Morgunblaðið - 10.10.1990, Síða 29

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. OKTÓBER 1990
29
Rósa Stefánsdóttir
hússlj ómarkennari
í tilefni 95 ára afmælis
i.
Ferð
Ferð yfir þögul vötn
björt þegar ströndin dökknar,
eyjar á reiki og ský.
(Bo Carpelan. Þýð. Njörður P. Njarðvík.)
Rósa Stefánsdóttir er fædd 10.
október 1895 á Króksstöðum í Kaup-
angssveit í Eyjafirði. Foreldrar henn-
ar voru Stefán Jónsson bóndi frá
sama bæ og kona hans Rósa Mar-
grét Sigurða'rdóttir, ættuð úr Höfða-
hverfi. Systkinin urðu sex og var
Rósa þriðja elst. Næstyngsti bróðir
hennar var Unnsteinn, vörpulegur
maður, sem ég minnist vel frá Akur-
eyri, en hann var meðal fremstu
skákmanna bæjarins á sínum tíma.
Árið 1909 féll Stefán á Króksstöð-
um frá og Rósa Margrét stóð ein
með börnin sex,_ öll á æsku- og
bernskuskeiði. Á fermingarárinu
sínu hleypti dóttir hennar og nafna
heimdraganum fyrir fullt og allt.
Gerðist í fyrstu matvinnungur á
Leifsstöðum í ár og síðar vinnukona
að Ytri Varðgjá árið eftir og þaðan
fór hún í vist til hins nafntogaða
prests og fræðimanns sr. Jónasar á
Hrafnagili sem þá var kennari við
Gagnfræðaskólann á Akureyri.
Um þetta leyti voru kjör fólks og
lífsbarátta nokkuð harðari en nú.
Engin efni voru á þeirri skólagöngu
sem Rósa hefði kosið. En í skóla
lífsins fylgdist hún vel með, kynntist
merku fólki, las ósköpin öll, einkum
bókmenntir og sagnfræðileg efni,
stundaði sjálfsnám af einbeitni og
öðlaðist af eigin rammleik bæði
skarpan lífsskilning og menntun í
eiginlegri og bestu merkingu þess
orðs. Jafnframt vann hún hörðum
höndum og ávann sér traust og virð-
ingu sem óx æ síðan. Árið 1930 var
hún ráðin aðstoðarráðskona að
Sjúkrahúsi Akureyrar en skömmu
síðar ráðskona við Menntaskólann á
Akureyri og starfaði þar í fimm ár.
Hélt síðan til frekara náms í Dan-
mörku og var á annað ár í merkum
hússtjórnarskóla, Ankerhus í Soro
og lauk þaðan prófi. Næstu árin
stundaði hún kennslu í sinni grein,
meðal annars við Kvennaskólann að
Laugalandi í Eyjafirði og síðar bæði
Kvennaskólann og Miðbæjarskólann
í Reykjavík.
Árið 1940 giftist hún Jóni Þ.
Björnssyni skólastjóra á Sauðárkróki
sem þá hafði verið ekkjumaður í átta
ár, og sá síðan um þungt heimili
þeirra af skörungsskap, en kenndi
jafnframt við Barna- og unglinga-
skóla Sauðárkróks 1942-1952. Auk
færni sinnar í öllum húsmóðurstörf-
um var Rósa - og er - mikill mat-
reiðslusnillingur. I meira en áratug
stóð hún fyrir hótelrekstri að Hólum
í Hjaltadal á sumrin, eða þar til þau
hjónin fluttu til Reykjavíkur 1962.
Eftir það var Rósa lengi matráðskona
við Hagaskólann og hélt áfram að
eignast vini og velunnara, lesa og
auka menntun sína. Jón lést 1964
en Rósa heldur enn menningarheim-
ili af stakri snyrtimennsku. Hún hef-
ur ætíð reynst fósturbörnum sínum
og barnabörnum traust stoð og alveg
sérstaklega ber að undirstrika tengsi
hennar við böm yngstu fósturdóttur
sinnar. Hún hefur tekið dijúgan þátt
í uppeldi þeirra og verið þeim mikil-
svert fordæmi og leiðarljós. Sá skerf-
ur er eitt hið ágætasta og þakkar-
verðasta framlag Rósu á uppeldis-
sviðinu, á gjöfulum ferli hennar. Hún
deilir nú íbúð í góðu sambýli við
dótturson sinn, konu hans og unga
dóttur þeirra og er samstaða þeirra
gott dæmi um það hvernig kynslóð-
irnar geta stutt hver aðra og hjálp-
ast að.
II.
Glöggt er það skátd
sem grefur þau upp
gömlu orðin
með æskuljóma.
