Morgunblaðið - 04.02.1990, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 1990
C 5
Halldór
Ásgrímsson,
ráðherra
Man eftlr áma
í Hraunkoti
og Tom Swift
EG LAS talsvert mikið sem krakki
og það voru bækur af ýmsum og
ólíkum toga, allt frá þýddum
skáldsögum og upp í Islendinga-
sögurnar," sagði Halldór Ás-
grímsson ráðherra. Af innlendum skáld-
sögum kvaðst hann muna sérstaklega
eftir bókum Ármanns Kr. Einarssonar
um Árna í Hraunkoti og af þýddum bókum minnist hann Tom Swift.
„Ég las allar Árnabækurnar og einnig talsvert mikið af þýddum
unglingabókum, sem komu út á þessum tíma eins og til dæmis Tom
Swift. Þetta kemur svona fyrst upp í hugann í fljótu bragði. Auk
þess er mér minnisstætt hversu gaman ég hafði af Islendingasögun-
um og þjóðsögum. Á heimili afa míns og ömmu var feikn vandað
bókasafn sem ég gluggaði töluvert mikið í og þar komst ég meðal
annars í kynni við ýmislegt sem taldist til æðri bókmennta. Eins
man ég eftir að hafa lesið mikið af gömlum tímaritum og var mik-
ill dagblaðalesandi strax á barnsaldri,“ sagði Halldór Ásgrímsson.
bóka handa börnum, þá voru líka
skrifaðar skemmtilegar endurminn-
ingabækur og ljóð, og myndlistar-
menn létu heidur ekki sitt eftir
liggja. Einmitt á þessum tíma jókst
gífurlega útgáfa á þýddum barna-
bókum og samkeppnin við hinn ut-
anaðkomandi gest hefur vafalítið
eflt innlenda höfunda til dáða - um
hríð. Svo verður gesturinn heima-
mönnum ofurefli og þeir gefast upp
fyrir honum,“ segir í bók Silju.
Þar segir ennfremur að mörg
listaverk hafi verið þýdd handa
börnum bæði á 19. og 20. öld,
Steingrímur Thorsteinsson skáld
þýddi Þúsund og eina nótt
(1857-66), Róbinson Krúsó eftir
Daniel Defoe (1886), Dæmisögur
eftir Esóp (1895) og ævintýri og
sögur eftir H.C. Andersen (1904-8).
Ýmsar sögur eftir Dickens höfðu
verið þýddar, m.a. Oliver Twist
(1906) og David Copperfield
(1933), Njáls saga þumalings eftir
Selmu Lagerlöf (Áðalsteinn Sig-
mundsson 1928), Nasreddin (Þor-
steinn Gíslason, 1904), Þorsteinn
Erlingsson þýddi bæði Ferðir Miinc-
hausens baróns (1913) og För Guli-
vers til Putalands eftir Swift (1913)
og Sigríður Thorlacius þýddi Pétur
Pan og Vöndu eftir Barrie (1947).
