Morgunblaðið - 27.05.1990, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. MAI 1990
C 5
Donald Maclean, í ljósum íötum lengst til hægri, situr á skrifborði breska sendiherrans í
Washington, sir John Balfours, árið 1946. Lengst til vinstri er Nicholas Henderson, síðar
sendiherra, og standandi er W.D. Allen, síðar dómsforseti sérstaks dómstóls, sem dæmdi
eftir sanngirnissjónarmiðum og fordæmisvenjum (Chancery).
Davis, Astbury og Proctor vóru grun-
aðir og yfirheyrðir af bresku Örygg-
isþjónustunni MI5, þótt sekt þeirra
yrði ekki sönnuð. Ekki voru allir
þessir menn samkynhneigðir en það
er hins vegar eftirtektarvert, að það
voru þrír af „fjórmenningunum", sem
virðast hafa verið höfuðpaurar Cam-
bridge-njósnahringsins, þeir Blunt,
Burgess og Donald Maclean. Um
samhengið þar á milli skal hins veg-
ar ekkert fullyrt þótt vel megi gera
sér í hugarlund að hin forboðnu ást-
arsambönd hafí bundið menn svo
sterkum böndum, að hið ógnvænlega
leyndarmál föðurlandssvikanna hafi
hvergi verið betur geymt en einmitt
í þeirra hópi.
Moldvörpur á æðstu stöðum
Það hefur löngum verið Bretum
mikið feimnismál hversu smogin og
lek leyniþjónusta þeirra hefur reynst
allt frá millistríðsárunum. Þessar
staðreyndir lágu þó lengi í þagnar-
gildi og enn í dag hefur ekki fengist
botn í hversu margir komu hér við
sögu. Ljóst er þó að sumir þessara
manna gegndu háum stöðum í
breskri stjórnsýslu og enn er á sveimi
orðrómur um að í eina tíð hafi svika-
myllan náð til æðstu embætta innan
bresku leyniþjónustunnar og þar hafí
jafnvel komið við sögu ráðherrar og
valdamiklir stjórnmálamenn í Verka-
mannaflokknum svo og verkalýðs-
leiðtogar.
Margar bækur hafa verið skrifað-
ar um þessa moldvörpustarfsemi
KGB í Bretlandi og má þar nefna
„The Climate of Treason“ eftir
Andrew Boyle, „Spycatcher" eftir
Peter Wright, og nú síðast „Mask
of Treachery“ eftir John Costello. í
þeirri bók er lögð áhersla á að færa
sönnur á að Anthony Blunt hafi
gegnt lykilhlutverki í Cambridge-
njósnahringnum, en ekki verið sú
aukapersóna sem hann sjálfur hélt
fram við yfirheyrslu eftir að hann
var afhjúpaður. Peter Wright, sem
eyddi miklum hluta starfsævi sinnar
í njósnaveiðar innan bresku leyni-
þjónustunnar, virðist hins vegar
sannfærður um að Burgess hafi þar
gegnt lykilhlutverki og hann gerir
því jafnframt skóna, að „fimmti
maðurinn", sem aldrei hefur verið
afhjúpaður, hafi verið enginn annar
en Roger Hollis, yfirmaður bresku
öryggisþjónustunnar MI5. Engin leið
er að henda reiður á þessum fullyrð-
ingum eða öðrum þeim getgátum
sem slegið hefur verið fram í þessum
efnum og vísast að héðan af muni
aldrei fást botn í þessi mál né full-
nægjandi skýringar á því, hvers
vegna greindarpiltar frá góðum
heimilum og vel ættaðir, með glæsta
framtíð fyrir sér innan breskrar
stjórnsýslu, kusu að gerast föður-
landssvikarar.
Hugsjónamenn?