(Úr ljóðabókinni Séð og munað, eftir
Christian Matras í þýðingu Þorgeirs
Þorgeirssonar.)
Áður er getið um áhuga og ást
Rósu á skáldskaparlistinni. Sjáif hef-
ur hún góða frásagnargáfu og fræð-
arahæfileika og er minnisstætt
margt samtalið við hana um þessi
hugðarefni. Rósa tilheyrir kynslóð
sem ekki var að drukkna í bókaflóði
á æskuárum sínum. Þá voru bæði
fomar sagnir og ný kvæði dýrgripir,
handíjallaðir af nærfærni, og bæk-
urnar oft lesnar „upp til agna“,
stundum við daufa skímu í útihúsum
til að hafa næði.
Rósa kann utanað ótal stökur og
tilefni þeirra, svo og margar perlur
íslenskrar ljóðlistar og veit nákvæm-
lega hvar þær er að finna. Hún á
marga dýrmæta endurminninguna
um gengna snillinga, karla og kon-
ur, og örlög þeirra. Meðal þeirra
skálda sem henni eru kærust má
nefna Jóhann Gunnar Sigurðsson,
Jóhann Siguijónsson, Þorstein Erl-
ingsson, Einar Benediktsson og
Matthías Jochumsson, svo örfá séu
nefnd. Rósa hefur næma tilfinningu
fyrir bókmenntagildi og flóknum og
viðkvæmum þáttum í margslungnum
vef lífs og listar og kann að veita
öðrum hlutdeild í þeirri sýn.
Það fyrirfinnast bókmenntamenn
og -konur sem ekki eru virkir höfund-
ar sjálf, en lifa í heimi ljóða og lista
af brennandi áhuga og knýjandi þörf,
rýna í verkin, leita þar logandi ljósi,
vinsa úr og varðveita hið innra,
marga gimsteina bundins máls og
óbundins, og styrkja og móta með
því eigin persónuleika og hæfileika
til að miðla af þessum auði þegar
við á. Fyrir vinum, frændum og for-
vitnum unglingum er þá lokið upp
mörgum leyndardómnum, ábending-
ar veittar, kjarnmikið veganesti.
Menningararfinum skitað og haldið
lifandi. Ekki með hrópum og köllum
í glæstum sölum, heldur hljóðskrafi,
af snjáðum blöðum við notalega
eldstó og gnauð vetrarkulsins við
vindskeiðarnar. „Það eru geislar,
þótt þeir skíni um nætur“ (Þorsteinn
Erlingsson). Þannig eru listnjótendur
og skáldskaparlesendur og -unnend-
ur á sinn hátt eins ómissandi og
skapendumir, skáldin sjálf, málar-
arnir og svo framvegis. Án þessara
viðtakenda væri sköpun hinna og
tjáning harla dauflegt hlutskipti. Það
eru oft listvinirnir ekki síður en lista-
mennirnir sem veita verkunum,
kjarna þeirra og anda, út í samfélag-
ið og til framtíðarinnar. í þágu menn-
ingarinnar í dýpsta skilningi þess
orðs, siðrænna verðmæta og trúar á
tilgang lífsins sem aftur örvar til
nýrrar sköpunar og vaxtar. Þetta er
það svar sem skáldskapar- og ritlist,
og öll list þarfnast, og þjóðin hefur
veitt framundir síðustu áratugi af.
lifandi áhuga og þörf. Þetta samspil
verður að fá að dafna og vinda sig
áfram. Það er sú fijóa gróðurmold
sem engin menning getur þrifist án.
Eilífðarneista hverrar líðandi stund-
ar, fegurðinni, þótt djúpt geti verið
á henni á stundum, þarf að hlúa að.
Rósa er úrvalsfulltrúi hinna
sívinnandi listvina. Líklega er rann-
sókn á framlagi og viðhorfum slíks
fólks verðugt verkefni vísindalega
þenkjandi bókmenntafræðinga til að
mynda.
Undirritaður kynntist Rósu í lok
sjötta áratugarins. Hvað er nú eftir-
minnilegast þegar litið er yfir farinn
veg? Ekki síst ábendingar hennar á
bókmenntasviðinu sem glæddu og
kveiktu áhuga og löngun til frekari
kynna við ýmsa góða höfunda og þau
verðmæti sem skáldskapur þeirra býr
yfir. Og enn má ganga í smiðju til
Rósu.
Enginn vafi er á því að fyrr á
árum gat Rósa verið snörp og hvöss
baráttukona fyrir hugsjónir sínar og
án efa hefði sópað af henni í þeirri
baráttu kvenna sem nú er hafin í
þágu mannréttinda- og mannúðar-
mála. Með árunum hefur lífssýn
Rósu einkennst æ meira af auðmýkt
og lotningu fyrir menningarverð-
mætum og gátum tilverunnar, og
mótar það alla tjáningu hennar og
nærveru.