„En þær sögur sem streyma á
markaðinn í stríðinu eru ekki allar
úrvalsbækur á borð vic) ofannefndar
sögur,“ segir í bók Silju. „Lang-
flestar eru þær afþreyingarsögur
fyrir unglinga, spennubækur um
afmarkaða hluta af tilverunni:
glæpi í glæpasögum, ástir í ástar-
og siðbótarsögum, líf á heimavistar-
skólum með viðeigandi ævintýrum,
stríð og hrekkjabrögð. Þetta voru
bækur sem höfðu það leynt og ljóst
að markmiði sínu að bæta börnum
upp tilbreytingalítið líf og stöðuga
ósigra í stríðinu við skóla, yfii-völd
og foreldra: þær eru uppbótarbæk-
ur þar sem söguhetjum tekst allt
sem okkur dauðlegum tekst ekki.“
Silja leiðir ennfremur rök að því
hvernig breytt þjóðfélagsgerð eft-
irstríðsáranna, með auknum kaup-
mætti og vöruskorti, leiddi til þess
að bækur urðu eftirsóttar til kaupa
og gjafa, „eðlilegar afurðir nægðu
ekki til að metta þörfina, það varð
að framleiða sérstaklega til að anna
eftirspurninni. Þegar svo stendur á
verður stór hluti bókaframleiðsl-
unnar hlutgerður, sýndargildi tekur
við af notagildi. Þær bækur eru
ekki samdar af listrænni þörf, lif-
andi tengiliður milli höfundar og
lesenda, skrifaðar af íslendingum
fyrir íslendinga til að sýna þeim
sjáifa sig, heldur firrt fjöldafram-
leiðsla til að anna eftirspurn eftir
vöru...“
Lifði mig
inn í gömul
EG LAS mikið af ævintýrum þegar
ég var krakki og lifði mig inn í
söguhetjurnar í þeim. Ég man
sérstaklega eftir þremur bindum
af ævintýrum Asbjörnsens og
Moe, sem voru norskar þjóðsögur og
ævintýri frá öldinni sem leið,“ sagði
Vigdís Grímsdóttir rithöfundur.
„Ég er enn að lesa þessar bækur og
finnst þær alltaf jafn skemmtilegar. Ég
var aldrei í Pollýönnuleik þegar ég var krakki, en þó man ég eftir
að hafa lesið Önnu í Grænuhlíð. En mér fannst þessar stelpubækur
aldrei neitt sérstaklega skemmtilegar, þær enduðu allar eins, þegar
söguhetjan gifti sig og mér fannst þetta heldur óspennandi sögu-
efni. Fyrir utan norsku ævintýrin man ég eftir þykkri bók sem hafði
að geyma samsafn ævintýra víðs vegar að úr heiminum og úr henni
eru mér minnisstæð ævintýrin „Skrímslið" og „Fríða og dýrið“. En
fyrir utan þessar persónur í ævintýrunum man ég ekki eftir að nein
söguhetja hafi höfðað sérstaklega til mín á þessum árum,“ sagði
Vigdís Grímsdóttir.
Vigdís
Gnmsdottir
rithöfundur
Átti einn uijög
gððan vin
Einar
Kárason
rithöfundur
ÞEGAR ÉG var bam átti ég einn
mjög góðan vin og fimm bækur
sem ég kunni meira og minna
utan að. Þetta var Óli Alexander
eftir Anne-Cath. Vestly. Sú
fyrsta, „Óli Alexander fílí bomm bomm
bomm“ kom út þegar ég var 4 eða 5
ára og ég man að ég var ekki orðinn
læs, en hún var lesin fyrir mig með þeim
afleiðingum að ég varð gjörsamlega
bergnuminn," sagði Einar Kárason rit-
höfundur.
„Næsta bók var „Óli Alex,andier á hlaup-
um,“ og mig minnir að hana hafi ég lesið sjálfur. Síðan kom „Óli
Alexander fær skyrtu“. Það var feiknarlega skemmtileg bók. Þar
lendir hann á spítala með lungnabólgu eftir að hafa staðið á skyr-
tunni úti í frosti og kulda. Hann var svo ánægður með nýju skyrt-
una sína. Því næst kom „Óli Alexander á flugi“, en þá flaug hann
til Björgvinjar ogsú síðasta var „Óli Alexander flytur“, en þá flutti
hann úr hæsta húsinu í bænum, sem var í miðborginni, út í Bratt-
holt. Þessi náungi, Óli Alexander, var eins og bróðir minn á þessum
árum. Anne-Cath. Vestley skrifaði líka annan mjög vinsælan bóka-
flokk sem var „Mamma, pabbi, börn og bíll“ og „ Afi, amma og átta
börn í skóginum". Fjölskyldan í þessum bókaflokki var skyld Óla
Alexander og það var einstöku sinnum vísað til hans. Svo gerðist
það að Leikfélag Kópavogs tók til sýningar leikgerð sögunnar
Amma, afi og átta börn í skógin-
um“ og ég fór að sjá þetta átta
ára gamall að mig minnir. Og
mér varð ógleymanleg sú stund
þegar Óli Alexander frændi þeirra
kom hlaupandi inn á sviðið í heim-
sókn. Þetta fannst mér hápunktur
sýningarinnar og var hálf móðg-
aður að ekki skyldi vera gert
meira úr þætti Óla Alexanders
og hann beðinn um að vera kyrr
sýninguna á enda, því hann var
auðvitað lang merkilegasta per-
sónan í leikritinu að mínum dómi.
