Morgunblaðið - 04.02.1990, Page 24

24 C
MORGUNBLAÐIÐ MENNINGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 1990
MYNDLIST/ Erfiskur endilegafiskurf
LMFISKA
OGFLEIRA
STUNDUM EIGA gestir myndlistarsýninga í hinum mestu erfiðleik-
um með að átta sig á inntaki einstakra verka, og kemur margt til.
Titlar verkanna (ef þau eru þá ekki ,nafnlaus“ eða ,án titils“) geta
verið misvisandi, og tengjast stundum lítt myndefninu. Myndirnar
hafa stundum að geyma fjölda þátta, sem tengjast á ýmsan hátt, án
þess að skoðandanum sé endilega ljóst, hvaða tengsl sé um að ræða.
... t Þessir þættir eru oftar en ekki tákn, sem listamenn nota til að
vísa til víðara samhengis. Notkun tákna í myndum er jafti gömul
myndlistinni, og er sérstaklega ríkur þáttur í trúarlegri list af öllu
tagi. Þannig eru mörg kristileg tákn vel þekkt, en tákn annarra
trúarbragða eru Islendingum síður kunn.
TOLLI:
Dansað við sól-
arupprás, 1989:
Fiskar Tolla eru oft-
ar en ekki stórfisk-
ar, líkir hákörlum
eða öðrum ógnar-
skepnum.
Tákn geta verið mjög skemmti-
legur hluti myndverks, og
þekking á þeim getur margfaldað
ánægju listunnenda við skoðun
listaverka. Það er auðvelt að taka
eggið sem dæmi: í
fomum trúar-
brögðum var það
oft tákn sköpunar,
sem tengdist síðan
vorkomúhni og
þeirri endurfæð-
ingu lífs, sem fylg-
ir hækkandi sól;
páskaeggin_ okkar
rekja ættir sínar í þessa átt. í trúar-
legum myndum táknar fuglsegg
(einkum ef skumin er brotin) oft
upprisu Krists, og strútsegg tákna
meyfæðinguna (strúturinn grefur
eggið í sand, og lætur það klekjast
út þar fyrir tilstilli sólarhitans —
er samlíkingin ekki augljós?).
En það er einnig rétt að hafa í
huga að ekki er víst að allir lista-
menn noti tákn á sama máta; oft
eru tákn notuð á mjög persónulegan
hátt, sem er kannski nokkuð ólíkur
þeim merkingum, sem almennt eru
þekktar fyrir viðkomandi hluti. Þá
er hins vegar upplagt að reyna að
lesa út úr listaverkunum hvernig
eða hvort listamaðurinn notar hlut-
ina sem tákn eður ei.
Þessar hugleiðingar komu upp
af því tilefni að á tveim listsýning-
um í Reykjavík (sýningu Sigutjóns
Jóhannssonar í Listasafni ASI og
sýningu Tolla á Kjarvalsstöðum) er
fiskur mikilvægt viðfangsefni. Báð-
ar sýningamar verða ugglaust ríku-
legri fyrir áhorfendur ef þeir velta
fyrir sér, hvort fískurinn sé þar
tákn um eitthvað meira.
Á sýningu Sigutjóns er það minn-
ingin um síldina, sem er megin við-
fangsefnið. Síldin er fagur fiskur í
sjó og íslendingum er táknið ef til
vill augljóst; hér fór silfur hafsins,
sem skapaði atvinnu, tekjur, gróða,
ævintýr. Flestir skildu síldina á
sama hátt, hásetar og hagfræðing-
ar, söltunarstúlkur og stjórnmála-
menn. Síldin táknaði uppgang og
hagsæld þegar hún veiddist, gjald-
þrot og kreppu þegar hún hvarf.
En má tengja þennan fagra fisk
við fleira?
Fiskurinn -ér elsta tákn kristin-
dómsins fýrir Jesúm, og einnig fyr-
ir kristna menn; hann var jafnframt
tákn skírnarinnar (fiskur þarf vatn
til að lifa, vatnsvígsla er forsenda
skírnarinnar) og m.a. Péturs post-
ula. Ennfremur kemur fiskur fyrir
víðar í kristninni, t.d. þegar Jesú
hafði aðeins fimm brauð og tvo
fiska fyrir fimm þúsund manns.
