Morgunblaðið - 15.09.1991, Blaðsíða 14

14 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1991
VERD
ALDREI
HÖM
Lára Margrét Ragnarsdóttir segir
frá ferð sinni til Eystrasaltsríkjanna
eftir Guðrúnu Guðlaugsdóttur
Lára Margrét Ragnarsdóttir
Það er ekki frítt við að íslendingar séu laundrjúgir yfir fram-
göngu forystumanna sinna í málefnum Eystrasaltsríkjanna. Það
þurfti óneitanlega kjark til að filja uppá stjórnmálasambandi við
þessi ríki meðan þau enn voru undir járnhæl Sovétríkjanna sál-
ugu. Ibúar þessara ríkja hafa enda bæði í orðum og gjörðum Iátið
í Ijósi þakklæti vegna hins skelegga stuðnings íslendinga í sjálf-
stæðisbaráttu þeirra. Eins og kunnugt er af fréttum voru tveir
íslenskir þingmenn í boðsferð í Eystrasaltsríkjunum þegar valdar-
ánstilraunin var gerð í Rússlandi í síðasta mánuði. Lára Margrét
Ragnarsdóttir, sem sæti á í útanríkismálanefnd Alþingis og Jóhann-
es Geir Sigurgeirsson fóru í þessa ferð sem fulltrúar þingsins.
Þessu var öfugt farið með flesta aðra þingmenn sem einnig fóru
í þessa ferð, að sögn Láru Margrétar. Sagði hún að þeir hafi virst
vera þar sem einstaklingar og áhugamenn um málefni Eystrasalts-
ríkjanna en ekki sem fulltrúar sín% þjóðþings. Þingmannafundir
þessir voru haldnir til að minnast innlimunar Eystrasaltsríkjanna
í Sovétríkin þann 23. ágúst 1939, en samningur Molotov og Rib-
bentrop er af ýmsum talinn vera upphafið að seinni heimsstyijöld-
inni.
samtali sem blaðamað-
ur Morgunblaðsins átti
■ við Láru Margréti fyrir
skömmu sagði hún að
þessi ferð hefði verið
henni eins konar eld-
skím. „Mér, nýgræð-
ingi í stjórnmálum, þótti
það bæði undarlegt og
óraunverulegt að vera allt í einu
komin mitt í hringiðu hinna alþjóð-
legu stjórnmála og orðin á vissan
hátt þátttakandi í stórum viðburð-
um mannkynssögunnar."
Lára Margrét kvaðst hafa, eins
og aðrir, fylgst með þróun mála í
Eystrasaltsríkjunum eftir að mál-
efni þeirra komust í brennidepil
umræðnanna snemma á þessu ári.
Hún hefði hins vegar ekki átt von
á að verða annar fulltrúi íslands á
þeim vettvangi, og síst við þær
aðstæður sem svo skyndilega sköp-
uðust í Sovétríkjunum. „Við Jó-
hannes komum til Lettlands degi
seinna en aðrir þátttakendur, m.a.
vegna þess hve lengi stóð á svörum
frá öðrum þátttakendum frá Norð-
urlöndum. Þegar við millilentum í
Stokkhólmi fréttum við að valda-
ránsmenn væru komnir út á flug-
völl og væru annaðhvort á leið til
Gorbatsjovs á Krímskaga eða að
flýja. Þegar við komum til Riga
tók á móti okkur varfærnislegur
en gleiðbrosandi ungur maður sem
sýndi okkur sjálfstæðisyfirlýsingu
Letta sem gefín hafði verið út
hálfum öðrum tíma áður. Við fund-
um fljótlega að það voru miklar
sveiflur í andrúmsloftinu, annars
vegar var fólk fullt af von og eftir-
væntingu en hins vegar var það
dauðhrætt. Óttinn við svarthúfurn-
ar var ríkur í íbúum þessara landa.
Svarthúfurnar voru sveitir manna
sem KGB hafði sérþjálfað í alls-
kyns hermdarverkum. Mjög erfitt
var að þekkja þær frá venjulegum
lögreglumönnum,_ því búningamir
voru þeir sömu. Ég heyrði ítrekað
talað um svarthúfurnar sem ótínda
glæpamenn. Við Jóhannes vorum
sterklega aðvöruð að fara ekki út
eftir að skyggja tæki, því allt
gæti gerst. Sumir, sem tóku á
móti erlenda þingmannaliðinu,
töldu öruggara að fara ekki heim
þetta kvöld og dvöldu á hótelinu
með okkur. Við gengum þó út að
Minnismerki frelsisins um kvöldið
og sáum blómin sem fólk dreifir
þar stöðugt til minningar um þá
sem féllu þar í óeirðunum í upp-
hafí þessa árs.
Daginn eftir var haldinn fundur
um afstöðu hinna ýmsu ríkja til
sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsríkj-
anna. Um það leyti sem slíta átti
fundinum fór ég í símann og fékk
þær fréttir að heiman að íslending-
ar væru búnir að viðurkenna sjálf-
stæði Eistlands og Lettlands. Ég
hljóp svo hratt niður stigann til
að segja fréttirnar að ég var næst-
um búiri að fótbijóta mig. Fundur-
inn var í snatri settur aftur og ég
las*j)essa yfirlýsingu frá íslandi.