Óli Alexander var því fyrsta hetj-
an mín en svo komu söguhetjur
Enid Blyton þótt ég gæti aldrei
gert upp á milli hinna fjögurra í
Ævintýrabókunum og félaganna
fimm í Fimm-bókunum. Ég var
hins vegar minna fyrir „dular-
fullu-bækurnar“ því hann fór allt-
af dálítið í taugarnar á mér feiti
strákurinn sem var alltaf í leyni-
lögguleik og hét Finnur. Hins
vegar vil ég í þessu sambandi
endilega minnast vinar míns
Gvendar Jóns úr bókum Hendriks
Ottóssonar, sem var í miklu uppá-
haldi hjá mér á unglingsárunum
og er enn,“ sagði Einar Kárason.
Einfold persónusköpun
I þeim bókum sem hér um ræðir
virðast höfundar ekki leggja mikið
upp úr djúpstæðri eða flókinni per-
sónusköpun og því síður listrænni
umfjöllun á umhverfi eða trúverð-
ugum vettvangslýsingum. Slíkt
virðist ekki skipta máli í bókmennt-
um af þessu tagi:
■ „Nokkrum mínútum síðar gekk
Tom inn í stóra, nýtískulega skrif-
stofu í aðalbyggingunni. Það var
sameiginleg skrifstofa þeirra feðg-
anna. Fyrir utan stór skrifborð,
teikniborð, þægilega leðurstóla og
skrifborðsstóla, voru líkön af mörg-
um helstu uppfinningum Toms.
Meðal annars silfurlíkap af Stjörnu-
fleygnum, eldflauginni, sem hann
hafði notað til fyrsta velheppnaða
geimflugsins, og blátt líkan úr plasti
af þrýstikafbát, sem hann hafði
notað við að sigrast á neðansjávar-
sjóræningjum. Tom Swift eldri sneri
sér brosandi frá vinnu sinni. Feðg-
arnir voru ákaflega líkir, sérstak-
lega djúpstæð, blá augun og hrein-
legir andlitsdrættirnir, enda þótt
Tom yngri væri hærri og grennri
en faðir hans.“
■ „Og það mátti líka vel dást að
Rósu. Hún var grönn, hraustleg og
vel vaxin, hreyfingar hennar mjúk-
ar og öruggar, göngulagið með
þeim hætti, að hún virtist enn hærri
og grennri en hún í rauninni var.
Augun voru dökk, ojg sömuleiðis
stutt, hrokkið hárið. A því vdr fal-
legur gljái, sem færði yfir það svart-
an blæ. Hárgreiðslan var í full-
komnu lagi. Rósa var eins og klippt
út úr blaði í rauða göngubúningnum
sínum. Andlit hennar var hýrt,
kímni og hlýja mestu ráðandi í
svipnum.“
■ „Örn Brant, sem sat í farþega-
sæti litlu vélarinnar, teygði úr sér
og geispaði notalega. Hann var
grannvaxinn piltur með ljósbrúnt
hár og brún augu, sem alltaf mátti
sjá glettnisglampa í. Hann var í
góðu skapi. Skólinn var úti og fram-
undan var langt sumarfrí. Hann
vissi ekki enn, hvernig því yrði var-
ið, en eitthvað myndi gerast. Hann
renndi augunum um mælaborðið
og brosti svo til þreklega, dökk-
hærða piltsins, sem var við stýrið.