Síðan er fiskurinn auðvitað eitt
stjörnumerkjanna í astrológíu, sem
nú á dögum er talin hin merkustu
vísindi.
Á einhver af þessum merkingum
e.t.v. við síldina í verkum Sigur-
jóns? Hér getur hver sett fram sína
skoðun, og hvorki gagnrýnendur
né listamaðurinn sjálfur geta af-
neitað tillögum annarra. Ef síldin
táknaði t.d. trú á Krist, mætti setja
fram nýjar kenningar um orsakir
glundroða íslenskra efnahagsmála,
sem væru síst óvitlausari en margt
annað ...
Á sýningu Tolla eru fiskar, fugl-
ar, kindur og hvalir áberandi í ijölda
mynda. Eru þetta einungis dýrateg-
undir í íslenskri náttúru? Eða eru
þetta undirstöður íslensks þjóðlífs
í gegnum aldirnar? Vissulega hvoru
tveggja, en jafnframt geta þetta
verið tákn fyrir eitthvað meira, ef
áhorfandinn vill leita eftir því.
Fiskar Tolla eru oftar en ekki
stórfiskar, líkari hákörlum eða öðr-
um ógnarskepnum en þeim nytja-
fiskum sem landsmenn kaupa í
soðninguna. Þetta er ekki síldin,
sem skapaði gullöld íslendinga;
þetta eru afkomendur hvalsins, sem
gleypti Jónas forðum . Fæstir jarð-
arbúa hafa séð hval með eigin aug-
um, lifandi eða dauðan, og því er
sagan um Jónas oftast myndskreytt
með stórfiski í hlutverki hvalsins.
En hvað getur hvalurinn táknað?
I trúarlegum myndum hefur
hvalurinn í gegnum tíðina oft verið
tákn fyrir endurreisnina; eftir
skamma hríð í dauðanum, mun lífið
sigra (hvalurinn skiiaði jú Jónasi
aftur). En hann hefur einnig verið
ógnvekjandi tákn fyrir þann í neðra,
sem dregur hina trúlausu niður í
djúpið; opinn hvalskjaftur hefur á
sama hátt verið notaður sem inn-
gangur í helvíti. — Frægasti hvalur
heimssögunnar, Moby Dick, hefur
oft verið skilgreindur sem hið illa
afl, sem hér er nefnt. — Ýmsar
fleiri kenning ar eru þó til um þann
hvíta, s.s. hið óbeislaða afl náttúr-
unnar, sem mun bijóta manninn
að iokum, ímynd karlmennskunnar
o.fl.
Ekki skal hér lagt mat á tákn-
rænt eðli fiskanna hjá Toila. En það
er gaman að velta upp spurningun-
um, og svörin hjá hveijum og einum
eru jafngild og hjá náunganum.
Þetta er einmitt meðal þess
skemmtilegasta við myndlist: Þegar
verkin eru komin frá hendi lista-
mannsins, hefst hið eiginlega sam-
spil manns og listar — og það sam-
spii er bundið einstaklingnum sem
nýtur listarinnar, og getur verið
eins fijótt, ríkulegt og gefandi og
hver maður vill gera það. Það er
aðeins undir áhorfandanum komið.
eftir Eirík
Þorlóksson
YmEXKIASIí/Hverjir eiga ab skrifa hvab um leikhús?
Særðar tilfinningar og
fagleg umfiöUun
STUNDUM HEYRIR maður
íslenskt leikhúsfólk kvarta sáran
yfir því að einu skrifin um leik-
list (og þá jafnft'amt einu heimild-
irnar um tilteknar leiksýningar)
séu í höndum gagnrýnenda dag-
blaðanna. Líklega má það til
sanns vegar færa, en ekki þýðir
þó að sakast við gagnrýnendur
eina. Enn hefur ekki tekist að
halda uppi faglegri umræðu með-
al Ieikhúsfólksins sjálfs, þótt til-
burða í þá átt hafi gætt með út-
gáfii Fréttabréfs Leiklistarsam-
bandsins, sem hóf göngu sína í
fyrrahaust.
