Morgunblaðið - 03.08.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 1991
Melgresið nær að hefta sandinn og mynda langa skjólgarða fyrir annan gróður.
Morgunblaðið/Kári Jónsson
Landgræðsla:
Mikill árangur hefur náðst í
uppgræðslu á Haukadalsheiði
Laugarvatni.
HAUKADALSHEIÐI norður af Biskupstungum er eitt alvarlegasta
uppblásturssvæði landsins. Þar hefur mikið starf verið unnið í land-
græðslu síðustu þijátíu árin. Árangur þess starfs er nú verulega
að koma í Ijós, en því stjórnaði Greipur Sigurðsson landgræðsluvöðr-
ur frá Haukadal sem lést haustið 1990.
Haukadalsheiði liggur norðan og sand 1709. í Jarðabókinni 1702
norðaustan byggðarinnar í Hauka-
dal í Biskupstungum. Til foma
heyrði svæði þetta til Haukadals,
var nytjað þaðan og í þann tíð tald-
ist Haukadalur til stórbýla landsins
og þar sátu Haukdælir. Telja sum-
ir að þá hafí Haukadalir verið í
miðri sveit, byggðin hafí þá teygt
sig langt inn á heiðarnar og rústir
eftir byggð hafa jafnvel fundist
norður hjá Hvítárvatni. Síðar gekk
jörðin undir Skálholtsbiskupsstól
sem rak þar bú mikið.
Land Haukadals er talið um
8.500 ha en af því um 2.500 ha
neðan heiðarbrúnar. Nú eru ein-
ungis örfáir hektarar grónir ofan
heiðarbrúnar, en margt eldra fólk
man hins vegar eftir heyskap inn
á heiðinni á gróðurflesjum sem þar
voru í þann tíð (um 1880-1900). I
Jarðarbók Páls Vídalíns og Árna
Magnússonar frá 1702 kemur fram
að munnmæli hermi að byggð hafi
verið langt norðan Haukadal og í
kring um Bláfell, svæði sem nú er
að mestu örfoka. Einnig kemur
fram að i Sandvatnshlíðum átti
Torfustaðakirkja skóg en sá skógur
er sagður aleyddur og kominn í
er sagt að sandur sé farinn að
ganga á land Haukadais úr norðri
og „sýnist að til stærri skaða muni
verða í framtíðinni". Hefur sú setn-
ing nú fram gengið því land heið-
innar er nú nær allt örföka nema
syðsti hluti hennar, og enn er þar
geigvænlegur uppblástur og er það
tvímælalaust alvarlegustu upp-
blásturssvæði landsins.
Hinir fjöimörgu eyðingaþættir
hafa allir leikið Haukadalsheiðina
afar grátt eins og fleiri staði lands-
ins. Norðaustanáttin hefur borið
mikið af fokefnum með sér, nagað
úr rofabörðum og/eða borið það
mikið magn fokefna yfir gróður-
þekjuna að gróðurinn hefur ekki
náð að bijótast þar upp í gegn og
kafnað. Moldrokið hefur oft á und-
anförnum árum lagst yfir Suður-
landsundirlendið. Það var þó ekki
fyrr en á sjöunda áratugnum að
hafist var handa um skipulagða
uppgræðslu á svæðinu. Uppblást-
urssvæði voru girt af árið 1963 úr
heimalöndum Haukadals og Út-
hlíðar sem á mikið land vestan
Haukadals. Landgræðslusvæðið
var smám saman stækkað og er
nú svo komið að öll heiðin er friðuð
og stórir hluta heimalanda Hauka-
dals og Úthlíðar. Strax í upphafi
var ráðist í byggingu skjólgarða
til að draga úr áfoki suður yfir þau
gróðurlendi sem eftir voru, sam-
hliða því sem melfræi var sáð.
Þótt enn skorti nokkuð á að melur-
inn hafi náð yfirhendinni á verstu
foksvæðunum hefur árangur af
þessum aðgerðum verið góður.
Árið 1968 var gerður flugvöllur við
Sandá, skammt austan Sandvatns-
ins og sama ár var hafist handa
um áburðar- og frædreifingu úr
flugvél. Var dreift mest við Sand-
fell og Sjónarhóla og hefur árangur
verið allgóður en ekki hefur verið
til fjármagn til að takast á við
nema brot að heiðinni.
Snemma komu fram hugmyndir
um að stífla affall Sandvatns til
að hækka þar með grunnvatnsstöð-
una og auka þannig jarðrakann í
nágrenninu. Einnig átti slíkt að
koma í veg fyrir fok setefna úr
vatnsstæðinu sem stóð þurrt mest-
an part ársins eins og nú er raunin
með Hagavatn. Var áætlun þessi
sett inn í Landgræðsluáætlun
1974-78 því athugun leiddi í ljós
að verk þetta yrði tiltölulega auð-
unnið. Þetta var gert haustið 1986
þegar ýtt var upp stíflugörðum við
útfall Árbrandsár og Sandár. Er
Sandvatn nú orðið allstórt vatn og
árangurinn hefur strax orðið um-
talsverður. Áfok hefur stórminnkað
austan til á heiðinni sem og melgra-
sið sem sáð hefur verið, dregur að
sér mikið magn þeirra fokefna sem
berast með vindi suðvestur heiðina.
Á síðustu árum hefur því verið
gert nokkurt átak í uppgræðslu
heiðarinnar en gífurleg verkefni
eru framundan til að stöðva eyð-
ingu og endurheimta fyrri land-
gæði. Á sl. ári var dreift miklu
magni af áburði og grasfræi fyrir
fjármagn frá Átaki í landgræðslu
og lítur það mjög vel út núna og
á þessu ári hefur verið bætt við
stóru svæði í uppgræðslu á sama
hátt og kostað af Átakinu. Enn-
fremur hefur bæði árin verið sáð
miklu af melfræi og nokkru af lúp-
ínu.
