Morgunblaðið - 22.06.1990, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. JÚNÍ 1990
Helga Tómas-
dóttir - Minning
Fædd 24. september 1908
Dáin 15. júní 1990
Hún amma er dáin! Ósköp er und-
arlegt að eiga ekki eftir að hitta
hana oftar í þessu lífi. Þó veit ég
vel að hún var komin yfir áttrætt
og síðustu æviárin hafa verið sam-
fellt veikindastríð en samt er erfítt
aðkveðja.
í gegnum lífið safnar maður sífellt
í lífsreynslupokann. Oft er litið í
hann og athugað hvað nýtist hveiju
sinni. Reynist þá vel ýmislegt frá
bemskudögum sem oft hefur komið
frá elstu kynslóðinni. Eg hef átt því
láni að fagna að þekkja báðar ömm-
ur mínar vel og eiga þær að vinum.
Föðuramma mín, Guðrún Ámunda-
dóttir, lést þegar ég var tólf ára
gamall en svo ótrúlega oft rifjast upp
ýmislegt sem hún sagði mér og
kenndi. Móðurömmu mína Helgu
Tómasdóttur kveð ég í dag, nú þegar
ég er að byija að potast á fertugsald-
urinn. Minningasjóðurinn er stór.
Samband okkar hefur alltaf verið
sterkt þó það hafi tekið eðlilegum
breytingum með aldri okkar beggja.
Ámma fæddist að Tröð í Fróðár-
hreppi 24. september árið 1908. For-
eldrar hennar voru hjónin Tómas
Sigurðsson (1865-1952) og kona
hans Ragnheiður Árnadóttir (1879-
1973) en þau bjuggu í Tröð um þetta
leyti. Tómas var sonur Sigurðar Páls-
sonar (1819-1883) bónda að Höfða
í Eyrarsveit og seinni konu hans
Jóhönnu Sigurðardóttur (1829-
1901). Jóhanna var dóttir Sigurðar
Natanelssonar (1789-1869) sem
síðast bjó að Hömrum í Eyrarsveit
og Helgu Halldórsdóttur f. 1791 frá
Miðhúsum í Þingi. Helga giftist aldr-
ei en átti tvö börn með Sigurði. Helga
þessi var hagmælt og svo var einnig
með Jóhönnu og Tómas. Amma bar
nafn þessarar langömmu sinnar.
Ragnheiður Arnadóttir móðir
ömmu var fædd að Kársstöðum í
Helgafellssveit dóttir Árna Jónasson-
ar (1848-1901) bónda þar og konu
hans Kristínar Sigurðardóttur
(1850-1940). Árni var sonur Jónasar
Ógmundssonar (1809-1878) bónda á
Kársgtöðum og konu hans Ragnheið-
ar Árnadóttur f. 1812 Jónssonar
bónda að Laxfossi í Stafholtstungum
og Borg í Miklaholtshreppi. Kristín
var dóttir Sigurðar Natanelssonar
sem áður er getið og konu hans
Sólveigar Gísladóttur. Faðir hennar
var Gísli Sigurðsson „skógstrend-
ingaskáld“ bóndi á Klungurbrekku á
Skógarströnd.
Foreldrar ömmu, Tómas og Ragn-
heiður, voru gefin saman 10. nóvem-
ber árið 1900 og hófu sinn búskap
að Nýlendu í Fróðárhreppi. Síðar
fluttu þau að Ósi sem var nýbýli sem
þau stofnuðu rétt við Nýlendu. Þaðan
flytja þau að Tröð árið 1907 og þar
fæðist amma árið eftir. Amma var
sjötta barn foreldra. sinna en tvö
þeirra höfðu dáið í frumbernsku.
Þegar amma var á þriðja ári flytur
Qölskyldan að Tungukoti í sömu
sveit. í Tungukoti var lítill torfbær
og þar bættust ijórar systur í hópinn
svo börnin urðu alls tíu og átta kom-
ust til fullorðinsára. Bömin sem upp
komust voru þessi í aldursröð: Krist-
ensa, Pálína, Sigurður, Helga, Guð-
rún, Aðalheiður, Sigríður og
Kristjana.
