Morgunblaðið - 30.06.1991, Page 19

þá komst ég fljótt að því hversu rangt
ég hafði fyrir mér um heimspekina.
Ég varð sérstaklega hrifmn af verk-
um Berkleys biskups, sem taldi að
heimurinn væri í raun aðeins hug-
myndir og það sem héldi heiminum
vakandi óháð mannlegri hugsun
væri Guð almáttugur sem hugsaði
þessar hugsanir. Heimspeki biskups-
ins náði þeim tökum á mér að ég
var satt að segja í vafa um hvort
trén í görðunum í Edinborg væru
raunveruleg eða bara hugmyndir, svo
vitnað sé til þekkts dæmis úr speki
biskupsins. Ég minnist þess að það
var aðeins einn heimspekingur af
þeim sem ég var látinn lesa á þessum
árum sem ég hafði engan áhuga á
og það var David Hume.
Hvernig líkaði þér svo heimspeki-
námið?
♦
Í g var svo lifandi af heimspeki-
áhuga að ég las dag og nótt.
En eftir 4 ára nám höfðum við Harpa
eignast tvær dætur. Það var því
þröngt um fjárhaginn og við snerum
aftur heim til íslands 1949. Þá fékk
ég atvinnu sem kennari við MA jafn-
framt því sem ég var vistarvörður á
heimavist skólans. Þar vorum við í
tvö ár en þá var ég svo lánsamur
að hljóta styrk úr sjóði Hannesar
Arnasonar og því gat ég farið út
aftur til frekara náms. Konan mín
hvatti mig til þess, þar sem að hún
taldi að lítið gagn yrði að mér ef ég
væri óhamingjusamur það sem eftir
væri ævinnar. Ég á henni það að
þakka að áfram var haldið, þeir voru
margir sem héldu að ég væri vitlaus
að fara út í það að stunda nám í
heimspeki þar sem enga stöðuvon
var að finna.
Þó fór sem fór og oftar en einu
sinni þegar útlit var fyrir að ég yrði
að hætta námi þá barst mér jafnan
boð um styrki eða atvinnu.
Ég hóf fljótt að kenna við Edin-
borgar-háskóla og svo var það 1958
að mér bauðst föst staða við sama
skóla jafnframt því sem ég vann að
doktorsritgerð.
Það kom í ljós að fordómar mínir
gagnvart David Hume entust ekki
frekar en fordómarnir gagnvart
heimspekinni sjálfri, einfaldlega
vegna þess að ég skildi ekki hvað
Hume var að segja. Smám samam
lærði ég að meta Hume og fyrir mér
opnaðist nýr heimur. Ég man vel
eftir því hvernig hugdettur mínar
gerðust. Ég sá fyrir mér að ást og
hatur, blygðun og stolt væru grund-
vallarhugmyndir í því sem Hume
hafði að segja um mat á dyggðum
manna. Smám saman safnaðist sam-
an efni hjá mér úr þessum hugdettum
sem gjaman voru um atriði í heim-
speki Hume sem aðrir kunnu ekki
að meta og varð úr þessu nýr skiln-
ingur á heimspeki Humes.
Hvert var svo viðfangsefni þitt?
Helsta verk Humes um heimspeki
Ritgerð um manneðlið, var í þremur
bókum. Sú fyrsta fjallar um þekking-
arfræði eða mannlegan skilning,
önnur um ástríður mannsins eða til-
finningalíf eða m.ö.o. sálarfræði og
þriðja siðgæði. Fyrstu tvær bækum-
ar voru gefnar út saman en þriðja
bókin var gefin út ári seinna. Til
skamms tíma töldu fræðimenn að
sálfræðilegar kenningar Humes um
tilfinningalífið vaipi litlu ljósi á sið-
ferðilegar kenningar hans í þriðju
bókinni. Þessi skoöun var studd með
því að Hume segir reyndar sjálfur
að það sé ekki nauðsynlegt að skilja
allar hugmyndirnar í fyrstu tveimur
bókunum til þess að skilja þriðju
bókina. Höfuðviðfangsefni mitt varð
að sýna fram á að siðfræði Humes
í þriðju bókinni sé reist á sálarfræði
hans og að kenning hans um sið-
gæði sé reist á kenningunni um til-
finningalífið. Þetta var í stuttu máli
viðfangsefni lokaritgerðar minnar
við Edinborgar-háskóla og seinna
birtist í bók minni Passion and Value
in Humes Treatise.