„Hún hallast,“ sagði hann stríðnis-
lega. Don Scott, kallaður Donni,
hrökk upp úr hugsunum sínum.“
■ „Róbert Moran kreppti nú hend-
urnar um hæðarstýrið og skimaði
fram fyrir sig. Hjarta hans var fullt
eftirvæntingar, þar sem hann sat
þarna og þvingaði glertijónu flug-
vélarinnar upp á við til þess að rek-
ast ekki á fjallshlíðina. Maður og
vél voru eitt...“
í áðumefndri bók Silju Aðal-
steinsdóttur er þeirri skoðun lýst
að persónusköpun þessara afþrey-
ingarbóka sé einföld og grunnfærin.
„Persónur eru þar manngerðir en
ekki lifandi fólk, málaðar svörtum
og hvítum litum. Bækurnar skiptast
líka yfirleitt eindregið í „strákabæk-
ur“ og „stelpubækur" og draga
fram og ýkja stöðluð einkenni kynj-
anna: hugrekki, dirfsku og vöðvaafl
stráka; hugleysi, undirgefni og
linku stelpna. Af þessari stöðlun
leiðir að lesandi finnur ekki til sam-
stöðu með persónunum, hann sér
ekki sjálfan sig í þeirra sporum, til
þess eru þær annaðhvort of full-
komnar eða ófullkomnar," segir
Silja.
Hér vil ég leyfa mér að skjóta
inn þeirri athugasemd að þetta á
ekki við um Kalla Blómkvist:
■ „Það var sem hann heyrði, fyndi
og skildi með hverri einustu taug
líkamans, að Einar frændi hafði
vaknað. Slíkt var sannarlega engin
furða, því hávaðinn hefði tæplega
orðið meiri, þótt heil blómaverslun
hefði hrunið í rúst.
- Upp með hendur!
Þetta var rödd Einars frænda,
en þó var hún gjörbreytt. Þessi rödd
var, - hún var hörð sem stál. Það
hefur löngum verið talið karlmann-
legt að þora að horfast í augu við
háskann. Kalli sneri sér við og -
leit þá beint inn í skammbyssu-
hlaup. Oft og mörgum sinnum
höfðu svipuð atvik borið fyrir Kalla
í dagdraumum hans, og þá hafði
enginn verið fær um að skjóta hon-
um skelk í bringu. Þá var hann
vanur að bregða við leiftursnöggt
og slá til bófans, sem miðaði byssu
sinni, og segja ofboð rólega: „Engan
ofsa, kæri vinur.“ Um leið losaði
hann byssuna með lagi úr hendi
hans. En þetta reyndist dálítið
öðruvísi í veruleikanum. Kalli hafði
að vísu oft orðið hræddur á ævinni.
Hann hafði orðið hræddur, þegar
hundur bankagjaldkerans flaug á
hann niðri á torginu hérna um árið
og þegar hann datt niður í vökina
síðastliðinn. vetur, en aldrei hafði
hann orðið lostinn jafnlamandi,
kæfandi skelfingu og þessa stund.
- Mamma, sagði hann í huganum."
Talsvert vatn hefur runnið til
sjávar síðan þetta var skrifað. Sjón-
varps- og myndbandatæknivæðing-
in hefur að vissu marki tekið við
því afþreyingarhlutverki sem bókin
gegndi áður þótt því fari fjarri að
bóklestur hafi lagst af. Én með
breyttum tíðaranda breytast við-
fangsefnin. Nýir höfundar hafa
vissulega náð að skapa ódauðlegar
söguhetjur og má þar nefna Jón
Odd og Jón Bjarna eftir Guðrúnu
Helgadóttur. Á hinn bóginn njóta
teiknimyndabækur sívaxandi vin-
sælda og þar eru komnar fram á
sjónvarsviðið söguhetjur á borð við
Lukku Láka, Ástrík gallvaska,
Tinna og Sval og Val. Þó er ánægju-
legt til þess að vita að enn lifir í
gömlum glæðum og sumar hetjurn-
ar úr horfinni bernsku lifa góðu lífi
meðal æsku þessa lands.