Gífurlegur fögnuður braust út hjá
íbúum Eystrasaltsríkjanna sem
þarna voru og ég fann vel hve
mikils J)eir mátu þessa viðurkenn-
ingu. Ég hafði eðlilega ekki neina
skrifaða ræðu til að styðjast við,
en gat þess í máli mínu að þessi
afstaða íslendinga byggðist bæði
á eðliseiginleikum þeirra og svo
hinu að þeir skildu afstöðu Eystra-
saltsríkjanna, þeir hefðu sjálfir
verið í sambandi við Danmörku
árið 1944 og þar áður verið eins
konar nýlenda. Ég lagði jafnframt
áherslu á að þessu væri á engan
hátt hægt að jafna saman við það
sem Eystrasaltsríkin hefðu orðið
að þola í samskiptum við sína yfir-
drottnara undanfarna áratugi. Ég
tók að .lokum fram að það væri
tímanna tákn að utanríkisráðherr-
, mw • -*- *• * i*~'< -i-t

I R SiP
w i m m i
ar íslands og Danmerkur hefðu
tveir einir hvatt alla ráðherra innan
NATO til að styðja við bakið á
Eystrasaltsríkjunum í baráttu
þeirra fyrir frelsi. Satt að segja
mæltust orð mín ekki sérlega vel
fyrir meðal viðstaddra Dana, ég
hefði betur látið ógert að m innast
á þetta. Samband okkar við Dani
hefur enda verið með miklum
ágætum síðustu áratugi. Fyrir mig
var þetta holl áminning um að
vanda betur orð mín á alþjóðlegum
vettvangi. Mér varð þessi fundur
eins konar eldskírn, ég fann mig
allt í einu komna út í hörðustu
utanríkispólitík og verða að standa
mig. Ég fann þó ekki fyrir spennu
fyrr en kannski eftir á. Mér fannst
ég alla þessa ferð vera í ákveðnu
hlutverki sem ég yrði að sinna eft-
ir bestu getu. Höfuðatriðið væri
að koma skilaboðum íslendinga
rétt á framfæri. Þetta hafði ég
fyrst og fremst í huga og „af-
tengdi“ sjálfa mig sem persónu,
ef svo má segja.
Eftir fundinn vorum við leidd í
gegnum þinghúsið og farið mjög
hratt yfir. Sá hraði varð skiljanleg-
ur þegar við komum út í garðinn
bak við húsið og fengum í hendurn-
ar blöð sem í voru myndir af skrið-
drekum sem staðið höfðu einmitt
á þessum sama stað fyrr um dag-
inn. Okkar var vel gætt og vorum
Frá útifundinum í Viiníus.
Landsbergis er til hliðar við Láru-
látin halda hópinn meðan við geng-
um aðeins um göturnar og virtum
fyrir okkur mannlífið í borginni.
Það sýndist bæði þungt og dauft.
Fólkið virtist mjög hrætt við fram-
tíðina þó valdaránsmennirnir væru
fallnir þegar hér var komið sögu.
Enginn vissi enn hver yrði afstaða
Rauða hersins, sem þó skipti meg-
inmáli. Meðan beðið var eftir rútu
brugðum við Jóhannes okkur inn
í stóra verslun. Allt þar minnti
einna helst á krambúðir fyrri tíma
og fatnaðurinn var af þeirri gerð
sem maður sér á útsölu í ódýrustu
búðum.
Um kvöldið ökum við til Lithá-
en. Við landamærin tók á móti
okkur hópur manna og kvenna í
þjóðbúningum sem söng og dans-
aði þjóðdansa. Stúlkumar báru
fyrir okkur veitingar, m.a. friðar-
brauð í bómullarstykki. Þannig
vorum við á táknrænan hátt boðin
velkomin inn í landið. Á þessum
sama stað var í vor eyðilagur
varðskúr og varðmaðurinn myrtur.
Frammákona í stjórnmálum í Lit-
háen var þá á leið yfir landamærin
og sýndi annálsvert hugrekki. Á
leið okkar til Vilnius var stansað
í lítilli borg þar sem ég talaði á
útifundi ásamt fleirum. Þar ítrek-
aði ég að verkinu væri ekki lokið
en mig grunaði ekki hve hröð at-
burðarásin yrði. Fólkið tók orðum
mínum með miklum fögnuði og
hrópaði Islandia, Islandia. Á leið-
inni af fundinum hljóp til mín eldri
maður, greip báðar hendur mínar
í sínar og hrópaði: „Ég veit að þið
vitið ekki hvað þið hafíð gert mik-
ið fyrir okkur. Ég var í Vilnius
þegar Jón Baldvin Hannibalsson
tilkynnti fyrirætlanir sínar og ég
trúði þessu ekki, en fímm dögum
seinna hafði það gerst.“
600 þúsund pyntuð
Á fundi í Vilnius daginn eftir
lýsti Landsbergis í ávarpi hug-
myndum sínum um framtíðina og
ræddi um hvernig stuðningur
kæmi Eystrasaltsríkjunum best. Á
þessum fundi kom fram sú hug-
mynd að þátttakendur í þessari
ferð mynduðu formlega stuðnings-
hópa, hver í sínu landi. Það var
samþykkt einróma. Að loknum
fundinum fréttum við að KGB
væri að rýma höfuðstöðvar sínar
í borginni og einnig að sjónvarps-
stöðin hefði verið rýmd. Þegar við
vorum á leið að sjónvarpsstöðinni
fór þingmaður frá Kaunas með
mig að höfuðstöðvum KGB. Fyrir
utan þá stóru byggingu stóð fólk
og söng sálma eða ættjarðarlög.