Það mun hafa verið fljótlega eftir
stofnun Sovétríkjanna að. markvisst
var farið að byggja upp öflugt starf
leyniþjónustanna KGB og GRU, sem
meðal annars .byggðist á liðveislu
kommúnista í öðrum löndum, hug-
sjónamanna sem álitu það aðeins
tímaspursmál hvenær alræði öreig-
anna yrði komið á í eigin landi. Hér
var um langtímaáætlanir að ræða
enda krafðist moldvörpustarfsemi af
þessu tagi mikillar útsjónarsemi,
þolinmæði og nákvæmrar skipulagn-
ingar ef einhver von átti að vera til
að að hún skilaði árangri. Það var
• því að vonum að Sovétmenn beindu
sjónum sínum að bresku háskólunum
í Oxford og Cambridge, þangað sem
breska stjórnsýslan sótti kjarnann í
embættismannastétt sína. Þótti eink-
um bera vel í veiði í Cambridge, þar
sem marxismi og kommúnismi hafði
náð fótfestu meðal ungra mennta-
manna seint á þriðja áratugnum og
í upphafi þess fjórða.
Aðferð útsendara sovésku leyni-
þjónustunnar var sú, að ná til þess-
ara ungu manna og fá þá til sam-
starfs, einkum á grundvelli sameigin-
legra hugsjóna þar sem framtíð
mannkynsins var sögð í veði. Til að
skilja hversu vel Sovétmönnum varð
ágengt í þessum efnum verða menn
að átta sig á því andrúmslofti sem
ríkti á þessum árum, einkum á fjórða
áratugnum eftir kreppuna miklu,
sem margir litu á sem talandi tákn
um skipbrot kapítalismans. Þróunin
í Þýskalandi létti einnig Sovétmönn-
um róðurinn og meðal annars hélt
Anthony Blunt því fram eftir að
hann var afhjúpaður, að „eina ástæð-
an fyrir svikum hans hafi verið sú
bjargfasta skoðun, að framgangur
marxismans væri eina ráðið til að
koma nasistum á kné“. Mörgum hef-
ur þótt þessi skýring Blunts heldur
lítilfjörleg enda með ólíkindum að
ekki hafi þurft meira til að ýta mönn-
um út í slíkt óhæfuverk að svíkja
sína eigin þjóð. í þessu sambandi
hafa sumir bent á að Sovétmenn
hafi haft á honum og félögum hans
það kverkatak sem afbrigðileg kyn-
hvöt þeirra leiddi af sér, en vitað er
að Blunt lagði allt í sölurnar til að
leyna því fýrir siðavandri móður sinni
að hann var bæði hommi og kommi.
Af skáldunum okkar, Islandsför-
unum, er það hins vegar að segja
að ekkert bendir til að þeir hafi ver-
ið viðriðnir njósnamál eða föður-
landssvik, þrátt fyrir vinskap sinn
og ástarsambönd við ýmsar vafasam-
ar persónur sem þeim málum tengd-
ust, enda voru skáldin tæpast í að-
stöðu til að miðla nokkrum upplýs-
ingum sem gat komið Sovétmönnum
að gagni. Auden dvaldi meðal annars
lengi í Bandaríkjunum 1939 þar sem
hann bjó um skeið með rithöfundin-
um Christopher Isherwood, og mun
þá hafa verið í einhveijum tengslum
við Burgess, sem þá starfaði þar
fyrir breska utanríkisráðuneytið. (Sjá
rammagrein: Upp komast svik um
síðir.)
Auden átti. síðar eftir að koma
öðru sinni til íslands, árið 1964. Við
það tækifæri átti Matthías Johann-
essen við hann viðtal, sem birtist í
Morgunblaðinu, og tal þeirra barst
meðal annars að stjórnmálaskoðun-
um Audens fyrr á árum:
Matthías spyr: „Voruð þér ein-
hvern tíma kommúnisti, eins og sagt
hefur verið?“
„Ég var aldrei í Flokknum.“
„En þér voruð einhvers staðar á
línunni?"
