Morgunblaðið - 25.02.1990, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 1990
C 13
Grísk-kaþólsk messa í
Moskvu: Það sem sameinar er föður-
landsást og tortryggni í garð stjórn-
málamanna.
Þjóðernissinnar í kröfugöngu í
Síberíu: Kvarta yfir erlendum áhrif-
um, vestrænum hugmyndum og spill-
ingu.
Margt bendir til þess að Verka-
mannafylkingin reyni að hagnast
á vaxandi ólgu í sovézka heraflan-
um, sem stafar af niðurskurði her-
útgjalda og óánægju vegna þess
að hernum er beitt til að bæla nið-
ur óeirðir.
Hægrimenn neita því að þeir séu
eins öflugir og andstæðingar þeirra
telja að þeir séu. Þeir kvarta yfir
því að þeir séu félitlir, fái ekki
aðgang að sjónvarpi og eigi enga
stuðningsmenn í æðstu forystunni.
Að sögn Newsweek styðja flestir
hægrimenn Jegor Lígatsjov, sem
margir telja harðasta andstæðing
Gorbatsjovs í stjórnmálaráðinu, en
þótt hann skipi sérstakan sess í
hugum þeirra telja þeir að hann
hafi fengið slæmt orðNá sig.
Leiðtogi flokksins í Leníngrad,
Borís Gidaspov, sem hefur ýtt und-
ir hávær götumótmæli íhalds-
manna í borg sinni, er talinn of
mikill nýgræðingur til að geta boð-
ið Gorbatsjov birginn. Hægrimenn
telja litla von til þess að þeir geti
komið Gorbatsjov á kné og óttast
að hann muni taka sér aukin völd,
ef til vill með því að stjórna með
tilskipunum, en þeir geta grafið
undan völdum hans.
Rússnesk ættjarðarást sameinar
gamaldags keisarasinna og kerfís-
þjóna kommúnista. Ein helzta
gróðrarstía hinnar nýju þjóðernis-
hyggju er rithöfundasamband
Rússneska sovétlýðveldisins, sem
hefur hvatt til átaks til varnar
rússneskri tungu og menningu.
Félagar þess óttast að umbætur
Gorþatsjovs í vestrænum anda
kunni að tortíma andlegri arfleifð
Rússlands.
Andúð á Rússum?
Stærðfræðingurinn ígor Sjaf-
arevitsj hefur skrifað langa ritgerð
Lígatsjov: marxistinn sem dáir rit-
höfunda til hægri.
um „Rússafælni“ og heldur því
fram að opnunarstefnan hafi orðið
kveikja hatrammra árása á rússn-
eska menningu. Hann segir að
þeir sem staðið hafi fyrir þessari
gagnrýni „láti sig dreyma um að
breyta Rússlandi í vélmenni, sem
sé gersneytt öllum mannlegum ein-
kennum". Að hans sögn hafa vest-
rænir sagnfræðingar og nokkrir
rússneskir höfundar vísvitandi
reynt að sverta sögu Rússa og
sýna að þeir hafi verið frumstæð-
ir, grimmir, einræðishneigðir og
ómóttækilegir fyrir allri menningu.
Sjafarevitsj telur að nær allir
rússneskir byltingarsinnar síðan á
síðustu öld hafi verið haldnir þess-
ari „Rússafælni“. Þó telur hann
að þessir slóttugu og fjandsamlegu
gagnrýnendur hafi að langmestu
leyti verið gyðingar, enda hefur
andúð á þeim alltaf verið samofin
rússneskri þjóðernishyggju, og
nefnir meðal annarra skáldið
Heinrich Heine og hershöfðingjann
og utanríkisráðherrann George
Marshall. Sjafarevitsj segist ekki
munu deyja rólegur fyrr en hann
hafi komið rússnesku þjóðinni í
skilning um þetta.
í júlí í fyrra sagði Sjafarevitsj í
tímaritinu Novy Mír að Rússar
ættu ekki að h'kja eftir lífsháttum
vestrænna þjóða, því að þær væru
staddar í miðri andlegri kreppu,
sem mundi leiða til þjóðfélags-
hörmunga. Hann fór háðulegum
orðum um trú Vesturlandabúa á
framfarir og gagnrýndi Banda-
ríkjamenn fyrir að arðræna þjóðir
í öðrum heimshlutum til að halda
uppi óeðlilega háum lífskjörum.
