Morgunblaðið - 24.03.1991, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. MARZ 1991
J ú g ó s I a v í a:
eftir Önnu Bjarnadóttur
Tveir ungir menn um tvítugt voru
að ræða átök sem áttu sér stað
í bænum Pakrac í Króatíu í byijun
þessa mánaðar þegar ég kom þar
við á sunnudaginn var. Foreldrar
annars starfa í Þýskalandi og hann
var í Belgrad þegar átökin urðu.
Vinur hans var að segja honum frá
því sem gerðist. Samkvæmt frásögn
hans þá mætti vopnað lögreglulið
Króatíu á staðinn árla morguns og
tók yfir lögreglustöðina og rak lög-
reglustjórann. Hann var Serbi, eins
og ungu mennimir tveir, og hafði
neitað að láta af embætti þrátt fyr-
ir skipanir frá Zagreb, höfuðborg
Króatíu. Til ryskinga kom og skot-
um var hleypt af. Frændi annars
unga mannsins, hann blandaði sér
í samtalið þegar hann sá að blaða-
menn voru mættir á staðinn, sagði
að þrír hefðu kannski meiðst lítil-
lega. „Það veit enginn almennilega
hvað gerðist," sagði hann. Sam-
kvæmt fréttum frá Belgrad, höfuð-
borg Serbíu, þá voru þetta meiri-
háttar átök, sjö sagðir drepnir og
nokkrir tugir slasaðir. Stjómvöld í
Zagreb sögðu það hreinar ýkjur og
viðmælendur mínir tóku undir það.
Þeir sögðu að íbúar bæjarins lifðu
áfram í sátt og samlyndi. Það væri
þegjandi samkomulag að ræða
þessa uppákomu ekki á almanna-
færi frekar en stjórnmálaástandið
í landinu almennt og samskipti
Serba og Króata sérstaklega.
Pakrac er einn af stöðunum í
Króatíu þar sem stór hluti íbúanna
er serbneskur. Annar ungi maður-
inn sagði 65% vera Serba en opin-
berar tölur segja að tæp 40% íbúa
bæjarins séu Serbar og um 30%
Króatar. Það eru staðir sem þessi
sem valda spennu í framhaldi af
sjálfstæðisstefnu Króatíu. Um
600.000 Serbar búa í ríkinu, en það
em um 12% íbúa þess. Þeir em
dreifðir en stærsti hópurinn er í
bænum Knin og nágrenni hans.
íbúar hans hafa lýst yfír sjálfstjóm
innan Króatíu og kalla ríki sitt
Krajina í sambandsríkinu Júgóslav-
íu. Ungu mennimir og frændinn
vom allir hrifnir af leiðtogunum í
Knin en létu lítið yfír Slobodan
Milosevic, forseta Serbíu, og fuss-
uðu við Vuk Draskovic, formanni
Endurreisnarhreyfingarinnar,
stærsta stjómarandstöðuflokksins
þar.
Grunnt á manngæskunni
Serbar í Króatíu sætta sig ekki
við að það sé komið fram við þá
sem minnihlutahóp heldur viija vera
jafnréttháir öðmm borgumm ríkis-
ins innan Júgóslavíu. Serbar til-
heyra grísk-kaþólsku rétttrúnaðar-
kirkjunni og nota kyrilliskt letur en
Króatar em kaþólskir og nota róm-
verska stafrófíð. Báðar þjóðirnar
tala Serbókróatísku og bæði staf-
rófín vora gild til skamms tíma en
nú eiga allir að nota rómverska
stafrófíð í Króatíu. Hlutir eins og
það ergja serbneska íbúa ríkisins.
Þjóðernisstefna og trúmái áttu
ekki upp á pallborðið hjá kommún-
•istastjórn Títós og hvort tveggja
var bælt á meðan hún var og hét.
Nú eru aðrir tímar og gamlar minn-
ingar rifjaðar upp. Nokkrir karlar
á torginu fyrir framan Iögreglustöð-
ina og rétttrúnaðarkirkjuna í
Pakrac bentu til dæmis á fána Kró-
atíu og sögðu „Ustasha". Fáninn
hefur hangið við hlið júgóslavneska
fánans á svölum stöðvarinnar síðan
nýi, króatski lögreglustjórinn tók
við og minnir karlana á hina hrotta-
fengnu þjóðemissinna og stjóm-
artíð þeirra í Króatíu á stríðsárun-
um. Þá var sáralítill mannkærleiki
milli Serba og Króata og það virð-
ist gmnnt á honum enn. Alla vega
sagði nunna á leið úr messu í kaþ-
ólsku kirkjunni: „Við elskum alla.