„Já, og ég er ekkert óánægður
eftir á að hafa kynnst ritum Karls
Marx. Ég hef lært margt af honum
og hin síðari ár hef ég skilið ýmis-
legt sem ég hefði ekki getað skilið,
ef ég hefði ekki þekkt verk Marx.
En nú er ég orðinn kristinn maður
og genginn í ensku biskupakirkjuna."
„Þér trúið þá á guð.“
„Já, það geri ég. Ég var uppalinn
í kristinni trú, en þegar ég var ung-
ur, fannst mér allur kristindómur
einber vitleysa. Nú er ég kominn á
aðra skoðun. Það er ómögulegt að
gera neina grein fyrir því, það eru
ótal hlutir sem hafa áhrif á líf
manns. Og ég vil ekki gerast prédik-
ari yfir öðru fólki, það verður sjálft
að fínna hvað er því fyrir bestu ...“
Kim Phllby eftir játninguna og
skömmu fyrir flóttann til Moskvu
1963.
var þegar tekinn til yfirheyrslu hjá
FBI og kom þá ýmislegt fróðlegt í
ljós um sambönd Burgess og öfga-
fullt líferni. Robert J. Lamphere, sem
stjórnaði yfirheyrslunum, lét síðar
hafa eftir sér að Bandaríkjamönnun-
um hefðu blöskrað þær lýsingar sem
Isherwood brá upp af líferni samkyn-
hneigðra í London á millistríðsárun-
um. „Það sem við grófum þarna upp
sló okkur gjörsamlega út af laginu,"
segir Lamphere. „Við trúðum því
varla hvernig Bretar höfðu látið slíkt
fólk komast til metorða innan stjórn-
sýslunnar og leyniþjónustunnar."
Meðal þess sem Isherwood sagði
FBI var að Inverchapel lávarður, sem
var sendiherra Breta í Washington
1947 til 1949, þegar Maclean starf-
aði þar, hefði verið í þingum við
Burgess árið 1936, um.svipað leyti
og hann sjálfur stóð í ástarsambandi
við hann. Isherwood sagði FBI enn-
fremur að nánasti vinur Burgess
hefði verið „persóna kölluð Tony“.
Það var ekki fyrr en við 'aðra yfir-
heyrslu að Isherwood mundi að-
þessi„dularfulli“ Tony hefði heitið
Blunt að eftirnafni. Þrátt fyrir þessar
vísbendingar og margar fleiri tókst
r 1
mönnum ekki að koma púsluspilinu
saman fyrr en mörgum árum síðar.
Hringurinn lokast
Harold „Kim“ Philby var hinn full-
komni herramaður á enska vísu,
skarpgreindur, fyndinn og bráð-
skemmtilegur í viðmóti. Hann átti
marga vini innan bresku leyniþjón-
ustunnar og var af flestum sem til
þekktu talinn hinn fullkomni starfs-
maður þjónustunnar. Engan þeirra
renndi grun í að hann hafði verið
sannfærður kommúnisti frá því á
námsárunum í Cambridge og síðan
vakinn og sofínn í þágu sovésks
málstaðar. Philby var sá eini af „fjór-
menningunum", sem ekki var kyn-
hverfur heldur þvert á móti þótti
hann djarftækur til kvenna, meira
en góðu hófi gegndi.
Upp úr 1960 tóku að streyma til
Vesturlanda flóttamenn frá austan-
tjalds-löndunum, sem þekktu vel til
rússneskrar leyniþjónustustarfsemi.
Þeir fluttu með sér sögur um flugu-
menn innan vestrænnar öryggisþjón-
ustu, en þessar sögur voru oft á
tíðum þversagnakenndar og rugl-
ingslegar. Engu að síður sáðu þær
frækornum efa og tortryggni og
höfðu lamandi áhrif á breska og
bandaríska leyniþjónustustarfsemi.
