Morgunblaðið - 16.06.1991, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚNI 1991
C 13
aflaði hann sér við háskólann í
Greifswald, þar sem norrænudeild
hefur lengi verið starfandi.
Frá Slésvík förum við áleiðis til
Schönburg í Mecklenburg, sem er
skammt austan við gömlu landa-
mærin, sem áður skiptu hinu þýska
ríki milli austurs og vesturs. I rút-
unni upphefst mikill söngur. Varla
erum við komin inn í Holstein þegar
Ásdís Kvaran, helsti forsöngvari
hópsins, syngur dimmri og rauna-
legri röddu lagið um Lili Marleen.
Horfin er nú hin glaða danska
„hygge sig“ stemmning, og stríðs-
árarómantikin tekur völdin.
Farþegar grænu rútunnar skoða
kort í sætum sínum, glugga í Jóm-
svíkingasögu eða horfa dreymnum
augum yfir gula smjörkálsakrana
og taka sumir varla eftir fleygum
og pytlum sem öðru hvoiu eru látn-
ir ganga milli sætaraðanna. John
bílstjóri selur líka bjór og appelsín
svo enginn ætti að þorna upp þó
sólin skíni glatt á stórar rúður bíls-
ins. Áfram er þotið, mílu eftir mílu,
og söngurinn rís og hnígur og laga-
valið fer eftir alls kyns krákustigum
hinna söngminnugu huga. Allt fer
friðsamlega fram við hljóðnemann í
fremstu sætunum þar tii einn úr
hópnum hefur upp_ sönginn „Sá ég
spóa“. Þá kveður Ásdís forsöngvari
upp úr með það að hún þoli ekki
svona leiðinlegan „rútubílasáégspóa-
söng“, þrífur hljóðnemann styrkum
Kvennakórinn og Ulf Svener stíga dans fyrir utan rútuna í Lubeck,
okkar fara með lítilli lyftu sem geng-
ur með kynlegum rykkjum og
skrykkjum svo margir verða til að
vantreysta henni. Okkur er raðað
saman þremur og þremur í hvert
herbergi. Dýnan í rúminu mínu er
eins og meiri hluti pólsku þjóðarinn-
ar hafi.verið getinn á henni, klósett-
in með ólíkindum óhijáleg og oft
vatnslaus — en það er til nógur kló-
settpappír. Hann er hins vegar hijúf-
ur eins og sandpappír viðkomu.
Okkur hafði verið tekinn sérstak-
ur vari við þjófum og misindismönn-
um. Við erum því afar vör um okkur
þegar við töltum í hóp út á glæsiieg-
asta hótel borgarinnar, þar sem við
Dr. Filipowiak fræðir hópinn. F.v. Hermóður, Sigr-
ún Jóhannsdóttir, Jón Böðvarsson, Vilborg Harðar-
dóttir og Baldvin Halldórsson.
Hermóður túlkar fyrir Ute Drews en Hildur
Bjarnadóttir fréttamaður RÚV mundar tæki sín í
baksýn.
F.v.: Ólafur Sveinsson, Theódóra Thoroddsen, Helgi Guðraundsson
og Páll Halldórsson. Helgi og Theódóra eru bæði afkomendur Jóns
Thoroddsens. \
höndum og syngur: Buldi við brest-
ur, með hárri raust. Þeim sem run-
nið hefur í bijóst verður bylt við og
rétta sig upp í sætunum og halda
áfram að skoða kort eða horfa út
um gluggann.
Úr borg Hansakaupmanna
Til Schönburg komum við að
áiiðnu kvöldi. Þar hefur Vilborg
Harðardóttir, skólastjóri Tómstund-
askólans og ferðafélagi okkar, pant-
að herbergi fyrir okkur í glæsilegu
nýju hóteli, sem stingur meirá í stúf
við umhverfið én við sjáum í myrkr-
inu. Okkur verður þetta mun betur
ljóst þegar við ökum um gráar götur
Schönburg áleiðis til Lubeck, hinnar
gömlu borgar Hansakaupmanna,
daginn eftir. Hún lenti vestan megin
við landamærin og húsin þar eru
nánast eins og spariklædd, miðað
við húsin í Schönburg.