Þegar amma var ellefu ára flytur
ijölskyldan að Bakkabúð á Brimils-
völlum í sömu sveit. Amma lýsti því
sem hreinu ævintýri að flytjast að
Völlum. Fjölskyldan komst í betri
húsakynni á Völlum var margt fólk
á þessum tíma, líf og fjör. Þetta
voru dálítið sértakar aðstæður,
Vallnabærinn var höfuðbólið en síðan
voru einar níu hjáleigur sem höfðu
grasnyt en aðalframfæri hafði fólkið
þó af fiskveiðum. Þama vom stórar
fjölskyldur og mikið af ungu fólki
sem safnaðist saman þegar tími var
til að skemmta sér við leik og dans.
Amma ljómaði alltaf af gleði þegar
hún lýsti unglingsárunum enda er
fallegt á Völlum og þar hefur áræð-
anlega verið á margan hátt gott að
vera á meðan mannlíf stóð í blóma.'
Amma fór snemma að vinna fyrir
sér og var í vistum eða vann í fiski.
Þegar hún var rétt um tvítugt var
hún eitt sumar í kaupavinnu á Mó-
fellsstöðum í Skorradal. Þegar
kaupavinnunni lauk um haustið
keypti hún orgel á Grund í sömu
sveit og fór með það vestur að Völl-
um. Um veturinn sótti hún nokkra
tíma í orgelleik til Ólafsvíkur. Þetta
var eina tilsögnin sem hún fékk en
áhuginn var brennandi og hún náði
umtalsverðri leikni í orgelleik. Amm'a
átti þijú orgel um ævina og þótti
henni ákaflega vænt um þessi hljóð-
færi. Hún var mjög músíkölsk og
spilaði mikið á meðan hún gat.
Amma hafði einnig háa og fallega
sópranrödd og hafði mikið yndi af
söng. Það veitti henni mikla lífsfyll-
ingu að syngja og spila undir á orgel-
ið. Hún tók virkan þátt í starfi kirkju-
kóra og söng meðal annars með
kirkjukór Óháða safnaðarins í rúm-
lega tuttugu ár.
Ógleymanleg eru mér aðfanga-
dagskvöldin hjá afa og ömmu þegar
öll fjölskyldan safnaðist við orgelið
hjá ömmu og sungnir voru jólasálm-
arnir. Söngur og tónlist gáfu henni
mikið og því hafði það djúp áhrif á
hana þegar hún hafði misst söng-
röddina og gat ekki lengur spilað á
orgelið sitt.
Amma giftist 14. júní árið 1930
leikfélaga af æskuslóðunum. Þetta
var hann afi sem reyndar heitir Árni
Kristinn Hansson fæddur 5. desem-
ber 1907 á Holti á Brimilsvöllum.
Foreldrar hans voru Hans Bjami
Árnason (1883-1958) formaður og
bóndi Holtþ og kona hans Þorbjörg
Þórkatla Árnadóttir (1879-1969).
Afi ólst upp á Holti en þaðan var
stutt til Bakkabúðar og hafa þau
sjálfsagt fengið nóg tækifæri til að
gefa hvort öðru auga í leik og starfi.
Þetta varð langtímahjónaband, það
varði í sextíu ár og einn dag.
Amma og afi hófu búskap í Hjalla-
búð á Brimilsvöllum þar sem þau
bjuggu fyrstu sjö árin. þar fæddust
þeim tvær dætur, Björg Ragnheiður
1931 og Ingibjörg 1935. Margar
sögur sagði amma mér frá Hjallabúð-
arárunum og lífinu á Völlum, þar
skiptust á skin og skúrir. Þau höfðu
lítið bú sem sá fyrir þörfum heimilis-
ins og afi stundaði sjóinn. Hann var
formaður á síðasta bátnum sem gerð-
ur var út frá Völlum. Vegna hafn-
leysis á Völlum lagðist útgerðin af
1937-38 og fólkið á hjáleigunum
flutti burt.