Heilu leiklistarþingin eru lögð
undir tii þess að ræða umfjöll-
un og afstöðu fjölmiðla gagnvart
leikhúsinu. Og alltaf er komist að
sömu niðurstöðu; okkur vantar fólk
sem getur fjallað
um ieiklist af
skilningi og þekk-
ingu. En skilning-
ur og þekking eru
afstæð hugtök í
þessu samhengi og
reyndar í okkar
litla þjóðfélagi.
Við erum hvorki
alin upp við né skóluð til þess að
fjalla um nokkurn skapaðan hlut á
vitsmunalegan hátt. Við þurfum
sýknt og heilagt að blanda inn í
umræðuna særðum tilfinningum og
persónulegum vonbrigðum. Ekki
bara í leikhúsinu, heldur líka pólitík-
inni, þar sem ráðherrar og vald-
hafar uppnefna hver annan opin-
berlega eins og kjánar. Allt endar
þetta svo í þvættingi og markleysu.
Gagnrýnendaskrif eru vanþakk-
látt starf, sem sést best á því að
fjölmiðlum helst ekkert á þeim.
Þeir eru fáir sem njóta virðingar
og álits. Þeim er fundið flestallt til
foráttu. Þeir hafa ekkert vit á leik-
eftir Hlín
Agnorsdóttur
húsi, eru álitnir skaðvaldar, kennt
um aðsóknarleysi og ófarir. Þegar
hatrið út í þá tekur völdin, eru þeir
kallaðir heimskt og illa menntað
pakk, uppfullir af getuleysi og
minnimáttarkennd yfir því að
standa ekki sjálfir í sviðsljósinu.
Og hatrið fæðir bara af sér meira
hatur.
Leikhúsfólk er alls ekki á einu
máli um hveijir séu best fallnir til
þess að skrifa um leikhús. Ef gagn-
rýnandi þekkir leikhúsið of náið,
þ.e. er leikari eða leikstjóri, þá þyk-
ir það siðferðilega rangt að hann
skrifi um samstarfsmenn sína,
nema hann hafi gefist upp í faginu.
Ef hann stendur utanvið leikhúsið,
en er kannski með háskólagráðu í
leiklistarfræðum, þá skilur hann
ekki eðli leikhússins, þykir tilfinn-
ingalaus og of fræðilegur. Ef hann
er bókmenntamaður, sem margir
af okkar gagnrýnendum hafa verið,
þá þykir hann einblína of mikið á
bókmenntalegt gildi leiktext- ^^
ans, en getur að .takmörkuðu -
leyti fjallað um uppsetning-
una á leiktextanum. Nú svo
eru það þeir gagn-
rýnendur sem eru
ekkert af þessu,
heldur skrifa sem
áhugamenn um leik-
list. Gallinn við þá er
að þeim finnst allt gott
og eru því hálf skoðana-
lausir og óspennandi. Það
segir sig sjálft að leitun er
að þeim aðila, sem getur
uppfyllt óskir okkar um
fyrirmyndargagnrýnand-
ann, ef hann er þá til.
Eflaust finnst mörgum leikhús-
gagnrýni óriauðsynleg, og telja
sjálfum sér og öðrum trú um að
þeir lesi hana aldrei, hvað þá taki
mark á henni, þótt þeir lesi hana.
Ja, ekki nema þeir finni eitthvað í
henni fyrir tilviljun sem stemmir
við eigin skoðanir eða hugmyndir.
En hvað sem öllu tali um gagnrýni
líður, þá er eitt víst; alvöruumræða
um tilgang og markmið ieiklistar-
innar fyrirfinnst ekki hér á landi.