Þrátt fyrir þetta er Sjafarevitsj
harðvítugur andstæðingur komm-
únista og gagnrýni hans á Banda-
ríkjamenn og frjálslyndi kemur frá
hægri. Hann viðurkennir að vest-
rænt fijálslyndi hafi átt mikinn
þátt í að útbreiða mannúðarstefnu,
en bendir á að frjálslyndir og fram-
farasinnaðir menntamenn á Vest-
urlöndum, þeirra á meðal G.B.
Shaw, H.G. Wells, Albert Einstein
og Upton Sinclair, hafi ekki viljað
mótmæla ógnarstjórn Stalíns.
Fijálslyndir Vesturlandabúar hafi
ekki látið til sín heyra fyrr en
ástandið hafi lagazt eftir dauða
Stalíns og það sé enn eitt dæmi
þess að þeir hafi raunverulega
ekki stjórnazt af andúð á stalín-
isma heldur „Rússafælni“.
„Djöfulleg öfl“
Nýlega hvatti Sjafarevitsj til
þess í viðtali við tímaritið Knízhnoe
Obozreníe (Yfírlit um bækur) að
gefin yrðu út verk eftir útlægan,
rússneskan höfund, ívan Solonev-
itsj, sem beitti sér fyrir stofnun
„þjóðfélagslegs konungsríkis“ í
Rússlandi. Laqueur segir að Sjaf-
arevitsj hafi þagað um að Solonev-
itsj hafi ekki átt við Svíþjóð, Noreg
eða Danmörku og verið einn ákaf-
asti samverkamaður þýzkra naz-
ista á sínum tíma.
Laqueur spyr því hvort Sjafarev-
itsj sé ■ að feta í fótspor mikil-
hæfra, þýzkra vísindamanna, sem
hafi trúað því að Adolf Hitler hafi
verið merkasti Þjóðveiji allra tíma.
Sjafarevitsj, sem er rúmlega sex-
tugur, hefur komið fram í sjón-
varpi og Laqueur lýsir honum
þannig að hann sé óðamála og
andstuttur, en enginn lýðskrumari,
sviplítill ræðumaður og kannski
sérvitringur, en enginn fasisti.
„Ef til vill er rétt hjá honum að
vara við töku milljarðalána á Vest-
urlöndum,“ segir Laqueur. „Ef til
vill verður Rússland eins og hvert
annað Suður-Ameríkuríki, ef líkt
verður eftir vestrænum stofnun-
um, eins og Sjafarevitsj kemst að
orði. En hvaða aðra, trúarlega,
þjóðlega leið bendir hann á
óbeinlínis? íran?“
Rithöfundurinn Míkhaíl
Leontíev hefur sagt í vikublaðinu
Atmoda í Ríga að kenningar
hægriöfgamanna byggist að miklu
leyti á ótta við „djöfulleg öfl“, sem
grafi undan öllu því sem sé rúss-
neskum ættjarðarvinum heilagt,
arðræni alþýðuna, komi á fót maf-
íum úti á landsbyggðinni til að'
spilla lýðnum og æsi til úlfúðar
milli byggðarlaga. Forystumenn á
borð við Míkhaíl Gorbatsjov og
Alexander Jakolev séu einungis
strengjabrúður alþjóðlegra fjár-
málafyrirtækja og milljarðamær-
inga í þjónustu zíonisma.
Hægrimenn benda í síauknum
mæli á Pjotr Stolypín, hæfasta
stjórnmálaleiðtoga síðustu ára
keisarastjórnarinnar, sem var
myrtur 1911. Rithöfundurinn
Alexander Solzjenítsyn hefur hafið
Stolypín til skýjanna og nýtur sjálf-
ur virðingar og hylli og til hans
er oft vitnað. Á erfíðleikaárum
sínum sætti hann gagnrýni fyrir
landráð frá mönnum lengst til
hægri, en álit þeirra hefur breytzt
á síðustu tveimur árum, kannski
vegna vinsamlegra skrifa hans um
Stolypín.