Afi og amma fluttu til Reykjavíkur
og bjuggu þar í leiguhúsnæði. Þar
fæddist yngsta dóttirin árið 1939,
Ragnheiður Dórothea, móðir undir-
ritaðs. Erfitt var að fá vinnu í lpk
kreppunnar og því fluttu þau til Ól-
afsvíkur snemma vors 1940, rétt
áður en landið var hernumið. í
Ólafsvík byggði afí hús og notaði í
það efni úr Hjallabúðarbænum. Þetta
hús kölluðu þau Sólvelli og stendur
það enn. Foreldrar þeirra beggja
voru þá einnig komnir til Ólafsvíkur,
bjuggu í næsta nágrenni á Kaldalæk
og Fögruvöllum. Ólafsvíkurárin urðu
sjö og nú var flutt búferlum suður á
Kópavogsháls. Þar keyptu þau sum-
arbústað sem seinna varð Digranes-
vegur 62. Á þessum stað bjuggu þau
næstu fjörutíu árin. Afí fór að vinna
við trésmíðar, dreif sig síðan í Iðn-
skólann og varð trésmíðameistari,
og starfaði við það æ síðan. Á Digra-
nesvegi 62 komu þau sér vel fyrir,
byggðu við húsið og ræktuðu falleg-
an garð. Garðurinn skipaði stóran
sess hjá ömmu og hún sinnti honum
vel eins lengi og hún gat. Kópavogs-
hálsinn var nú ekki mjög blómlegur
frá.Aiáttúrunnar hendi og því þurfti
talsvert átak til að koma þar upp
garði. Garðræktaráhuginn hafði
fylgt ömmu alveg frá Hjallabúðarár-
unum, þar byijaði hún að safna að
sér plöntum, aðallega íslenskum. Mér
finnst gaman af því að eiga Venus-
vagn sem amma ræktaði fyrst í
Hjallabúð. Á Sólvöllum kom hún sér
einnig_ upp garði en á þeim árum
voru Ólsarar nú lítið í garðræktinni
og þótti þetta hálf undarlegt uppá-
tæki. Við Digranesveginn voru skil-
yrði betri og þar óx upp reglulegur
skrúðgarður sem ber eljusemi rækt-
endanna fagurt vitni.
Þegar ég var bam fannst mér
garðurinn hjá afa og ömmu hreinn
ævintýraheimur. Amma kenndi mér
snemma að umgangast gróðurinn af
varfærni með því að láta mig klappa
blómunum og segja, „esku lómin.“
Þetta hafa sennilega verið fystu
kennslustundirnar í garðyrkju og ýtt
undir það að garðyrkja er nú orðið
mitt aðalstarf. Þessi garður var ekki
bara blómagarður, þar uxu líka rifs-
ber, sólber og jarðarber. Þetta var
mikið lostæti og alltaf var hægt að
fá leyfí til að bragða á beijunum.
Amma var einstakur aðdáandi allra
beija og hverskonar nýting á beijun-
um minnir mig alltaf á hana. Eftir
að þau fluttu suður var farið vestur
á hveiju ári til beija og komið heim
með krækiber og bláber í kílóatali.
Ég hef aidrei kynnst annarri eins
eljusemi við beijatínslu og hjá ömmu
og afa.
Amma var lagleg kona fremur
lágvaxin með falleg brún augu. Hún
var alltaf smekklega klædd og vildi
líta vel út allt til siðasta dags. Hús-
móðurstarfið var hennar aðalstarf
eftir að hún stofnaði heimili. Þar var
henni metnaðarmál að heimilið og
umhverfi þess væri fallegt og snyrti-
legt. Mér finnst í minningunni að
allir hlutir hafi alltaf verið á sínum
stað en þó var þetta allt þannig að
manni leið alltaf vel en var ekki
þvingaður af einhveijum fínheitum.
Amma var mjög lagin í höndunum
og saumaði margt og föndraði um
ævina. Hafði hún af þessu mikið
yndi á meðan heilsan entist.
Eins og fyrr segir eignuðust amma
og afi þijár dætur sem allar giftust
og barnabörnin urðu níu. Barna-
barnabörnin eru orðin sex.