Greipur heitinn Sigurðsson land-
græðsluvörður annaðist frá upp-
hafi verkstjórn á svæðinu þar til
hann féll frá haustið 1990.
Gróðurframvindan í elstu sán-
ingunum lofar góðu um varanlegan
árangur því að loðvíðir og gulvíðir
eru nú óðum að nema þar land.
Þótt mikið verk sé ennþá óunnið
á heiðinni glæðir góður árangur
alltaf vonir manna um enn meiri
stórvirki í framtíðinni og árangur
sem þessi sýnir okkur að ekki er
til einskis barist gegn óblíðri veðr-
áttu og okkar eigin átroðningi.
Kári
Haukadalsheiði:
Baggarnir stöðva sandinn
Laugarvatni.
Á Haukadalsheiði er melgresið aðal landnámsjurtin, hún heftir
sandfok og gerir öðrum gróðri kleift að búa um sig. Melgresið
myndar háa hóla og sumstaðar langa hryggi þar sem heyböggum
hefur verið komið fyrir.
Greipur Sigurðsson land-
græðsluvörður á Haukadalsheiði
gerði í sinni tíð margar tilraunir
til að hefta sandfok á heiðinni sem
í gegnum tíðina hefur verið mesta
ógn gróðurs á svæðinu. Þessar til-
raunir hafa borið mikinn árangur.
í fyrstu voru lágar girðingar settar
upp til að safna að sér sandinum
og síðan sáð í sandhryggina mel-
gresi.
Frá því um 1980 hafa batta-
girðingar verið afkastamesta að-
ferðin til að stöðva sandinn. Melgr-
esisbaggar sem raðað er þvert á
sandfoksstefnuna hefta skrið-
sandinn, hann safnast að böggun-
um og melgresið nær að spíra í
sandinum. Þannig hlaðast með ár-
unum upp háir hryggir seni veita
öðrum gróðri skjól og möguleika
til að dafna. Túnvingull og bergs-
puntur eru grastegundir sem sáð
er úr flugvél. Þær undirbúa jaVð-
veginn enn frekar. Einnig er áber-
andi á svæðinu mikið af súruteg-
undum sem spretta vel þar sem
borið hefur verið á landið.
Að sögn Sigurðar Greipssonar,
sem tekið hefur við starfi föður
síns í uppgræðslunni að honum
látnum, verður landið með þessu
móti sjálfbjarga með tímanum.
- Kári
Eyrarrós
(Chamaenerion latifolium)
Blóm vikunnar
Ágústa Björnsdóttir
215. þáttur
Ein er sú planta, sem má heita
nokkuð víða í íslenskum görðum,
en er nánast óþekkt annars staðar
sem garðplanta. Þetta er eyrarrós-
in, og dylst engum, að þar er glæs-
ileg planta á ferð. Þótt hún sé
ekki ýkja hávaxin eru blómin, sem
eru fjórdeild og dökkbleik, mjög
stór, og ber engin önnur íslensk
planta stærri blóm nema hinar
eiginlegu rósir tvær, þyrnirós og
glitrós. Eyrarrósin er ekki eiginleg
rós, en náskyld dúnurtum og sig-
urskúf. Eyrarrósin vex víða hér á
landi, en raunar hvergi annars
staðar í vestanverðri Evrópu. Hún
er aftur á móti algeng um norðan-
verða Norður-Ameríku svo og í
Síberíu.
Því skyldi þá eyrarrósin ekki
vera notuð sem garðplanta annars
staðar, jafn falleg og hún er?
Aðalástæðan er eflaust sú, að hún
dreifir mjög úr sér með djúpum
skriðulum jarðstönglum og getur
orðið illviðráðanleg af þeim sök-
um. Hún framleiðir einnig mikið
af fræjum. Náfrændi hennar, sigj
urskúfurinn, er raunar enn skæð-
ari, ög er tæplega hægt að mæla
með því að hann sé settur í garða,
þótt glæsilegur sé. En hvað sem
þessu líður er eyrarrósin vinsæl
hér, og alls ekki óviðráðanleg,
þótt nokkuð verði að hafa fyrir
henni. Hún er e.t.v. harðskeyttari
á suðlægari slóðum. Rétt er að
velja henni stað með nokkurri fyr-
irhyggju, t.d. á afmörkuðum reit,
sem hún getur ekki strokið úr, eða
í keri eða fati. í steinhæð getur
hún orðið ansi erfið. Nokkuð gagn
er í því að setja hana niður í potti,
Eyrarrós.
en það kemur þó að því að hún
skríði niður úr honum og sendi
síðan upp anga í ótrúlega mikilli
fjarlægð frá pottinum. Þótt ein-
kennilegt megi virðast er ekki allt-
af auðvelt að koma eyrarrósinni
til í görðum, því plönturnar þola
flutning illa. En það tekst, þótt
það sé ekki alltaf í fyrstu tilraun.
Ráðlegt er að klippa blómstöngl-
ana af eftir blómgun til þess að
koma í veg fyrir fræmyndun.
Auk venjulegra eyrarrósa með
dökkleitum blómum finnst líka í
görðum hér fallegt afbrigði með
hvítum krónublöðum. Þetta af-
Ljósmynd/Agnar Ingólfsson
brigði er sagt vera frá Grænlandi,
en þar er eyrarrósin afar algeng
og vex í margs konar gróð-
urlendi. Hérlendis er eyrarrósin
aftur á móti að mestu bundin við
áreyrar, en einnig finnst hún sums
staðar í klettum og skriðum.
Agnar Ingólfsson