í útrýmingarhættu?
Stjórnmálaráðsfulltrúinn Jegor
Lígatsjov er mikill aðdáandi rithöf-
unda til hægri og er í mörgum
atriðum sammála gagnrýni þeirra
á skaðleg, „fijálslynd“ áhrif í
pólitísku og andlegu lífi Sovétríkj-
anna. En þar sem hann er gamall
kommúnisti á hann fullt í fangi
með að lýsa yfir heilshugar stuðn-
ingi við hreyfingu, sem er í algerri
andstöðu við marxisma.
Laqueur segir að kenning nýju
hægrihreyfingarinnar sé í aðalat-
riðum á þessa leið: Rússneska þjóð-
in er smátt og smátt að verða að
útlendingum í eigin landi og er í
líffræðilegri og menningarlegri út-
rýmingarhættu. Geysislóttugur
óvinur hefur ákveðið að tortíma
rússnesku þjóðinni, hefðum hennar
og menningu. Ovinirnir eru fyrst
og fremst trotzkýistar, zíonistar
og frímúrarar, en einnig sagnfræð-
ingar andsnúnir stalínisma, fijáls-
lyndir skáldsagnahöfundar og leik-
skáld og baráttumenn perestrojku,
sem láti sig dreyma um að koma
aftur á kapítalisma í Rússlandi.
Leontíev segir í áðurnefndri
grein: „Hættan á fasistabyltinu
eykst dag frá degi í landi okkar,
af því að hreyfing fasista nær ekki
einungis til unglinga, sem hafa
fyllzt hugljómun og skreyta leður-
jakka sína hakakrossum, heldur til
skapandi og tæknimenntaðra
menntamanna. Áhrifa þessarar
samstöðu gætir í vaxandi mæli í
stjórn hins pólitíska valdakerf-
is . . .“
Rússneskir þjóðernissinnar hafa
brugðizt hart við ásökunum um
að þeir séu „uppljóstrarar", „fasist-
ar“ eða „hálffasistar“ og hafa vísað
þeim eindregið á bug. En Laquer
segir að málstaður þeirra væri
betri, ef ferill þeirra væri ekki held-
ur skuggalegur, og bendir á áskor-
anir frá þeim til KGB og annarra
stofnana um að „gripið verði til
ráðstafana“ gegn „fijálslyndiss-
innum“ og „heimsborgurum".
TVær fylkingar
Laqueur skiptir þessum „Rússa-
flokki“ í tvær fylkingar út frá
sögulegum forsendum. Annars
vegar standi rússneskir þjóðernis-
sinnar, sem skreyti heimili sín
helgitáknum, íkonum, og myndum
af Pjotr Stolypín. Þeir hafi enga
samúð með Karli Marx, sem skrif-
aði illkvittnislega um sögu Rúss-
lands, og hafi andúð á Lenín, sem
hafi verið rótslitinn Rússi og látið
sér á sama standa um fornar
rússneskar hefðir. Hins vegar
standi „nýstalínistar", sem Laque-
ur segir að kæri sig kollótta um
öll helgitákn og „gamlar kerlingar
í gömlum þorpum“. Stolypín sé
„böðullinn“ í þeirra augum og
bannlýstur. Af tvennu illu mundu
þeir heldur láta drepa sig en sjást
í kirkju.
Ágreiningurinn er svo alvarleg-
ur að hann veldur klofningi, en
Laqueur telur að þrennt sameini
hinn nýja „Itússaflokk", sem hann
kallar svo: „Lýðhyggja“ hans (póp-
úlismi), sú sannfæring að ekkert
lýðveldi Sovétríkjanna hafí sætt
jafnmiklu misrétti og hið rússneska
og barátta hans gegn „Rússa-
fælni“.
Laqueur segir að rússnesku
þjóðernissinnarnir hafi smám sam-
an neyðzt til að sætta sig við að
ekki sé unnt að breyta afleiðingum
hins mikla áfalls, sem byltingin
1917 hafi verið þeim. Þeir hafi
aldrei beitt sér fyrir kapítalisma
og eigi því tiltölulega auðvelt með
að fylkja sér um „lýðhyggju“, sem
sé í andstöðu við perestrojku Gor-
batsjovs, markaðshyggju og einka-
framtak. Þessu fylgi andúð á
menntamönnum, tóntegundalausri
nútímatónlist, Freud, Einstein,
Franz Kafka og mestallri hámenn-
ingu og lágmenningu Vesturlanda
undanfarinna hundrað ára.