í Lubeck er hópnum' skipt í tvær
fylkingar sem leiðsögumenn arka
síðan með í skoðunarferðir um gamla
Hansahluta borgarinnar. I þeirri ferð
sá ég gamalt athvarf aldraðra sjó-
manna, þar máttu engar konur koma
inn. Þær voru hins vegar velkomnar
í gamla kristilega sjúkrahúsið, þar
sem innréttaðir voru litlir klefar með
hvítum trérúmum og guðrækilegum
myndum á veggjum. „Þar sem friður
og eining ríkir, þar er prýði húss-
ins,“ stendur á einni myndinni. Ég
frétti líka að Lubeck er stundum
kölluð marsipanborgin. Þar eru
framleidd 30 tonn af marsipani á
dag. Marsipan var í upphafi sæl-
gæti sem arabískar kvennabúrskon-
ur gáfu þeim mönnum sem heim-
sóttu þær. Sykur er orkugefandi,
eins og allir vita. Seinna barst
marsipanið til Persíu, þaðan um
Feneyjar til Lubeck.
í Lubeck fæddist Thomas Mann.
Hann skrifaði mikið um fjölskyldu
sína, m.a. Buddenbrooks, en sjón-
varpsgerð þeirrar sögu var sýnd í
íslenska sjónvarpinu fyrir nokkrum
árum. Frá Lubeck förum við ör-
skamma stund til Bad Segeberg, þar
sem friðarsamningar í deiiu milli
Englendinga og þýskra Hansakaup-
manna um verslun við íslendinga
voru undirritaðir árið 1533. Þeir
samningar ollu miklu verðfalli á ís-
lenskri skreið.
Grá leið til Póllands
Daginn eftir ökum við til Póllands
og þá tekur leikurinn að æsast. í
Wolin í Póllandi halda sumir fræði-
menn að hin forna Jómsborg hafi
staðið. Skömmu eftir að við leggjum
af stað er stoppað í litlu þorpi til
kaupa klósettpappír. Menn óttast að
hann sé torfenginn í Póllandi.
Tryggvi Sigurbjarnarson verkfræð-
ingur, gengur um bílinn og afhendir
fólki rúllur.
Eftir því sem lengra dregur frá
gömlu vestur-þýsku landamærunum
verður umhverfið æ ömurlegra.
Ómáluðum og illa hirtum húsum
fjölgar, meira að segja garðarnir
bera sinnuleysi og vanmætti íbúanna
vitni. Jafnvel akrarnir virðast breyta
um svip til hins verra. Það eykur á
áhrif útsýnisins að Tryggvi Sigur-
bjarnarson flytur dapurlega ræðu í
hljóðnemann, þar sem hann lýsir
með áhrifamiklum hætti hningnun
hins austur-þýska ríkis. Hann var
um margra ára skeið námsmaður í
Austur-Þýskalandi, er giftur þar-
lendri konu og þekkir því ástandið
gjörla og hefur jafnan fýlgst vel með
þróun mála á þessu svæði. Maður
sér í anda þung hjól miðstýringarinn-
ar troða undir sig safaríkar hugsjón-
ir og skilja þær eftir sem visln strá
í hjólförunum.
Álla leiðina til Póllands virðist
allt umhverfið með einhveijum hætti
visið og grátt. Við stönsum á leið-
inni í Remplin og fáum pulsur í göml-
um sal, sem minnir helst á íslenskt
félagsheimili frá ijórða áratugnum.
Þar er klósettpappírinn af skornum
skamniti, engin handklæði og máln-
ing víða flögnuð af veggjunum —
en pulsurnar voru ágætar. Við ökum
áfram áleiðis að pólsku landamær-
unum. Þar er allt með þunglamaleg-
um hætti. Landamæraverðirnir eru
tortryggnir. Þeim þykir erindi okkar
undarlegt. Þeir rannsaka skilríki
okkar vandlega og það eru drukknir
margir bollar af kaffinu hans Johns
bíistjóra meðan beðið er. Verðirnir
vinna verk sitt með svo mikilli vand-
virkni að þeir rífa næstum sundur
vélarhús sumra af þeim mörgu litlu
bílum, sem fara yfir landamærin
meðan við bíðum.
Merkilegar fornleifar
skoðaðar
Loksins, loksins fáum við að halda
áfram til Stettin, þar sem við eigum
að gista á stúdentagarði „ohne lux-
us“. Það reynast orð að sönnu. Við
klifrum upp á 6. hæð. En töskurnar
borðum. Við skiljum ekkert í mat-
seðlinum en fáum samt fínasta mat.
