Morgunblaðið - 10.01.1990, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. JANÚAR 1990
Umhverfisráðuneyti
eftirJón Sveinsson
Á Alþingi er nú til umfjöllunar
stjórnarfrumvarp er gerir ráð fyrir
stofnun sjálfstæðs umhverfisráðu-
neytis.
Af því tilefni er ástæða til að
fjalla stuttlega um aðdraganda
málsins og helstu sjónarmið.
Tilraunir til lagasetningar
Frá árinu 1975 hefur ítrekað
verið reynt að koma á heildarlög-
gjöf um umhverfismál, yfirstjórn
þeirra og umhverfisvernd. Allar
slíkar tilraunir hafa til þessa runnið
út í sandinn. Lengst var komist á
síðasta þingi þegar lagt var fram
stjórnarfrumvarp um umhverfismál
er gerði bæði ráð fyrir stofnun sjálf-
stæðs ráðuneytis og afmörkun
verkefna þess. Frumvarpið var lagt
fram nokkuð seint, eða í apríl 1989.
Mætti það nokkurri andstöðu og
varð því ekki útrætt. Við umfjöllun
þess kom þó glöggt í ljós, að mikill
meirihluti var innan Álþingis fyrir
stofnun umhverfismálaráðuneytis
og mótun framtíðarstefnu á því
sviði. •
Skipan umhverfísmála
hérlendis
Þótt yfirstjórn umhverfismála
hér á landi sé ekki samræmd hefur
margt áunnist síðustu árin. Hafa
ýmis ný lög markað viss þáttaskil.
Má nefna náttúruverndarlöggjöf frá
1971, löggjöf um skipulag ferða-
mála, lög um Landmælingar íslands
og lög um Geislavamir ríkisins, öll
frá 1985, um varnir gegn megnun
sjávar og gegn hættulegum efnum
frá 1986, um eiturefni og hættuleg
efni og um hollustuhætti og heil-
brigðiseftirlit frá 1988 og um ráð-
stafanir af völdum einnota umbúða
fyrir drykkjarvömr frá þessu ári.
Þá hefur heilbrigðisráðherra nýlega
sett reglugerð þar sem stangari
kröfur eru gerðar um mengunar-
vamir.
Heildaryfirstjóm umhverfismála
skortir þó enn. Eru málaflokkarnir
dreifðir víða um stjórnkerfið og lúta
nú stjóm átta mismunandi ráðu-
neyta.
Heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneyti fer með mál er
varða hollustuhætti og mengunar-
vamir, eftirlit með matvælum og
öðmm neyslu- og nauðsynjavörum,
eiturefni og hættuleg efni, og
Geislavarnir ríkisins.
Menntamálaráðuneytið fer með
mál er varða náttúmvemd, verndun
Mývatns og Laxár í Suður-Þingeyj-
arsýslu, sinubrennur og meðferð
elds á víðavangi, dýravemd, fugla-
veiðar og fuglafriðun, eyðingu
svartbaks, friðun hreindýra og eft-
irlit með þeim, Náttúmfræðistofnun
Islands og friðlýsingu húsa.
Landbúnaðarráðuneyti fer með
mál er varða gróðurvernd og skóg-
rækt, eyðingu refa og minka og
embætti veiðistjóra.
Samgönguráðuneytið fer með
mál er verða varnir gegn mengun
sjávar, Siglingamálastofnun ríkjs-
ins, loftferðir og Landmælingar ís-
lands.
Félagsmálaráðuneyti fer með
mál er varða skipulag, embætti
skipulagsstjóra, skipulagsstjóm
ríkisins og byggingarmál.
Sjávarútvegsráðuneytið fer
með mál er varða friðun fiskimiða,
hvalveiðar, selveiðar og um bann
við losun hættulegra efna í sjó.
Iðnaðarráðuneyti fer með ýmis
sérlög, um verksmiðjur t.d. ál-
bræðslu í Straumsvík, kísilgúrverk-
smiðju við Mývatn og jámblendi-
verksmiðju í Hvalfirði. Einnig fer
iðnaðarráðuneyti með nýsamþykkt
lög um ráðstafanir gegn umhverf-
ismengun af völdum einnota um-
búða fyrir drykkjarvörur.
Utanríkisráðuneytið fer með öll
umhverfismál á umráðasvæði varn-
arliðsins og gerð milliríkjasamninga
um umhverfismál.
Mörg ráðuneyti fjalla því um
umhverfismál, hvert á sínu af-
markaða sviði. Er ástæða til að
ætla að heildarsýn yfir málaflokk-
inn sé ófullnægjandi.