Síðustu æviárin voru ömmu á
margan hátt erfið. Heilsan var mjög
léleg af ýmsum orsökum, þetta
þreytti hana mjög og tók frá henni
alla starfsorku og starfslöngun. Afi
hlúði að henni á allan hátt eftir bestu
getu og sýndi einstaka fórnfýsi og
þolinmæði. í ágúst 1987 var svo
komið að þau treystu sér ekki lengur
til að halda heimili og fengu inn á
Hrafnistu í Reykjavík, þar sem þau
hafa dvalið síðan. Þrátt fyrir marg-
vísleg veikindi fékk amma að halda
sínum andlega styrk til hinstu stund-
ar. Við töluðum lengi saman í síma
kvöldið áður en hún dó og ræddum
margt gamalt og nýtt í lífínu eins
og svo oft áður. Hún var hress í
máli en orðin langþreytt á veikind-
astríðinu. Daginn eftir er hún öll og
ég er hnugginn yfir því að hitta hana
ekki oftar en um leið þakklátur fyrir
allar þær stundir sem við áttum sam-
an._
Ég ætla að enda þessi kveðjuorð
með bæn sem amma kenndi mér.
Vertu yfir og allt um kring
með eilífri blessun þinni,
sitji Guðs englar saman í hring
sænginni yfír minni.
(S. Jónsson frá Presthólum)
Ég veit að systkini mín eru, eins
og ég, ákaflega þakklát ömmu fyr-
ir þá umhyggju sem hún sýndi okk-
ur alla tíð. Elsku afi, við biðjum
Guð að vera með þér og styrkja þig
um ókomin ár.
Arni Brynjar Bragason
Það er einkennilegt að hugsa til
þess að hún Helga amma mín sé
dáin. Hún, sem alltaf hefur verið
fastur punktur í lífi mínu. Allt frá
þeirrí stundu er ég fæddist í gömlum
fyrrverandi hænsnakofa sem stóð
neðst í lóðinni þeirra ömmu og afa.
Þar var og amma til staðar tii þess
að leggja sitt að mörkum ákveðin í
að hjálpa við erfiðar aðstæður. Frá
þeirri stundu og alla tíð síðan var
amma alltaf tilbúin að liðsinna mér.
Ég ólst upp við einstakar aðstæð-
ur, amma og afí við hliðina á mömmu
og pabba, tvær stórar lóðir, móar,
kálgarðar og fijálsræðið allt í kring.
Já, það var öðruvísi umhorfs við
Digranesveginn í þá daga. í kjallar-
anum hjá ömmu og afa átti ég búið
mitt, rhitt eigið griðland. Amma
kenndi mér margt meðal annars að
drekka kaffi, og óteljandi voru þau
skiptin sem við fengum okkur kaffi-
sopa saman, þó væri ég ekki gömul
að árum. Amma sagði mér óteljandi
ævintýri og sögur. Það voru. einstak-
ar stundir, því amma var gædd mikl-
um leikhæfileikum og lék liveija per-
sónuna af annarri og ég hvarf inn í
ævintýraheim. Amma kenndi mér
meðal annars að pijóna, var það
mikið þolinmæðisverk en hún hafði
það af, þó ekki sæi hún neitt af því
listræna handbragði hjá nöfnu sinni
er hún sjálf var gædd. Var og það
sama upp á teningnum þegar nafna
litla ætlaði að syngja með ömmu
sinni er hún lék leikandi létt á orgel-
ið sitt, því ekki hafði sú stutta held-
ur erft söngrödd eða tóneyra ömmu
sinnar.
Frá því að ég man eftir mér og
gat farið að tala talaði ég við ömmu.
Hálfa eða heila daga og ekki voru
kvöldstundirnar síðri, þegar myrkur
og vetur ríkti úti, en við sátum inni
í hlýjunni og röbbuðum um allt sem
í hugann kom. Amma var vinkona
mín og það var ekkert sem ég gat
ekki rætt um við hana. Hún sagði
stundum við mig, „Helga mín, þú
varst aldrei lítil." Kannski var einn
þátturinn í því hversu miklum tíma
ég eyddi með ömmu og sótti í að fá
að vera hjá henni. Eitt var og það
sem amma kenndi mér, en það voru
bænir. Hún sagði mér frá Jesú, lífi
hans og starfi og hvernig hann bíður
við hjartadyr hvers og eins okkar og
knýr á, og bíður þess að við bjóðum
honum inn. í vinnuherbergi ömmu
hékk mynd a Jesús sem sýnir hann
knýja á dyr. Allt þetta varð að ómet-
anlegum Ijársjóði í barnssálinni.
