluti þess skol-
ast aftur til hafs með regnvatni,
og aðeins hverfandi hluti þess nær
upp í tuttugu og fimm kílómetra
hæð, þar sem ósonlagið fyrirfinnst.
Tækni mannkyns verður til að ár-
lega eru sendar nærri tvær og hálf
milljón tonna af klórsamböndum
út í andrúmsloftið. Meginmáli skipt-
ir að þessi sambönd eru mjög stöð-
ug efnafræðilega, og ná því mikilli
hæð. Hins vegar er óljóst enn hvert
er vægi hinna náttúralegu orsaka
gangvart mengunaráhrifum
manna. Enn liggur málið því
ekki Ijósar fyrir en svo, að alls ekki
eru allir sannfærðir um að um sé
að ræða mengunarvanda af manna
völdum.
Ýmsir vís-
indamenn
hallast að því
að ósongat
Suðurskauts-
ins hafi alltaf
verið fyrir
hendi, aðeins
breytiiegt að
stærð, eða að
efnamengun
mannkyns
hafi ekki gert
nema að
auka við það.
eftir Egil
Egilsson