Morgunblaðið - 25.02.1990, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 1990
C 9
H AGFRÆÐI/ Hver er árangur efnahagsumbóta í Sovét f
Perestrojka: Gerskt ævintyri
MIKAHÍL Sergejvítsj Gorbatsjov (hér eftir G.) var valinn aðalritari
kommúnistaflokks Sovétríkjanna 11. mars 1985. Nokkrum mánuðum
áður, 10. desember 1984, hafði Gorbatsjov, þá númer 2 á eftir Tsjern-
enkó, sett fram umbótahugmyndir sínar. Hverjar eru umbætur G.
og hvaða líkur eru á því að þær nái fram að ganga? Sérfræðingar
í málefnum Sovétríkjanna hafa í vaxandi mæli efasemdir um að G.
takist ætlunarverk sitt. Bent er á, að vöruskorturinn sé tilfinnan-
legri en um áratugaskeið og að dregið hafi úr hagvexti, auk þess
sem ýmsar umbætur, s.s. í launamálum, hafi mistekist. Meginatriðið
er þó það, að umbæturnar hafi ekki verið markvissar og það hag-
kerfi, sem stefnt sé að sé alls óljóst. Þessu til stuðnings má nefha,
að helstu efnhagsráðgjafar G. (einkum Aganbegyan, Abalkin og
Bogomolov) hafa ferðast um heiminn í leit að hinu sovéska módeli.
Gorbatsjov Með yfirlýsingum sínum um umbætur hefur hann skap-
að miklar væntingar hjá þjóðinni um betri lífskjör. Það er ljóst að
óróleiki er meðal þjóðarinnar þegar árangur lætur á sér standa.
egar í upphafi valdaferils síns
verður G. á mikil mistök í efna-
hagsstefnu sinni. í fimm ára áætl-
uninni fyrir árin 1986-1990, leggur
hann áherslu á að auka verulega
vöxt íjárfesting-
arinnar (einkum í
þungaiðnaði) á
kostnað neysl-
unnar. Margir
fijálslyndari sov-
éskir hagfræð-
ingar gagnrýndu
þessa stefnu op-
inskátt og bentu
á að hún væri í andstöðu við um-
bótastefnuna. Þetta hefur og kom-
ið á daginn. í annan stað hefur
skort skýr markmið og leiðir í
umbótastefnunni, sem etv er vegna
málamiðlana. Helsti vandi efna-
hagsumbótanna nú er, að verð-
bólgan hefur aukist mikið, sovéskir
hagfræðingar telja hana vera 6-8%
(1988). Verðbólguvandinn mun
tefja mjög fyrir umbótum, sérstak-
lega á verðmyndun og þar með
aukinni einkavæðingu. Orsakir
verðbólgunnar eru einkum ríkis-
sjóðshalli (10-11% af landsfram-
leiðslu), en hallinn hefur verið fjár-
magnaður með skefjalítilli peninga-
prentun. Ríkishallann má rekja til
Tsjernobil-slyssins, lækkunar olíu-
verðs, aukinna fjárfestinga og
minnkandi skatttekna. G. tók upp
mjög róttæka herferð til að draga
úr áfengisneyslu, sem fólst m.a. í
að fækka útsölustöðum og þá voru
sett viðurlög við drykkjuskap á
vinnustöðum. Árangurinn er, að
áfengissaia úr ríkisverslunum hef-
ur minnkað verulega, þótt aukin
sykurneysla bendi til að heima-
brugg færist í aukana. Fyrir þessa
breytingu var áfengissala um 17%
af smásöluveltunni og skattur á
áfengi veruleg tekjulind fyrir ríkið.
Alvarlegustu mistök G. eru þau að
hafa ekki tekist á við landbúnaðar-
vandann, en forsenda hátæknivæð-
ingar Sovétríkjanna (sem hann
byijaði á) er að auka landbúnaðar-
framleiðslu. Um 20% Sovétmanna
starfa við landbúnað og þrátt fyrir
það er gífurlegur skortur á helstu
nauðsynjum. Þessi mistök eru
óskiljanleg þegar haft er í huga
að G. var landbúnaðarráðherra um
nokkurra ára skeið.