Einn þessara flóttamanna var Ana-
toli Golitsin, háttsettur KGB-maður,
og eftir fyrstu yfirheyrslur hjá
bandarísku leyniþjónustunni, CIA,
var MI5 deild bresku leyniþjón-
ustunnar send skýrsla i tíu liðum sem
allir bentu á „óvin“ innan bresku
leyniþjónustunnar. Um þetta segir
Peter Wright meðal annars í bók
sinni „Spycatcher*1:
„Þrír þessara tíu þátta komu þeg-
ar við kunnuglegan streng. Golitsin
sagðist vita af njósnahring „fimm-
menninganna", alræmdum, sem orð-
ið hefði til í Bretlandi á fjórða ára-
tugnum. Þeir þekktust allir og hver
um sig vissi að hinir voru njósnarar.
En Golitsin gat ekki tilgreint þá nán-
ar nema einn þeirra bæri kenniheitið
Stanley og hefði nýverið tekið þátt
í aðgerðum KGB í Austurlöndum
nær. Þessi lýsing hæfði Kim Philby
ágætlega, sem starfaði fyrir frétta-
blaðið Observer í Beirút um þessar
mundir. Golitsin sagði að tveir hinna
væru augljóslega Burgess og Macle-
an. Ég áleit að sá fjórði gæti verið
hr. Anthony Blunt, listfræðingurinn
sem haft hafði titilinn „umsjónar-
maður með málverkasafni drottning-
ar“, starfsmaður MI5 á stríðsárunum
sem grunur hafði fallið á eftir flótta
Burgess og Macleans 1951. En alger-
lega var á huldu hver sá fimmti var.
Þeir þættir Golitsins þrír sem fjölluðu
um „fimmmenningana" urðu til þess
að mál Philbys og Blunts voru graf-
in upp og fyrirskipað endurmat á
þeim.“
Þegar sannað þótti að Philby hefði
leikið tveimur skjöldum síðan á fjórða
áratugnum var ákveðið að láta til
skarar skríða, en vegna tortryggni
og rígs, sem ríkt hafði í áratugi milli
MI6 og MI5 deilda bresku leyniþjón-
ustunnar, tókst að klúðra hand-
tökunni með svipuðum hætti og hjá
Burgess og Maclean forðum. MI6
vildi afgreiða málið innan eigin
veggja, til að draga sem mest úr
þeim skelli sem stofnunin hlaut óhjá-
kvæmilega að verða fyrir með hand-
töku Philbys. Akveðið var að senda
náinn vin Philbys, Nicholas Elliott,
til Beirút til að ganga frá málunum
og jafnvel semja við hann um mild-
ari meðhöndlun gegn uppljóstrunum
um moldvörpustarfsemi KGB í Bret-
landi. Viku síðar kom Elliott aftur
sigri hrósandi. Philby hafði játað.
Hann viðurkenndi að hafa stundað
njósnir frá árinu 1934 og samþykkti
að koma til Bretlands og leysa frá
skjóðunni. Játningin var meira að
segja skrifleg og menn harla ánægð-
ir með málalyktir. Elliott var varla
fyrr kominn til Bretlands þegar þær
fréttir bárust að Philby væri horflnn.
Síðar skaut honum upp í Moskvu,
þar sem honum var fagnað opinber-
lega sem hetju Sovétríkjanna. Talið
er fullvíst að hann hafi þar haldið
áfram að gegna mikilvægum störfum
fyrir KGB og meðal annars verið
ráðgjafi Yuri Andropov, þáverandi
yflrmanns KGB, sem síðar náði
æðstu völdum í Sovétríkjunum.