Helstu rök
Skipta má röksemdum fyrir því
að skipa umhverfismálum í eitt
ráðuneyti í þijá flokka; alþjóðleg
rök, almenn innlend rök og sam-
ræmingarrök.
1. I alþjóðlegu samhengi hefur
verið bent á að vemdun andrúms-
loftsins sé brýnt sameiginlegt verk-
efni allra þjóða. Baráttan um vernd-
un ósonlagsins, um varnir gegn
hættulegum lofttegundum og súra
regnið eru sameiginleg svo nokkuð
sé nefnt.
Sama má segja um verndun hafs-
ins og verndun fiskimiða, sem
lífsafkoma margra þjóða byggist
á. Óhöpp kjarnorkukafháta og fyrir-
ætlarnir um byggingu endur-
vinnslustöðva fyrir kjarnorkuúr-
gang verða til þess að minna okkur
óþægilega á þessa staðreynd.
Umhverfismál em m.ö.o. ekki
einkamál einstakra ríkja.
2. Á hátíðastundum er hér á
landi oft rætt um hreint og ómeng-
að land. Sú fullyrðing er rétt að
vissu marki, sérstaklega ef borið
er saman við ástandið í háþróuðum
iðnaðarlöndum, sem eiga við
margvísleg mengunarvandamál að
stríða. ísland er hins vegar ekki
eins hreint og ómengað og oft er
haldið fram. Umgengni við iandið
og náttúruna er því víða slæm.
Ýmis dæmi má nefna:
★ Skolpmengun er víða í fjömm
og holræsi sveitarfélaga ófullnægj-
andi.
Nýtt
INNHVERF ÍHUGUN er huglæg þroskaaðferð,
sem allir geta lært. Iðkun hennar vinnur gegn streitu
og stuðlar að heilbrigði og ánægju í daglegu lífi.
Nýtt námskeið hefst með kynningarfyrirlestri á morg-
un, fimmtudag, á Laugavegi 18a (4. hæð) kl. 20.30.
Aðgangur er ókeypis. Upplýsingar í síma 16662.
íslenska íhugunarfélagið. MaharUhi Mahcsh Yogi
HRAÐLESTRARNAMSKEIÐ
Vilt þú margfalda lestrarhraða þinn og auka einbeitingu við lestur?
Vilt þú lesa meira af fagurbókmenntum?
Vilt þú auðvelda þér námið með auknum iestrarhraða og bættri
námstækni?
Svarir þú játandi, skaltu láta skrá þig á næsta hraðlestrarnámskeið
sem hefst fimmtudaginn 25. janúar nk.
Skráning öll kvöld frá kl. 20.00-22.00 í síma 641091.
HRAÐLESTRARSKOLINN
★ Mengun frá iðjuverum og iðn-
fyrirtækjum er víða um land, í lofti,
í sjó og á landi.
★ Opnir sorphaugar sveitarfélaga
eru allvíða og sífelldur ágreiningur
um urðun sorps.
★ Meðferð umbúða svo sem gler-
vara, dósa og askja, úti á víða-
vangi, við laxveiðiár og á útivistar-
svæðum er víða áfátt. Með nýsam-
þykktum lögum um ráðstafanir
gegn umhverfismengun af völdum
einnota umbúða fyrir drykkjarvörur
er þó leitast við að bregðast við
þessum vanda.
★ Hirðuleysi er víða í bæjum og
um sveitir, t.d. er áberandi fjöldi
gamalla og ónothæfra bifreiða og
tækja á athafnasvæðum fyrirtækja,
við þjóðvegi og á víð og dreif um
landið.
★ Eitt alvarlegasta umhverfis-
vandamálið er þó umgengni lands-
manna á liðnum árum og öldum við
gróður, kjarr og skóga landsins.
Gróður er á stöðugu undanhaldi,
þ. á m. náttúrulegir birkiskógar.
Tillitsleysi hefur því miður ríkt allt
of lengi gagnvart landinu.
Umhverfisvandamálin eru því
víðaT
3. Á ýmis atriði hefur verið bent
til rökstuðnings samræmdri stjórn
umhverfismála.
★ Afgreiðsla og stefnumótun
verður greiðari og mál lenda síður
í veltingi milli ráðuneyta eða sér-
stofnana þeirra.
★ Líklegt er að ábendingar í um-
hverfismáium komi fyrr fram þegar
ábyrgð á afgreiðslu skyldra mála
er í meginatriðum á einni hendi.