Okkur skortir raunverulegan vett-
vang til þess að slík umræða geti
farið fram. Hvað eftir annað hefur
hugmyndin um faglegt leikhústíma-
rit skotið upp kollinum, en jafn-
harðan fallið um sjálfa sig. Fjárs-
korti er oftast nær kennt um. Að
baki liggur þó ef til vill skortur á
samstöðu meðal leikhúsfólksins
sjálfs um slíka útgáfu. í dag eru
miklir umrótatímar í íslensku leik-
húsi. Óvissa og öryggisleysi blasir
við í rekstri Þjóðleikhúss, fjárfram-
lög til leiklistarinnar eru undir smá-
sjá stjórnmálamanna, það kreppir
að listamönnum. Á slíkum tímum
þarf fólk að tjá sig, skoða og endur-
meta stöðu sína og tilganginn með
listinni. Við eigum öll undir högg
að sækja. Er ekki kominn tími á
faglegar umræður á okkar eigin
forsendum?
Leiklistargagnrýndandinn
hvaða eiginleika þarf hann að hafa?
SÍGILD TÓNLIST/Afeto Hafn-
firbingar á sunnudags síbdegistónleika?
Fmnskir
flaututónar
MIKIL GRÓSKA hefur verið í
tónlistarlífinu í Hafharfirði og
nægir að nefna starfsemi Karla-
kórs staðarins, lúðrasveitarinn-
ar og alla kóraHafnarfjarðar:
kirkjukórinn, Öldutúnskórinn
og kór Flensborgarskólans. Og
með tilkomu Hafnarborgar og
þess ágæta flygils sem er í hús-
inu hafa tónlistarmenn af öðr-
um stöðum á landinu flykkst
að Haftiarfirðinum.
Idag hefst tónleikaröð í Hafnar-
borg, en ætlunin er að halda
tónleika fyrsta sunnudag hvers
mánaðar. Þessir tónleikar sem
Hafnarborg gengst fyrir er í sam-
bmmmi vinnu við kenn-
ara í Tónlistar-
skóla Hafnar-
fjarðar. Á fyrstu
tónleikunum,
sem hefjast
klukkan 14.30 í
dag, leikur
Gunnar Gunn-
arsson flautu-
leikari, sem jafnframt er skóla-
stjóri Tónlistarskólans í Hafnar-
firði, ásamt Guðrúnu Guðmunds-
dóttur píanóleikara franska tónlist
eftir þá Albert Roussel, Georges
Hiie og Fransois Borne. Eg hitti
Gunnar að máli og spurði hann
um hugmyndina að tónleikunum.
„Hugmyndin er ættuð frá Dan-
mörku er prófessor Birkilund við
Konservatoríið í Kaupmannahöfn
hóf fyrir um 25 árum sunnudags-
tónleikaröð í Glypotekinu. Þrátt
fyrir að á fyrstu tónleikana þar
mættu aðeins 5-6 manns lét hann
ekki deigan síga og í gegnum
árin urðu vinsældir þessara tón-
leika mjög miklar. Við vonum
auðvitað að Hafnfirðingar sjái sér
eftir Jóhönnu V.
Þórhallsdóltur
Gunnar Gunnarsson
kost að mæta og auðvitað eru
allir aðrir velkomnir á tónleikana.
Onnur hugmynd var ennfremur
að sækja um styrk til bæjarins í
listskreytingarsjóð og styrktar-
sjóð fyrir efnilega tónlistarnem-
endur.
Tilgangur þessara tónleika er
ekki síður að gefa kennurum skól-
ans tækifæri á að halda spila-
mennskunni við. Þeir hafa flestir
hveijir lokið löngu og ströngu
námi erlendis og auðvitað er sú
hætta fyrir hendi þegar maður
kennir mikið, að spilamennskan
verði útundan."
Og eins og fyrr segir er það
Gunnar Gunnarsson sem hefur
leikinn í dag en á næstu sunnu-
dögum leika og syngja m.a. Est-
her H. Guðmundsdóttirj Guðni Þ.
Guðmundsson, Stefán Omar Jak-
obsson Og Helgi Bragason, en öll
kenna þau við tónlistarskólann.
Og þess má geta í lokin að að-
gangseyrir er enginn og gefa tón-
listarmennirnir allir vinnu sína.
Hafnfirðingar sem og aðrir eru
því hvattir til að fara í Hafnar-
borg í dag og hlýða á ljúfan leik
kl. 15.30.