A þessum tíma var mönnum ráð-
gáta hvers vegna Hume hafði varið
svo miklum hluta bókarinnar um
ástríðumar til þess að fjalla um ljór-
ar höfðudyggðir, þar sem ekki var
ljóst að þær hefði nokkru mikilvægi
að gegna í annarri umræðu í bókun-
um tveimur.
En í sporvagni dag einn, fékk ég
þá hugljómun, að það sem Hume var
að segja í sálarfræði sinni var lykil-
atriði í siðfræðinni, nefnilega að dóm-
ar um dyggðir séu ákveðnar ástríð-
ur, þar sem hann telur að allt siðferð-
MORGUNBI.AD1Í) SÉXNUDAGUtt’ ÍiO. .JÉVÍ 'Í 99Í
Í9
mm
l
ilegt mat okkar á öðrum mönnum
sé bókstaflega fólgið í vissum teg-
undum þessara fjögurra ástríðna.
Frumkenndimar fjórar em í rauninni
þær tilfmningar sem við berum í
bijósti þegar við bregðust vel eða
illa við eiginleikum manna. í þessum
tifinningum er fólgið mat. Að vera
stoltur eða hreykinn er að meta sjálf-
an sig mikils. Að blygðast eða
skammast sín er að meta sig lítils
að einhveiju leyti.
Á sama hátt er ást að meta annan
mann mikls og hatur að meta annan
lítils. Við getum brugðist vel eða itla
við gerðum
okkar sjáfra
og annarra
manna og
framkennd-
irnar ijórar
eru þær til-
finningar
sem þessi
viðbrögð era
fólgin í.
Þannig
verða þessir
dómar um
eiginleika,
dómar um
dyggðir
manna. Það
sem Hume
telur sig
vera að sýna
fram á með
greiningu
sinni á ti-
finningun-
um á ástríð-
unum er að
þær geti
mótast af
hlutlægum
eiginleikum.
Þannig get-
um við hatað
stjómmála-
mann fyrir M.............
þær hug-
myndir sem hann hefur í frammi en
það mat er algjörlega óháð persónu
hans. En ef mat okkar á öðrum
mönnum er þannig byggt á ástríðun-
um fjóram er ekki þar með sagt að
slíkt mat sé hlutlaust, slíkt getum
við ekki vitað með vissu því það verð-
ur ekki sannað. Þeirri skoðun að slíkt
verði að sanna barðist Hume dyggi-
lega á móti. Það að við höfum við
ekki rétt til að halda neinu fram
nema því sem hægt er að sanna að
leiðir menn aðeins til mestu svart-
sýni, segir Hume. Við höfum það sem
Hume kallar náttúrulega tilhneig-
ingu til þess að álíta heiminn vera
af einum toga spunninn fremur en
öðrum. Hume telur að mat okkar á
hlutunum í kringum okkur sem við
höfum reynslu af fyrir tilstilli skyn-
færanna, sé ekki áreiðanlegt þar sem
afstaða okkar til þeirra hefur áhrif
á hvemig þeir birtast okkur. Lykill-
inn að skilningi hér er sá, að við
leggjum til grandvallar raunverulega
eiginleika hlutanna, en ekki einungis
skynjanir okkar, vegna þess að við
vitum hvernig hlutirnir myndu líta
út við aðrar aðstæður. Slíkar álykt-
anir era okkur nauðsynlegar og sam-
félag okkar byggist á því hvað við
teljum vera raunverulegt eðli hlu-
tanna. Við höfum með okkur sam-
komulag um hvernig meta og mæla
skuli þessa hluti og án slíks samkom-
ulags gætum við ekki skipst á skoð-
unum. Sama máli gegnir um siðferði-
legt mat okkar á mönnum. Það er
þetta sem felst í náttúrutrú Humes.
Hvar kemur skilningur þinn á við-
fangsefninu inn?
|in eldri skoðun var í grófum
dráttum sú að Hume teldi að
það væru eingöngu sáfræðilegar
skýringar sem sýndu hvernig þessu
mati okkar er háttað. Hér kemur
minn skilningur til sögunnar þar sem
Hume heldur því líka fram að það
sé góður hlutur að við séum þannig
gerðir að hlutirnir séu til óháðir skiln-
ingi okkar.