Um kvöldið lít ég inn á skemmti-
staði borgarinnar, sem allir reyndust
sama marki brenndir og diskótekin
heima á íslandi. Daginn eftir fórum
við með prófessor Filipowiak til
Wolin og Kamien (gömlu Steina-
borgar), við Oderfljót til að skoða
Vinetafornleifarnar, sem þar hafa
verið grafnar upp. Þær eru af sum-
um fræðimönnum taldar sanna að
þar hafi Jómsborg hin forna staðið.
Prófessor Filipowiak er mikið
niðri fyrir. Hann hefur rannsakað
þetta efni í 40 ár og oft talað fyrir
daufum eyrum, en nú eru allt í einu
komnir nær 30 áheyrendur. Hann
færist æ meira í aukana eftir því
sem líður á frásögn hans. Rödd hans
verður nærri því eins hvöss og „Der
Fuhrer“ þegar hann var uppá sitt
besta. Lítill og snarborulegur eys
hann af þekkingarbrunni sínum svo
okkur liggur á stundum við köfnun.
Burstaklippt hárið rís í hita leiksins
og augun skjóta gneistum. Prófessor
Filipowiak er frægur vísindamaður
og stendur undir nafni, það er okkur
orðið Ijóst þegar við lötrum þungum
skrefum aftur út í sólskinið. Mál-
flutningur hans brýtur í engu í bága
við það sem ýmsir þekktir fornleifa-
ræðingar halda fram, en áherslur
hans eru aðrar. Hann gerir meira
úr slavneskum áhrifunum, enda er
það augljóslega í þágu Póllands og
getur allt eins staðist, eins og aðrar
röksemdir sem fram hafa komið.
Um kvöldið geng ég um götur og
skemmtigarða Stettinborgar mér til
hressingar. Þar er mikið af illa
drukknu fólki á götum en mun meira
úrval virðist vera þar í búðum en í
gamla Austur-Þýskalandi. Morgun-
inn eftir kaupum við sitthvað af
ódýru silfri og ökum svo enn af stað
og nú til Menzlin við Anklam. Þar
hafa fundist fjölmargar kvennagraf-
ir. Ég yfirgef Pólland með dálitlum
trega, þrátt fyrir grámann í um-
hverfinu svífur þar ókennilegur
„sjarmi“ yfir vötnum, sem erfitt er
að standast.
Það er mjög heitt við hinar fornu
kvennagrafir í Menzlin. Heitara hef-
ur þeim þó líklega verið í hamsi,
hermönnunum úr Jómsborg, sem
sumir halda að hafi heimsótt þessa
kvennaborg. Skartgripirnir í gröfun-
um eru norrænir svo fræðimenn
leiða getum að því að til Menziin
hafi Jómsvíkingar hinir fornu leitað
til að fá holdlegum fýsnum sínum
svalað í þriggja daga fríunum sem
Pálnatóki heitinn gaf þeim.
Seinna um daginn komum við til
Greifswald, sem er skammt fra eyj-
unni Vilmu, þar sem Herr Mohr,
fræðilegur andstæðingur dr.
Filipowiak, telur að hin forna Jóms-
borg liggi, orpin leirkenndri mold.
En áður en við hittum hann skoðum
við háskólann í Greifswald, þar sem
íslenska hefur lengi verið kennd og
óslitið frá árinu 1918. Við hittum
jar hjón frá Rostock sem eru í ís-
landsvinafélaginu í Mecklenburg.
Það félag er fámennt en góðmennt.
Auk fyrrgreindra_ hjóna hittum við
líka úr félaginu Ástríði, sem er að
læra íslensku hjá Hermóði Mittel-
stadt.
Um kvöldið er íslandsvinunum
boðið til kvöldverðar með okkur.
Veislustjóri er Tryggvi Sigurbjarnar-
son og er stjórn hans mjög í anda
hinnar annáluðu þýsku röggsemi.
Eitt atriðið rekur annað þar til
kvennakór ferðahópsins syngur
nokkur þrautæfð íslensk lög af forn-
yrtara taginu. Kannski gerir sá
söngur útslagið þegar íslandsvinirn-
ir og Ást.ríður ákveða að slást í hóp-
inn og fara með okkur daginn eftir
að skoða fornsögusafnið í Stralsund
(Örvasund). Það skoðum við undir
greinargóðri leiðsögn Herr Lampe.