Árin líða og litla stelpan er nú
farin að stunda skóla, eins og geng-
ur, en hvergi gat hún lesið undir
próf nema í borðstofunni hjá ömmu
og afa og við tifið í stofuklukkunni
þeirra. Þar ríkti friður og ró, þá var
og fastur liður að amma hitaði handa
mér kaffi og ristaði brauð.
Litla stelpan sem var, er hætt að
flakka í svefni yfir til ömmu. Virtist
sem hvorki veður né klæðnaður hefðu
nein áhrif þar á. Því stelpan litla
flakkaði hvort sem var, í gaddbruna
frosti, klædd „baby doll náttfötum,"
sem og í öðrum veðrum. Hún fannst
þó alltaf eftir mislanga leit einhvers
staðar sofandi í húsinu hjá ömmu.
Þetta sýnir eflaust best hversu sterk
og einlæg tengsl voru okkar á milli.
Ég átti ómetanlegt og einstakt
skjól hjá ömmu. Hvað sem gekk á
og hversu erfitt lífið gat orðið fyrir
barn, ungling, eða fullorðna konu,
átti ég öruggt athvarf. Amma var
fyrir mér eins og hús sem byggt er
á bjargi.
Nokkur orð geta ekki á neinn
hátt komið til skila öllu því sem býr
í huga og hjarta mínum, en einlægt
þakklæti fyllir hug minn og hjarta,
fyrir að hafa átt ömmu sem var mér
sannur og einlægur vinur allt til
enda.
Megi Jesús styrkja og blessa afa
minn. Þennan einstaka og góðviljaða
mann.
Helga Ragna Ármannsdóttir
Mitt í gróanda sumars, þegar sólin
síbjarta hefur haslað sér völl nær
hápunkti sumargöngu sinnar yfir
landinu okkar norðlæga, hefur borið
að höndum kveðjustund nákomins
vinar. Helga Tómasdóttir mágkona
mín hefur kvattþettajarðlíf. Kveðju-
stundin hinsta fer ekki eftir árstíðum.
Þar er á ferð sá, sem jafnan kemur
á óvænt, og nemur á brott með sér
unga sem aldna, og þá oft í líki
líknandi engils. Og þegar langvar-
andi þjáning og vanheilsa hefur
þreytt, þann sem aldinn er orðinn,
eins og hér var raunin á, mætti með
sanni taka undir með skáldinu góða
sem kvað við ævilok ástvinar:
„Engill dauðans laut þér og leysti þig úr
böndum
og leiddi þína sál inn í drottins helgidóm."
Helga Tómasdóttir hlaut hægan
og skjótan viðskilnað. Lengi hafði
hún barist við erfiða sjúkdóma og
vanheilsu og má því með sanni segja
að hér hafi orðið á farsæl lausn, því
löngu var séð að hveiju dró. En það
er eins og hinsta kveðjustundin komi
aðstandendum jafnan á óvart, því
öllum er það eiginlegt að óska lengri
samverustunda við kæran ástvin.
Helga Kristín Sigríður hét hún
fullu nafni og fæddist á bænum Tröð
í Fróðárhreppi þann 24. september
1908.
Foreldrar hennar voru þau heiður-
hjónin Tómas Sigurðsson frá Höfða
í Eyrarsveit (f. 5. maí 1865; d. 15.
maí 1952) og Ragnheiður Árnadóttir
frá Kársstöðum í Helgafellssveit (f.
16. ágúst 1879; d. 17. júní 1973.)
Þau byijuðu búskap í Nýlendu og
eiga þar heima í eitt ár, byggja sér
svo nýjan bæ að Ósi, þar skammt
frá og eiga þar heima í 5 ár; flytja
næst að Tröð, sem talin var dágóð
jörð og búa þar í 4 eða 5 ár. En nú
gerist það að þau verða fyrir miklum
skaða á húsum og skepnum af völd-
um snjóflóða veturinn 1910. Þau
neyðast því til að flytja þaðan, byggja
sér þa'enn nýjan bæ, og nú í Tungu-
koti, þar sem þau eiga heima í 9 ár,
til ársins 1919. Þá losnaði úr ábúð
góður og snotur bær á Brimilsvöllum,
en þar voru þá mörg býli, og lifði
fólk þar bæði af nytjum lands og
sjávar. Þessi bær, sem þau fluttu í,
Ragnheiður og Tómas, hét Bakka-
búð, og áttu þau þar heima til ársins
1940, en þá flytja þau þaðan til Ól-
afsvíkur.