Eitt eftirlætiskvæði hennar er
Vögguljóð eftir Matthías Jochums-
son sem hefst á orðunum, „Með vor-
inu kem ég vestur að Stað“, sem
*
hann mun hafa sent prestshjónunum
sr. Jóni Þorvaldssyni og Herdísi Snæ-
bjarnardóttur á Stað á Reykjanesi,
en Herdís var frænka skáldsins. Þau
höfðu orðið fyrir þeirri sorg að missa
ungan frumburð sinn. í kvæðinu sem
er langt og myndríkt er að finna
þessar ljóðlínur:
„Ekki fjúkum við frændur brott
sem fis og strá eða týnumst
þótt ferðafuglar við sýnumst.
Ég sá að lífið er sameining,
og sá, að vor andi lifir
í oss sem undir og yfir.
Þótt ytra sé tál og umbreyting,
er ekkert sem manni sýnist,
og ekkert til, það sem týnist."
m.
Fróðleg ummæli hef ég séð um
Rósu í tveim góðum bókum. í nýút-
komnu safnriti Ingibjargar skóla-
stjóra á Löngumýri er að finna af-
mælisgrein um eiginmann Rósu, Jón
Þ. Björnsson, áttræðan. Þar segir
meðal annars: „Örlögin hafa hagað
því svo til, að gera mér þann greiða
að fá að kynnast frú Rósu Stefáns-
dóttur og marga ánægjulega sam-
verustund höfum við átt, bæði á
heimili þeirra hjóna á Sauðárkróki
og á Löngumýri, þótt stundum hafi
margþættar annir umkringt okkur.
Mörg góð ráð hefi ég þegið af henni
og marga skemmtilega vísuna hefur
hún kennt mér. Frú Rósa er margra
manna maki í vinnuafköstum og
hagsýni hennar er viðbrugðið. Enda
hafa henni verið falin á hendur mörg
trúnaðarstörf varðandi veisluhöld og
forstöðu stórra mötuneyta, bæði hér
í Skagafirði og annars staðar. En
-þrátt fyrir það þótt mörgum séu
kunnir góðir kennsluhæfileikar frú
Rósu og framúrskarandi dugnaður
hennar og hagsýni í störfum, þá
hygg ég samt að gáfur og djúp-
hyggja þessarar yfirlætislausu konu
hafi ekki öllum verið augljós, né
hversu hún á yfír skemmtilegri
kímnigáfu að ráða.“
I bókinni um Jóhannes Geir list-
málara (1985), sem er sonur Jóns
og fóstúrsonur Rósu, segir Siguijón
Björnssonar sálfræðingur í umfjöllun
sinni um Jóhannes og upprifjun á
æskuárum þeirra félaga: „Árið 1940
kvæntist Jón í annað sinn, þá orðinn
58 ára gamall, Rósu matreiðslukenn-
ara frá Akureyri Stefánsdóttur. Hún
var af eyfirskum og þingeyskum
ættum. Rósa kom með litla fóstur-
dóttur sína, Geirlaugu, en hún var
dóttir Björns, sonar Jóns, og Guðrún-
ar Sveinsdóttur frá Akureyri. Þau
Jón ólu Geirlaugu upp til fullorðins-
aldurs. Nærri má geta að það hefur
verið erfitt verk fyrir Rósu að taka
við stjórn þessa stóra heimilis. Fimm
börn Jóns voru þá enn heima, hið
yngsta átta ára, og svo hið sjötta,
Geirlaug litla. En Rósa var vandan-
um vaxin og setti brátt sterkan svip
á heimilið. Hún var skapsterk kona
sem sópaði að. Mjög stjórnsöm var
hún og einstök húsmóðir. Rósu
kynntist ég fljótt, en þó betur er ég
eltist. Þá komst ég að því að hún
átti fleira til en að stinga góðum
kökum upp í stráka. Hún var mjög
lesin í íslenskum bókmenntum, eink-
um kveðskap, enda afar ljóðelsk.
Stálminnug var hún og greind. Hún
var ólík öðrum konum á hennar
aldri, sem ég þekkti, að því að hún
hafði skoðanir á mörg um málum
og heimspekilegan þankagang sem
hún gat komið skilmerkilega á fram-
færi í rökræðum.“
Þessar umsagnir tala sínu máli og
staðfesta þá virðingu sem Rósa nýtur
hjá samferðamönnunum. Það er því
enginn vafi á því að margir munu
hugsa hlýlega til hennar á þessum
merkisdegi. Undirritaður vill að lok-
um tjá Rósu virðingu, þökk og bestu
heillaóskir.
Magnús Skúlason