Það sem er mikilvægast í heim-
speki Humes er það að hann opnaði
nýjar leiðir til skilnings á siðferðilegu
mati. Það er ekki nóg að beina at-
hyglinni að því hvað sé gott og illt,
rétt og rangt, en þessar fjórar hug-
myndir era þær sem flestir heimspek-
ingar reyndu að skilja, en í heim-
speki Humes er bent á það að ólíkt
sé að elska mann og virða , eiginleik-
arnir era ekki þeir sömu. Réttlátur
maður þarf ekki að vera næmur fyr-
En í sporvagni
dag einn, fékt ég pá
hugljómnn, að pað sem
Hume var að segja í
sálarfræði sinni var
lykilatriði í siðfræðinni,
dyggðir séu ákveðnar
mat okkar á öðrnm
mönnnm sé bókstaflega
fðlgið í vissum
tegundum pessaia
fjögurra ástríðna.
ir tilfínningum annarra. Hugmyndin
um ástríður og tilfinningar og að þær
séu tengdar reynslu okkar á margvís-
legan hátt, það er það miklvægasta
sem hafa má af heimspeki Humes
að mínu mati.
Hvað um aðrar rannsóknir?
Ýmislegt fleira í heimspeki Humes
hefur leitt mig til nánari rannsókna
sem ég hef unnið að í seinni tíð og
koma heimspeki Humes ekki við í
sjálfu sér. Má þar nefna siðferðileg
viðfangsefni svo sem refsingar,
samninga og loforð. Fátt eitt verður
kannski sagt um slíkt hér, en ef við
.htum t.d. a
loforð þá er
það einkum
tvennt sem
skiptir máli.
Ánnars
vegar hefur
því verið
haldið fram
að loforð séu
staðhæfing-
ar og hins
vegar að lof-
orð séu í
raun eitt-
hvað sem
kalla má
„munnlegur
verknaður“.
Munurinn á
þessu
tvennu felst
í því að þeg-
ar sagt er
„ég lofaði
þér því í gær
að hitta þig
í dag“ þá er
það loforð en
ekki stað-
hæfing. Ég
hef bent á
að þetta
tvennt getur
farið saman.
Loforð getur
verið hvort tveggja staðhæfing og
munnlegur verknaður. Það er ná-
kvæmlega sami hlutur að segja „ég
lofaði að hitta þig í dag“ og „ég lofa
að hitta þig á morgun, og það er
loforð“ vegna þess að í seinna tilfell-
inu er einfaldlega verið að gefa stað-
hæfingu um framtíðina.
Seinna atriðið sem þýðingarmikið
er í umræðunni um loforð er sú skoð-
un mín að það sé ekki skylda okkar
að halda loforð sem slík og þarna
ganga skoðanir mínar í berhögg við
m
m
■
s
■
■
það sem almennt hefur verið talið.
Því hefur verið haldið fram að loforð
séu sérstök ábyrgðarskuldbinding.
Ég bendi á það að þetta sé alrangt.
Loforðum fylgir engin skylda, því
að ef við lofum einhveiju og kom-
umst síðar að því að það sé ósiðlegt
að halda loforðið þá höfum við æðri
skyldur til að halda það sem siðlegt
er. Þetta verður ljóst ef litið er á
aðstæður þar sem loforð eru gefin
en málsaðilar hætta síðan að hafa
áhuga á efndum þeirra. Makar lofa
gjarnan því að vera hvor öðrum trú-
ir en annar aðilinn kemst e.t.v. að
því síðar að hinn aðilinn hefur engan
áhuga á því að honum sé sýndur
trúnaður. í slíkum tilfellum er það
ekkert annað en fanatík af versta
tagi að halda því fram að skyldan
til þess að halda loforð hafi ekki
fallið niður. e
Það eina sem sagt verður er það
að ef það er fólki í kringum þig mikl-
vægt að það geti byggt traust sitt á
því að þú haldir loforð þitt vegna
þess að þú hafir vakið traust þess,
þá ber þér skylda til þess að halda
loforð. En að loforð beri ætíð að
halda sem slík, óháð aðstæðum eða
hveijum lofað er, er alröng.
Hvað segir þú um hagnýtt gildi
heimspekinnar?
Það er ástæða til þess að ef þú
getur hugsað skýrar um eðli
manna og tilverunnar, þá sé hægt
að bæta líf manna. En sjaldan er
hægt að sanna að skýr hugsun leiði
til betra lífs, en ég hef lengi haft
þá trú að það sé nauðsynlegt að
heimspekingar fari út i samfélagið
og tali við fólk, líkt og ég hef réynt
að gera í starfi mínu meðal fanga,
um gildi lífsins og yfirleitt allar þær
hugmyndir sem heimspekingar fást
við og reyna að skilja.