En Serbar em erfítt fólk.“ Hún
hafði ekkert að segja um framtíð
Júgóslavíu heldur lygndi aftur aug-
unum og sagði: „Króatía er fallegt
land.“
Tító sameinaði skæmliða allra
þjóðarbrotanna í Júgóslavíu undir
rauðum fána á stríðsámnum þegar
landið var hertekið og Króatía var
sjálfstæð undir verndarvæng Þjóð-
veija. Hann kallaði leiðtoga skæru-
liðanna á sinn fund í þorpinu Jajce
í íjöllunum í Bosníu í nóvember
1943 og þar mynduðu þeir ríkis-
stjórn og gerðu drög að stjórnarfyr-
irkomulaginu sem átti eftir að ríkja
í Júgóslavíu í yfir fjörutíu ár og er
nú að leysast upp. íþróttahúsinu
sem þeir hittust í hefur verið breytt
Almenningur lifirísátt og
samlyndi ogbíður niður-
stöðu. Hann hefur meiri
áhyggjur af efnahagsástand-
inu en hugsanlegri borgara-
styrjöld. Fréttaritari Morg-
unblaðsins ferðaðist um
sambandsríkið um síðustu
helgi og spjallaði við fólk.
í safn. Þar er að sjá fundarsal og
gamla prentvél, dagblöð og ljós-
myndir frá þessum tíma. Alma
Hajder, þrítug kona á upplýsinga-
skrifstofu Jajce, mundi eftir nokkr-
um heimsóknum Títós til bæjarins
á þjóðhátíðardaginn 29. nóvemb-
er.„Bekkurinn minn fór þá með
kennaranum að veifa fánum til að
fagna honum. Ég man að við þurft-
um að bíða allt upp í ijórar klukku-
stundir og mér var alltaf ískalt.“
Takmörkuð trúrækni
á hörðum tímum
Alma er múslími eins og Refika
Zjajo, samstarfskona hennar. Um
40% íbúa Bosníu-Hersegóvínu eru
múslímar, 32% Serbar og 18% Kró-
atar. Konumar sögðu að þeir lifðu
saman í friði og ró, efnahagsástand-
ið væri vandi ríkisins en ekki mis-
munandi þjóðarbrot. „Þjóðernið
skipti ekki máli í yfir 40 ár. Það
vora allir bara Júgóslavar. Nú kall-
ar fólk sig múslíma, Serba eða
Króata og getur rækt sín trúar-
brögð. En bara gamla fólkið gerir
það.“ Alma hafði ekki fyrr sleppt
orðinu en austurlenskir tónar
glumdu við. Þeir vora að kalla isl-
ama til bæna. Örfáir karlar tíndust
að moskunni en Alma sveiflaði
höndunum upp og niður eins og í
bæn og hló. „Við fáum kannski
áhuga á að rækja okkar trúarbrögð
þegar við höfum það betra og lifum
mannsæmandi lífí.“ Nú fer kráftur-
inn í að hafa í sig og á. Þeir sem
enn hafa atvinnu prísa sig sæla og
flestir reyna að vinna aukastörf.
Alma er í hópi hinna heppnu. Hún
selur austurríska líftryggingu eftir
vinnu á upplýsingaskrifstofunni.
íbúar Jajce muna betri tíma.
Þorpið er í niðurníðslu og efnaverk-
smiðja Elektrobosna, sem setur ljót-
an svip á bæinn og spúir mengunar-
efnum út í andrúmsloftið. („Þeir
hafa bara ráð á að nota rándýra,
þýska fíltera tvisvar í mánuði,"
sagði Alma), er á barmi gjaldþrots.
1.500 manns, eða helmingur starfs-
fólksins, missti vinnuna fyrir nokkr-
um mánuðum. Maður Refiku er í
þeirra hópi. Nú þurfa þau að kom-
ast af á hennar launum. „Við höfð-
Milovan Pjilas i viótali vid Morguwbladid:
EINREN VJERIBETRA
EN BORtARlSTYRJdLD
MILOVAN DJILAS var einn skæruliðanna sem börðust gegn Þjóðverjum og þjóðernissinnum í Júgóslav-
íu á stríðsárunum. Þeir sameinuðust undir forystu Títós og byggðu upp nýtt, sósíalískt sambandsríki
eftir heimsstyrjöldina síðari. Djilas var framkvæmdastjóri Kommúnistaflokksins, áróðursforingi og
hægri hönd Títós í upphafi ríkisins. Hann átti hugmyndina að sjálfstjórnarhagkerfí verkamanna, sem
Júgóslavia tók upp eftir vinslitin við Stalín 1948, og hugmyndir hans um „sósialískt lýðræði11 voru gerð-
ar að stefnu flokksins á 6. fundi júgóslavneska Kommúnistaflokksins 1952. Hann var kjörinn forseti
sambandsþingsins haustið 1953 en féll fljótlega eftir það í ónáð fyrir að ásaka flokkinn um klíkustarf-
semi og var rekinn úr öllum stöðum innan hans. Hann hefur skrifað fjölda ritverka og sat tvisvar í
fangelsi fyrir skoðanir sínar. Bækur eftir hann voru ekki leyfðar í Júgéslavíu fyrr en árið 1988.