★ Dregið er úr hagsmunaárekstr-
um sem fylgja því að atvinnuvega-
sjónarmið og tengd friðunar- og
verndunarsjónarmið heyra undir
sama ráðuneyti eins og nú er al-
gengast.
★ Á alþjóðavettvangi er afar mik-
ilvægt að festa í sessi þá ímynd að
ísland sé hreint og óspillt land,
m.a. með hliðsjón af útflutningi á
matvælum og vaxandi ferðamanna-
þjónustu. Umhverfisráðuneyti sem
markaði stefnu á þessu sviði og
hefði nauðsynlega yfirsýn er
líklegra til árangurs en mörg ráðu-
neyti hvert á sínu sviði.
★ Nauðsynlegt er að einn aðili
hafi yfirumsjón með ört vaxandi
erlendum samskiptum á sviði um-
Jón Sveinsson
„Um þessar mundir
eykst áhersla á um-
hverfismálin um heim
allan. Er líklegt að sú
umfjöllun fari enn vax-
andi, einnig hérlendis.
Verða Islendingar á
sama hátt og aðrar
þjóðir að taka ákveðið
og skipulega á þessum
málum bæði á innlend-
um og alþjóðlegum
vettvangi.“
hverfismála og taki þátt í alþjóð-
legri samningsgerð.
Andstaða
Andstaðan við stofnun sjálfstæðs
umhverfisráðuneytis hefur annars
vegar byggst á andstöðu við stofn-
un sjálfstæðs ráðuneytis og hins
vegar á ýmsum faglegum sjónar-
miðum er tengjast flutningi og
meðferð verkefna.
Ýmis rök gegn stofnun sjálfstæðs
umhverfisráðuneytis hafa verið sett
fram. Meðal annars hefur verið
bent á:
★ Að auðveldlega megi koma
verkefnum fyrir með starfsemi ann-
arra ráðuneyta eins eða fleiri. Hafa
sjónir manna einkum beinst að fé-
lagsmálaráðuneyti, heilbrigðis- og
tryggingamálaráðuneyti eða sam-
gönguráðuneyti, ýmist að fullu og
öllu eða að hluta. Af og til hefur
verið rætt um stofnun sérstakrar
umhverfismálaskrifstofu innan for-
sætisráðuneytisins.
★ Að stofnun umhverfisráðuneyt-
is hafi aukinn kostnað í för með
sér fyrir ríkissjóð.
★ Að hætta sé á að ráðuneytið
þenjist út, verði mikið bákn og auki
á miðstýringu.
★ Að hagsmunaaðilum í atvinnu-
rekstri og jafnvel sveitarfélögum
verði gert erfitt fyrir að ýmsu leyti
og kostnaður þeirra aukist vegna
ákveðnari kröfu um umhverfis-
vernd og hollustuhætti.
Andstaðan við flutning verkefna
til nýja ráðuneytisins byggist aðal-
lega á þremur sjónarmiðum.
★ I fyrsta lagi er ágreiningur um
hvaða málefni teljist fræðilega séð
til umhverfismála.
★ í öðru lagi er því haldið fram
að hagsmunir stangist á og verði
oft lítt samrýmanlegir, efnahagsleg
sjónarmið annars vegar og vernd-
unarsjónarmið hins vegar muni tog-
ast á.
★ I þriðja lagi að skilið verði á
milli nýtingar og verndunar auð-
linda. Best fari á því að þeir sem
nýta auðlindir sjái einnig um vernd-
un þeirra, enda eigi þeir mest und-
ir skynsamlegri nýtingu. Er gjarnan
vísað til Brundtland-skýrslunnar
svonefndu í þessu efni.
Niðurlag
I þessu máli sem svo mörgum
öðrum eru sjónarmið skipt. Stofnun
umhverfisráðuneytis mun vissulega
kosta fé. Takist okkur að bæta
umhverfi okkar og vernda fyrir
komandi kynslóðir er því fé hins
vegar vel varið. Ljóst er þó að
gæta verður fyllsta aðhalds og ráð-
deildar í uppbyggingu ráðuneytisins
svo að það verði ekki það „bákn“
sem sumir óttast.
Um þessar mundir eykst áhersla
á umhverfismálin um heim allan.
Er líklegt að sú umfjöllun fari enn
vaxandi, einnig hérlendis. Verða
íslendingar á sama hátt og aðrar
þjóðir að taka ákveðið og skipulega
á þessum málum bæði á innlendum
og alþjóðlegum vettvangi. Stofnun
umhverfisráðuneytis er mikilvægt
skref í þá átt.