Helga ólst upp í stórum hópi systk-
ina hjá foreldrum sínum, en þau voru
alls átta sem upp komust og náðu
fullorðinsaldri, sjö stúlkur og einn
drengur. Ein þessara systra var Að-
alheiður, er síðar varð kona mín, sem
þessar línur rita.
Geta má nærri að erfitt hefur ver-
ið að framfleyta svo stóru heimili,
sem hér var um að ræða, en þau
hjónin voru mikið atorkufólk og tókst
með ráðdeild og dugnaði að koma
til manns með sóma, þessum stóra
barnahópi. Jafnhliða búskap stund-
aði Tómas sjóróðra af kappi en Ragn-
heiður var hin ötula og hagsýna
húsmóðir, sem kunni að nýta öll að-
föng til fuilnustu.
A þeim árum, sem hér er um að
ræða, var lífsbaráttan erfið, og allir
urðu að leggja hart að sér, til að sjá
sér og sínum farborða, og börn og
unglingar urðu að leggja þar hönd
að verki eftir því sem aldur og þroski
frekast leyfði.
Á Brimilsvöllum var starfræktur
barnaskóli á þessum árum, og nutu
böm og unglingar góðs af þeirri
fræðslu, sem þar var unnt að láta í té.
Helga var 11 ára er hún kom á
Brimilsvelli. Hér var umhverfi fag-
urt, ijallasýn mikil og tignarleg, sjór-
inn stundum úfinn og illskeyttur, en
stundum sléttur og blikandi fagur,
fuglamergð mikil við stöndina en
lóur og kríur gerðu sér hreiður í
hundraða tali í móum og á melum
allt í kring um túnin og fuglasöngur
hljómaði hvarvetna á fögrum vordög-
um.
Hér var því hið ákjósanlegasta
umhverfi, sem hlaut að heilla hrif-
næmt barn að alast upp við, enda
mun Helga hafa verið náttúrubarn
að eðlisfari og kunni að njóta þess
af lífi og sál, sem slíkur staður hafði
upp á að bjóða með gróðri og fjöl-
breyttu fuglalífi.
Hér ólst Helga upp í glaðværum
systkinahópi, við nám og leik og
starf. En æskuárin líða hratt og
unglingsárin taka við með nýjum
viðhorfum og nýjum óskum og þrám.
Hún var dýravinur og hafði mikið
yndi af hestum. En hættur geta leg-
ið í leyni og slys geta borið að hönd-
um óvænt, þrátt fyrir alla aðgát.
Helga varð fyrir því áfalli, er hún
var 16 ára, að hestur sló hana í bak-
ið, og skaðaði hana illilega. Lengi lá
hún rúmföst vegna afleiðinga þessa
slyss, uns hún náði sér að lokum
nokkurn veginn, en e.t.v. hefur hún
samt goldið þessa óhapps að ein-
hveiju leyti mikinn hluta ævi.
Næsti bær við Bakkabúð var bær-
inn Holt. Þar var ungur maður, Árni
Hansson, á svipuðu reki og Helga
(f. 5.12. 1907) og var einn 8 systk-
ina, (foreldrar: Hans Ámason f. 1883
og Þorbjörg Árnadóttir f. 1879, mik-
ið dugnaðar og atorkufólk.)
Þau Helga og Ámi felldu hugi
saman og gengu í heilagt hjónaband
14. júní 1930. Hófu þau búskap í
Hjallabúð, sem þá var laus til ábúð-
ar, og talin eitt af betri býlunum á
Brimilsvöllum. Hér gátu þau komið
upp nokkrum búsmala og munu jafn-
an hafa haft 2 kýr, 2 hesta og um
20 kindur.
Auk búskaparins stundaði Árni
sjóinn af kappi og eignaðist, ásamt
þrem öðrum mönnum mótorbátinn
Þröst, og var hann fyrsti vélknúni
báturinn, sem til Brimilsvalla kom,
en fleiri komu síðar. Segja má að