Hann sýnir okkur markvisst allt sem
tengist veru norrænna manna á
þessum slóðum. Svo virðist sem
slavnesk áhrif séu hér í bland við
þau norrænu og illt að gera sér grein
fyrir hvort má sín meira. Um kvöld-
ið afhendir Herr Mohr okkur bréf-
lega tilgátur sínar um hina fornu
Jómsborg sem hann heldur vera í
grennd við Greifswald, við eyjuna
Vilmu. Svo virðist sem fjórir mögu-
leikar séu fyrir hendi í því spenn-
andi spursmáli hvar sé hin forna
Jómsborg: 1. Að Jómsborg sé í
Wolin. röksemdir: a) Borgin er við
mynni Oder, eins og hinn fomi fræði-
maður Adam frá Brimum hélt fram.
b) Uppgröftur sýnir að þar hafa
búið m.a. norrænir menn. Gegn
þessu mælir að staðhættir eru allt
öðruvísi en lýst er í Jómsvíkinga-
sögu, auk þess sem borgin virðist
fremur hafa verið friðsamlegur
verslunar- og iðnaðarbær, en aðsetur
víkinga. Hafnaraðstaða virðist held-
ur ekki hafa verið fullnægjandi. 2.
Að Jómsborg sé í grennd við Greifs-
wald, hinum megin við Oder. Stað-
hættir þar virðast líkari því sem lýst
er í Jómsvíkingasögu. Hafnarað-
staða er betri. Enginn uppgröftur
hefur hins vegar farið þarna fram,
svo það er allsendis ósannað að
þarna undir sé norræn víkingaborg.
Frá þessu svæði er hins vegar stutt
í kvennaþorpið í Menzlin. 3. Að
Jómsborg sé á einhveijum allt öðrum
stað, sem engan grunar enn hvar
er. 4. Að Jómsborg hafi aldrei verið
til. Því hélt m.a. fram hinn aldni
fræðimaður Bruno Kress í samtaii
við fararstjórnendur okkar. Gegn
þeirri staðhæfingu mæla umsagnir
Adams frá Brimum og Saxa fróða,
sem einnig getur Jómsborgar í ritum
sínum. Hann er raunar talinn hafa
iðkað það að vitna til íslenskra sagn-
aritara þegar frásögn hans var í
vafasamara lagi.
Þegar ferðahópurinn ræddi þessa
möguleika við foringja sinn, Jón
Böðvarsson norrænufræðing, lét
hann þess getið að hann teldi mögu-
leika nr. 3 vera hinn rétta, sem sé
að Jómsborg sé enn ófundin. Á
gnmdvelli þessarar niðurstöðu ák-
váðu Jómsborgarfarar hinir nýju að
stofna félagsskapinn Pálnatókavina-
félagið. Markmið þess og reglur eru
sem hér segir: 1. Að sanna tilvist
Pálnatóka. 2. Að sanna og koma því
á framfæri við aðal og almenning
að Pálnatóki sé forfaðir helstu kon-
ungaætta Evrópu. 3. Að finna og
grafa upp Jómsborg á stað sem fell-
ur vei að Jómsvíkingasögu og þar
sem koma má fyrir 30 iangskipum.
4. Að sanna að Saxi hinn fróði hafi
stuðst við sannar íslenskar sögur
eftir því sem við á, og breyta nafni
hans úr Saxi hinn fróði í Saxi hinn
frómi. 5. Að njóta lífsins með sameig-
inlegri þátttöku í lestri fornrita og
vísindaleiðöngrum á söguslóðir. 6.
Félagið er hvorki góðgerða- né fjár-
öflunarfélag en stjórn félagsins getur
samhljóða þegið stórgjafir til fram-
dráttar megintilgangi félagsins, sbr.
grein 1, 2 og 3. 7. Stofnfélagar geta
þeir einir orðið sem tóku þátt í vísind-
aleiðangri á söguslóðir Jómsvíkinga
dagana 24.5. til 31.5. 1991.
Forgöngu um stofnun félagsins
hafði Magnús Jónsson tiygginga-
maðui'. Við þetta má bæta því að
prófessor Wiadyslaw Filipowiak er
væntanlegur til íslands næsta vor
með sýningu sína á fornminjum frá
Wolin og til að halda fyrirlestur um
forieifarannsóknii' sínar.