Höfundur er aðstoðarmaður
forsætisráðherra.
Umboðsmaður Alþingis:
Landbúnaðarráðuneytíð skortí
lagaheimild til búflártalningar
GAUKUR Jörundsson, umboðsmaður Alþingis, hefúr komist að þeirri
niðurstöðu að lagaheimild hafi skort til þeirrar ákvörðunar land-
búnaðarráðuneytisins, að mæla fyrir um sérstaka búfjártalningu
samhliða skoðun forðagæslumanna síðastliðið vor, og ráðuneytinu
beri að afla sér viðhlítandi lagaheimildar ef endurtaka eigi slíkar
aðgerðir. Telur hann að fara eigi með þær upplýsingar sem saftiað
var í búfjártalningunni samkvæmt lögum um kerfisbundna skrán-
ingu á upplýsingum um einkamálefni, en það gildi þó ekki um þá
notkun forðagæsluskýrslna, sem heimil sé samkvæmt búfjárræktar-
lögum.
Síðastliðið vor barst Gauk Jör-
undssyni kvörtun vegna þess að
landbúnaðarráðuneytið hefði fyrir-
skipað sérstaka talningu búfjár á
landinu, þar sem hvorki hefði verið
lagaheimild til þessara aðgerða né
til þess að fá atbeina lögreglu til
þeirra. Búfjártalningin var sam-
kvæmt ákvörðun landbúnaðarráðu-
neytisins undir yfirstjórn Búnaðar-
félags Islands, en dómsmálaráðu-
neytið fól lögreglustjórum um land
allt að sjá til þess að hreppstjórar
eða lögreglumenn framkvæmdu
talninguna ásamt forðagæslumanni
eða öðrum fulltrúa viðkomandi
sveitarstjórnar.
í áliti Gauks kemur fram að sam-
kvæmt fyrirliggjandi gögnum hafi
búfjártalningin miðað að því að
afla traustra upplýsinga um búfjár-
eign landsmanna, einkum í þágu
stjórnar búvöruframleiðslu og áætl-
ana á sviði lándbúnaðar. Fram kem-
ur í álitinu að búfjárræktarlög
heimila talningu búfjár og aðgang
að útihúsum í þarfir eftirlits með
ásetningi og fóðrun búfjár. og í
sömu lögaim sé Hagstofu Islands
heimiluð afnot af forðagæsluskýrsl-
um til úrvinnslu. Heimild til að telja
búfé og skrá éigendur þess með
atbeina lögreglu, og almenn not
slíkra upplýsinga í stjórnsýslu, verði
hins vegar ekki byggð á ákvæðum
búfjárræktarlaga né laga um fram-
leiðslu, verðlagningu og sölu á bú-
vörum, sem heimila að aflað sé með
ákveðnum hætti tiltekinna upplýs-
inga í þágu Framleiðsluráðs land-
búnaðarins, og ekki sé neinum vafa
bundið að slík ákvörðun þarfnist
skýrrar heimildar í lögum. Sú niður-
staða leiði af þeirri meginreglu að
ráðstafanir f stjórnsýslu, sem rask-
að geti einkahögum manna, verði
að styðjast við lög.
Niðurstaða Gauks Jörundssonar,
umboðsmanns Alþingis, er því sú,
að lagaheimild hafi skort til þeirrar
ákvörðunar landbúnaðarráðuneyt-
isins að mæla fyrir um sérstaka
búfjártalningu samhliða skoðun
forðagæslumanna. Telur hann sér-
staka ástæðu til að leggja áherslu
á, að það leysi ekki undan nauðsyn
lagaheimildar til ráðstafana á vett-
vangi stjórnsýslu, að um þarfar og
nauðsynlegar ráðstafanir sé að
ræða. Það sé hlutverk Alþingis í
tilvikum sem hér um ræðir að
ákveða með hliðsjón af þeim hags-
munum sem í húfi eru, hvaða úr-
ræði skuli vera stjórnsýslunni til-
tæk. Eru það tilmæli Gauks að land-
búnaðarráðuneytið afli sér við-
hlítandi lagaheimildar ef endurtaka
á ráðstafanir sem um sé fjallað, og
jafnframt vekur hann athygli á því
að af niðurstöðu álits hans leiði, að
fara skuli með upplýsingar þær sem
safnað var í búfjártalningunni sam-
kvæmt lögum um kerfisbundna
skráningu á upplýsingum er varða
einkamálefni. Það gildi þó ekki um
þá notkun forðagæsluskýrslna, sem
heimil er samkvæmt búfjárræktar-