Höfuðmarkmið efnahagsumbóta
G. er að draga úr miðstýringu í
efnahagslífinu. En sovéska hag-
kerfið er tilskipanahagkerfi (adm-
inistrative-command), þar sem
skipanir um smátt sem stórt ganga
frá 60 ráðuneytum til þeirra fyrir-
tækja sem undir þau heyra. Þrátt
fyrir hina miklu miðstýringu í smáu
sem stóru, tala sovéskir hagfræð-
ingar um „stjórnleysi framleiðsl-
unnar“. Lítum nánar á þetta.
Framleiðsla fyrirtækjanna er
ákveðinn í fimm ára áætlunum.
Þeim ber að leggja inn pantanir
hjá Gossnab á rekstrarvörum með
ársfyrirvara og Gossnab skammtar
fyrirtækjunum heimildir til að fá
vörur. Skömmtun Gossnab tekur
til einnar milljónar vörutegunda!
Innan fyrirtækjageirans fara nán-
ast engin peningaviðskipti fram.
Umbætur G. á þessu sviði ganga
ótrúlega skammt. Minnkun mið-
stýringar er gagnslaus án þess að
verð vöru ráðist af markaðinum
og að fyrirtækjum sé gert að starfa
með hagnað í huga. Um markaðs-
verðmyndun er mikill ágreiningur
í lándinu. Fijálslyndir sovéskir hag-
fræðingar gera sér fulla grein fyrir
gildi verðkerfisins og benda á nauð-
syn eðlilegra banka- og lánastarf-
semi. Yfirlýsingar G. eru oftsinnis
mótsagnakenndar og líkt og aðrir
stjórnmálamenn breytir hann um
áherslur eftir því hvernig vindar
blása. Hingað til hefur hann þrá-
faldlega lýst því yfir, að hann sé
mótfallinn því að verð ráðist af
markaði og telur sig veija kaup-
mátt þegnanna (mátt ti! að kaupa
vörur sem ekki bjóðast!). í stór-
merkri ræðu á fundi miðstjórnar
Kommúnistaflokksins 5. febrúar
söðlar hann um að nokkru: „Ég tel
að hingað til hafi okkur skort festu
og á því verður að sigrast. Hér er
um að ræða hinn glataða hlekk,
sem allt efnahagskerfið líður fyrir
- verðmyndun. Það er nauðsynlegt
að flýta lausn þess máls . . .
Umbætur í verðlagsmálum verða
að fara þannig fram að þær komi
ekki niður á lífskjörum lands-
manna.“ Og nokkru síðar í sömu
ræðu: „Getum við búist við að lán
með hlægilega lágum vöxtum hafi
áhrif?“. Verðkerfið á að endurskoða
á þessu og næsta ári, en margt
bendir til, að sú endurskoðun verði
nánast nafnið eitt og áfram verði
verð ákveðið af skriffinnum í Osk-
omtsen.
Lögin um samvinnufélög, sem
tóku gildi í maí 1988 eru án efa
stærsta bylting perestijokunnar.
Samvinnuféiögin eru nánast einka-
fyrirtæki (það þarf þijá til) og hafa
umtalsvert sjálfsforræði hvað alla
stefnumótun varðar, þ.m.t. verð-
ákvarðanir. Þessum vísi að einka-
væðingu hefur vaxið fiskur um
hrygg. Starfsmenn eru í kringum
2 milljónir, u.þ.b. 2% af vinnuafl-
inu. 'Á hinn bóginn eiga samvinnu-
félögin í miklum erfiðleikum með
rekstrarvörur, sem úthlutað er af
ríkisgeiranum. Án frekari skrefa
til markaðslausna verða þessi fyrir-
tæki eins og fiskar á þurru landi.
Með yfirlýsingum sínum um
umbætur hefur G. skapað miklar
væntingar hjá þjóðinni um betri
lífskjör. Það er ljóst að óróleiki er
meðal þjóðarinnar þegar árangur
lætur á sér standa. Niðurstaða mín
er sú, að G. sé orðið ljóst að um-
bótastefna hans er langt í frá nógu
róttæk og að hinum hagrænu
markmiðum verður ekki náð án
miklu róttækari pólítískra umbóta
en hann óraði fyrir í upphafi. Með-
al þeirra eru þær breytingar á
stjórnarskránni, sem boðaðar voru
fyrr í mánuðinum. Staðreyndin er
hins vegar sú, að umbætur taka
langan tíma. Það hefur tekið Is-
lendinga yfir 3 áratugi að vinda
ofan af haftakerfinu, sem hér var
við lýði áratugina 3 á undan, og
enn sér ekki fyrir endann á þeim
umbótum.
eftir Sigurð
Snævarr