í „Spycatcher" segir svo frá þess-
um atburðum: „Flótti Philbys hafði
niðurdrepandi áhrif á siðgæðið á efri
valdaþrepum MI5. Áður höfðu menn
gert sér í pukri kenningar um and-
stæðing innan veggja; eftir á hættu
menn að draga dul á beyg sinn. Það
virtist liggja í augum uppi að eins
hefði verið um Philby og Maclean á
undan honum 1951, að honum hefði
borist njósn af því hvað á döfinni var
frá enn öðrum, flmmta manni sem
enn væri innan veggja. Og vitaskuld
var sú ályktun í fullu samræmi við
vitnisburð Golitsins um fimmmenn-
ingana, Burgess, Maclean, Philby,
næstum áreiðanlega Blunt, og þann
fimmta. Einhver sem komst af 1951;
sem hélt áfram uppteknum hætti án
þess að nokkur yrði þess var og sem
jafnvel nú fylgdist með kreppunni
dýpka ..
Sir Anthony Blunt játaði í apríl
1964 að hafa njósnað fyrir Rússa á
stríðsárunum. Upp um hann komst
1963, þegar FBI kom á framfæri við
MI5 upplýsingum um að bandarískur
ríkisborgari, Michael Whitney Stra-
ight, hefði sagt mönnum á þeirra
vegum að á fjórða áratugnum hefði
Blunt reynt að ráða hann til verka
fyrir Sovétmenn meðan báðir voru
við nám í Cambridge-háskóla. Þegar
hér var komið sögu var Blunt ráð-
gjafi hennar hátignar Bretadrottn-
ingar um allt er laut að listaverka-
eignum krúnunnar og hafði verið
aðlaður fyrir vikið. Málið þótti því
hin mesta hneisa og þá örfáu menn
í æðstu stöðum, sem vissu um málið,
hryllti við tilhugsuninni um það
hneyksli sem uppljóstrun um svik
Blunts hlaut að hafa í för með sér.
Því var brugðið á það ráð að semja
við hann um sakaruppgjöf, gegn því
að hann leysti frá skjóðunni um allt
sem hann vissi um svikamyllu KGB
í Bretlandi. Gagnvart almenningi var
málið þaggað niður þar til Margaret
Thatcher greindi frá svikum Blunts
í ræðu í breska þinginu 1979, þá
nýkjörin forsætisráðherra. Við það
tækifæri var Blunt sviptur aðals-
nafnbót sinni.
Þótt Blunt hafi bent á nokkra
samlanda sína, sem störfuðu fyrir
KGB, fór því flarri að menn innan
MI5 væru ánægðir með árangurinn
af samvinnunni við hann. Peter
Wright, sem mestum tíma eyddi í
að yfirheyra Blunt, kveðst allan
tímann hafa haft á tilfinningunni að
játningar hans og upplýsingar væru
hálfgert yfirklór, til að leyna vitn-
eskju sem meira máli skipti. Vonir
manna um að afhjúpa „fimmta
manninn" urðu fljótlega að engu. í
bók sinni „Mask of Treachery“ held-
ur John Costello því beinlínis fram
að Blunt hafi logið blygðunarlaust
við yfirheyrslumar og slegið ryki í
augu manna. Costello, sem sjálfur
stundaði nám í Cambridge á sínum
tíma, leiðir rök að þvi að Blunt hafi
gegnt lykilhlutverki í Cambridge-
njósnahringnum og að hans hlutverk
hafi meðal annars verið að leita nýrra
njósnara og benda KGB á álitleg
efni á því sviði.
Hér er ekki unnt að rekja nánar
þessa furðulegu sögu. Mörgum
spurningum er ósvarað og líklega
fást aldrei svör við sumum þeirra.
Til að tengja endi okkar frásagnar
upphafinu gætum við til dæmis velt
þeirri spurningu fyrir okkur, hvort
hugsanlegt sé að ungskáldin tvö,
Auden og MacNeice, sem hingað
komu sumarið 1936, hafi þá þegar
vitað um svikavefínn sem félagar
þeirra voru um þær mundir að spinna
i Cambridge . . .?

............. ■ •••- —' .........................................................................................................••
Guy Burgess í sólbaði á Svartahafi, sumarið 1956, en það ár birtust
þeir Donald Maclean opinberlega í fyrsta sinn í Sovétríkjunum.