Að sögn Laquers gætir nokkurra
ofsóknarhugmynda í þessari nýju
rússnesku hugsjónafræði. Uppr-
una hennar sé að leita í liðnum
þjóðargorgeir, sem hafi verið sagð-
ur innblásinn mannúðarstefnu og
guðstrú, en mengazt af hugsunar-
hætti Stalínstímans. Nú sé fólk af
þessu sauðahúsi . fjandsamlegt
Stalín, en þó sé það afsprengi vald-
atíma hans. Ein helzta kenning
þess tíma hafi verið á þá leið að
stórbrotin samsæri gegn Sovét-
Rússlandi væru í uppsiglingu.
Andleg einangrun
Eitt annað aðaleinkenni lífsins
í Rússlandi Stalíns var andleg ein-
angrun. Rússar hafa misst af tæpri
einni öld andlegrar framþróunar í
’heiminum, segir Laqueur. Núna
eru þeir allt í einu að uppgötva
alls konar hugsuði, sem hafa farið
fram hjá þeim, vinstrisinna, hægri-
sinna og miðjumenn - Arnold To-
ynbee, Jean-Paul Sartre, Hans
Freyer, raunspekinga, háspekinga,
íhaldsmenn og móttæklinga. En
þeir vita ekkert hvað þessir spek-
ingar eiga sameiginlegt og hvað
ekki, hveijir skipta máli og hveijir
ekki.
Til dæmis trúir Sjafarevitsj því
í raun og veru að sögn Laqueurs
að viðhorf tveggja gamalla,
brezkra vinstriblaða, Nation og
New Statesman, til Stalíns og vald-
atíma hans hafi endurspeglað
skoðanir allra eða flestra fijáls-
lyndra Vesturlandabúa. Hann og
aðrir af sama sauðahúsi viti lítið
um viðbrögð manna á Vesturlönd-
um við Moskvu-réttarhöldunum og
ógnarstjórn Stalíns (þótt þeir
kannist við bók Feuchtwángers,
Moskva 1937). Þeir vilji heldur
trúa því að stalínisminn hafi verið
andlegt fyrirbæri, sem hafí náð til
alls heimsins. Þessi kenning hafði
marga kosti að sögn Laqueurs:
Hvers vegna að skella allri skuld-
inni á sovézku þjóðina, úr því að
allur heimurinn klappaði fyrir
Stalín líka?
Nú standa Sovétríkin andspænis
nokkurs konar andlegu tómarúmi
að dómi Laqueurs. Marxisminn-
lenínisminn sé enn ríkistrú, en
engin raunveruleg sannfæring búi
á bak við hann. Hann spyr hvað
tekið geti við af honum. Kenningar
Sjafarevitsjs komi vissulega til
greina og sumir telji að þær einar
komi til greina, þótt hann sé ekki
sama sinnis.
Sjafarevitsj talar ekki fyrir dauf-
um eyrum og er ekkert sérstaklega
öfgafullur að dómi Laqueurs. Hann
spyr hvaða pólitísku þýðingu skoð-
anir hans hafi. Hann viðurkennir
að þær fái hljómgrunn meðal
sumra hópa Rússa og telur að þær
muni fá byr í seglin, ef umbóta-
sinnar verði fyrir meiriháttar áfalli.
Stuðningsmenn fijálslyndis í
Moskvu og annars staðar óttist að
ekki þurfi að spyija hvort heldur
hvenær afturhaldsöflin muni ná
yfirhöndinni í Rússlandi. Rétt sé
að alvarleg kreppa ríki í Sovétríkj-
unum, andleg ekki síður en pólitísk
og efnahagsleg, en sem betur fer
sé ekkert „Greshams-lögmál“ til í
sagnfræði (þ.e. að „vondir pening-
ar [verðlausir] ryðji burtu góðum
peningum“).