Iljilas verður áttræður í júní. Hann
I* býr með seinni eiginkonu sinni
í íbúð skammt frá júgóslavneska
þinginu í Belgrad. Hann talar ensku
og er hlýlegur í viðmóti. í lok sam-'
talsins vildi hann fá að vita eitt:
„Hefur þú lesið Njáls sögu? Stór-
kostlegt ritverk! Era til fleiri slíkar
sögur?“ Ég lofaði að senda honum
aðrar fombókmenntir íslendinga í
enskri þýðingu við fyrsta tækifæri.
Ég hitti Djilas um síðustu helgi.
Síðan hefur forseti landsins aftur
sest í embættisstól og forsætisráðið
verið kallað saman til fundar.
Fyrir utanaðkomandi er mjög
erfitt að átta sig á því sem er að
gerast íJúgóslavíu. Forsetilandsins
hefur sagt af sér, Slobodan Milos-
evic, forseti Serbíu, lýst því yfír að
samþykktir forsætisráðsins gildi
ekki lengur fyrir Serbíu og það
hefur verið gert óstarfhæft. Hvað
segir þú um ástandið í landinu?
Ástandið versnaði við afsögn
Borisavs Jovic, forseta. Það var
engin augljós ástæða fyrir henni
en tylliástæða var gefin svo að
ástandið myndi versna. Það var
heldur engin ástæða til að kalla út
serbneskar varahersveitir. Það ríkir
kyrrð og ró í allri Serbíu og það
er ösatt að það sé ófriður í Kosovo.
Það er erfítt að átta sig á tilgangi
þessara aðgerða að svo stöddu.
Tvennt gæti nú átt sér stað.
Annaðhvort gerist ekkert, og þá
verða varahersveitirnar kallaðar
heim eftir nokkrar vikur, eða serbn-
eskir hópar í Króatíu eða Bosníu
stofna til illinda og herinn blandar
sér í málið. — Það kemur líka til
greina að varasveitimar hafi verið
kallaðar út af því að ríkisstjórn
Serbíu óttast frekari mótmæli gegn
sér. Það er allt rólegt núna en það
gæti komið til nýrra mótmælaað-
gerða hvenær sem er. Milosevic á
sér enn marga stuðningsmenn, þó
ekki eins marga og áður fyrr, en
þessir stuðningsmenn em óvirkir á
meðan andstæðingarnir em virkir.
Unga fólkið í landinu er nýr óút-
reiknanlegur þáttur. Það er óflokks-
bundið og óánægt, atvinnulaust og
svartsýnt á framtíðina.
Og það má ekki gleyma því að
flokkur Milosevic hefur ekki meiri-
hluta á þingi þótt hann hafí hlotið
65% í forsetakosningunum í des-
ember.
Hafa vinsældir Milosevic minnk-
að á undanförnum mánuðum?
Já, þær hafa dvínað. Efnahags-
ástandið er mjög slæmt. Verka-
menn eru óánægðir, en meirihluti
þeirra kaus hann. „Við kusum þig
— þú laugst að okkur" er meðal
vinsælla slagorða á spjöldum þeirra
í mótmælum og verkfallsaðgerðum.
Margir verkamenn fá ekki greidd
laun af því að það eru ekki til pen-
ingar fyrir þeim.
Hvað heldur þú að Milosevic
ætlist fyrir?
Tvennt vakir fyrir honum. Hann
vill í fyrsta lagi sameina Serba og
í öðru lagi viðhalda sósíalismanum.
Stjóm hans er lýðræðislega kjörin
en hann vill þó viðhalda valdboðs-
stefnunni.
Telur þú miklar líkur á borgara-
styrjöld?
Herinn gæti stuðlað að borgara-
styijöld með því að blanda sér í
deilumál, taka völdin og lýsa yfír
hernaðarástandi. Það myndi valda
uppsteyt. Króatar myndu ekki taka
því og aðrar þjóðir Júgóslavíu
myndu veita einhveija andspyrnu.
Hernaðaraðgerðum yrði ekki einu
sinni fagnað hér í Serbíu.
Ég tel að það yrðu endalok hers-
ins og endalok Júgóslavíu ef hann
léti að sér kveða. Júgóslavneski
herinn myndi jafnskjótt verða að
serbneskum her af því að Króatar,
Slóvenar og Masedóníar myndu
snúa við honum bp.ki.
70% foringja hersins eru Serbar.
Hvemig stendur á því og hvert er
hlutfallið meðal óbreyttra her-
manna?
Það er herskylda í landinu svo
að hlutfall þjóðarbrotanna í hernum
er hið sama og í sambandsríkinu