Ég tek sem dæmi starf mitt með
föngum. Það vakti athygli mína þeg-
ar ég áttaði mig á því að jafnt heið-
virðir borgarar sem glæpamenn hafa
gjarna sömu hugmyndina um refs-
ingar, nefnilega þá að afbrotamenn
eigi ill eitt skilið. Því ver sem farið
sé með þá því betri verði heimurinn
og réttlætinu þannig fullnægt. Þessi
hugmynd er nátengd þeirri að menn
geti afplánað sekt sína með því að
vera óhamingjusamir, að menn borgi
fýrir glæp sinn með því að þjást.
Þessi hugmynd er ákaflega rík í sam-
félagi okkar og reyndar kristinni trú.
Þetta álít ég algerlega ranga skoð-
un. Það eina sem skiptir máli fyrir
þann sem afplánar refsingu er að
refsingin geri hann að betri manni.
Það eru dæmi þess á meðal þeirra
fanga sem ég hef kennt að þeir hafa
breytt lífssýn sinni þar sem ég hef
gert þeim þgtta ljóst og að þessi
nýja lífssýn hefur ieitt menn til betri
vega. En þetta er vitaskuld aðeins
einstök dæmi.
Hvert er gildi heimspekinnar?
Það er býsna ólíkt hvað ólíkt fólk fær
út úr því að ástunda heimspeki. Að
vera heimspekingur merkir raunver-
ulega í dag að fá greitt fyrir að
stunda heimspeki. Það er náttúrulega
annar skilningur og ólíkur því að
vera djúpur hugsuður. Það eru vita-
skuld margir heimspekingar sem
ekki hafa atvinnu af fræðunum,
þannig að það er erfitt að segja til
um það hvað það er sem gefur heim-
spekinni gildi. Sumir eru kallaðir
heimspekingar en eru það hreint
ekki, heldur aðeins misvel að sér í
því hvað 'aðrir heimspekingar hafa
sagt. Það er aðeins þekking á heim-
spekisögu en ekki frumleg heim-
speki.
Margir telja að öll heimspeki sé
raunverulega heimspekisaga, en
þessu er ég ósammála. Það er eitt
að reyna að gera grein fyrir stöðu
sinni í raunveraleikanum og annað
að gera grein fyrir því hvað aðrir
hafa sagt. Ég held að heimspekingar
verði að trúa því að það sé betra að
hafa ígrundaðar hugmyndir heldur
en hleypidóma. ígrundun hugmynda
þýðir ekki endilega að menn skipti
um skoðun. En það að hafa skoðað
hugmyndir sínar og komist að því
að þær séu kannski ekki svo vit-
lausar gerir menn betur setta á eftir
en áður. Þannig er enn ástæða til
að ætla að gildi heimspekinnar sé
það að þú lærir að þekkja sjálfan
þig. Menn geta verð góðir heimspek-
ingar þannig að þeir hafa áhrif á
annað fólk þótt þeir geti ekki haft
gott af því sjálfir sökum skapbrests
eða veikleika. Skilningur á heiminum
er þannig ekki nauðsynlegur til þess
að hægt sé að lifa góðu og skynsam-
legu lífi, því eins og við þekkjum af
speki Aristótelesar þá getur vilji
manna til þess að lifa því lífi sem
þeir telja og vita sér fyri bestu, ver-
ið býsna veikur. Ég tel að heimspeki
sé raunverulega ekki sérstakt fag
sem leggja eigi stund á rétt _eins og
hvert annað fag í háskóla. Ég held
að heimspeki sé viðhorf, gagnrýnið
viðhorf til veruleikans, þar sem menn
reyna að mynda sér skynsamlega
skoðun á stöðu sinni í veruleikanum.
AUGLÝSINC
UM VAXTAHÆKKUN
Hinn 1. júlí 1991 hækka vextir í 4,9% á lánum,
sem veitt hafa verið úr Byggingarsjóði ríkisins frá og
með 1. júlí 1984 og borið hafa 3,5% og 4,5% vexti.
Undanskilin eru lán vegna greiðsluerfiðleika og til
byggingar almennra kaupleiguíbúða.
Pessi vaxtabreyting kemur fram á gjalddaganum
1. ágúst 1991. Á þeim gjalddaga verða
reiknaðir meðalvextir, þar eð vaxtabreytingin tekur
gildi milli gjalddaga.
Reykjavík, 24. júní 1991,
C^3 HÚSNÆÐISSTOFNUN RÍKISINS
LJ SUÐURLANDSBRAUT 24 ■ 108 REYKJAVÍK ■ SÍMI 696900