Morgunblaðið - 15.09.1991, Blaðsíða 22

822 3C
MORGUNBLAÐIÐ n/IENIMIN6ARSiFRAUMAR &UTNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1991
„Van Gogh: óþekktur um sína lífsdaga, en nú ...
'MYffOíAST /Hvemig verda
listamenn þekktirf
Að slá ígegn
ÞAÐ ER eins í heimi myndlistarinnar og á öðrum sviðum mann-
legra viðfangsefna, að afraksturinn er ekki alltaf í réttu hlut-
falli við það erfiði, sem að baki liggur. Nú er því oft haldið fram
að einstakir listamenn hafi ekki orðið frægir af eigin listrænum
verðleikum, heldur af skipulagðri umfjöllun fjölmiðia og kæn-
legri markaðssetningu, sem samviskulitlir galleríeigendur og list-
fræðingar standi á bak við. Á sama tíma standi margfalt betri
listamenn í skugganum, og hljóti aldrei þá umbun, sem þeim bæri.
Þetta kom upp í hugann vegna
nýlegra skrifa í daglegum
fjölmiðladálki þessa blaðs um sýn-
ingu fransks listamanns á Kjarvals-
stöðum. Þar var því haldið fram
w^mmmmmmm að viðkomandi
sýning sé til kom-
in vegna ákvarð-
ana listakom-
missara hér og
erlendis, og eigið
ágæti lista-
mannsins skipti
e"" þar engu. Það er
Þorlóksson óþarfi að fjalla
um þetta einstaka tilvik (enda
stendur það öðrum nær), en þó
má benda á að sýningar á Kjarvaís-
stöðum lúta endanlegum ákvörðun-
um menningarmálanefndar
Reykjavíkurborgar, sem skipuð er
af borgarstjórn, ásamt fulltrúum
samtaka listamanna, svo það er
nær að tala um að hér stjómi „sov-
ét“ en „kommissar", svo vísað sé
í upphaflega me'rkingu orðanna.
Auðvitað eru þess mörg dæmi
úr listasögunni að samtíminn hafi
sýnt hæfileikafólki lítinn áhuga.
Stundum gerist þetta vegna þess
að fólk kann ekki að meta list við-
komandi listamanns, en orsökin
virðist ekki sjaldnar vera sú að það
fékk lítil tækifæri til þess. Hér
nægir að nefna tvö fræg dæmi úr
listasögunni. Jan Vermeer frá Delft
var uppi á sautjándu öld, og er nú
almennt talinn einn mest listmálari
þess tímabils. En það eru aðeins
til örfáar tilvísanir í list hans í sam-
tímaheimildum og hann virðist ekk-
ert hafa seit af eigin verkum, og
látist í fátækt. Það var ekki fyrr
en tveim öldum síðar (og þá m.a.
fyrir tilstilli fræðimanna) sem list-
unnendur og aðrir tóku að gera sér
grein fyrir hversu gífurlegur list-
rænn kraftur fólst í þessum smáu
myndum af einföldu, daglegu lífi
fólks í Hollandi á sautjándu öld.
Hitt dæmið er hin fræga harm-
saga samianda Vermeers, Vincents
van Goghs. Sagan segir að þegar
hann dó hafi nafn hans aðeiris sést
fjórum sinnum á prenti, og aðeins
ein mynda hans var seld. Hann
varð alls ekki frægur pegar eftir
andlátið; það má þakka þrautsegju
ekkju bróður hans og bróðursonár,
sem lögðu allt í sölurnar við að
kynna verk hans, koma þeim á
framfæri og loks með því að leggja
grunninn að hinu þekktá van Gogh-
safni í Amsterdam, að listheimur-
inn lærði að meta þennán snilling.
En það var tæpast fyrr en í ljósi
þeirra miklu breytinga, sem urðu
í myndlistarheiminum í upphafi
þessarar aldar, að listunnendur
gátu sett list van Gogh í það fræði-
lega samhengi, sem til þurfti. Síðan
hafa margir fremstu listamenn ald-
arinnar leitað í verk hans til að
finna þar innblástur fyrir eigin
verk.
Samtíminn náði ekki að meta
þessa listamenn að verðleikum, og
þeir höfðu ekki til að bera þá hæfi-
leika sem þurfti til að koma sér á
framfæri af eigin rammleik. Þar
þurfti aðra til, og einkum var það
tíminn, sem fullkomnaði það verk
að lokum.
Nú er öldin önnur, og listamenn
frá unga aldri leggja allt upp úr
því að „slá í gegn“. Fjölmörg sýn-
ingarhús, listtímarit, gagnrýnend-
ur og listfræðingar um allan heim
telja það helsta hlutverk sitt að
„uppgötva snillinga samtímans,
helst árlega eða oftar. Sumir þeirra
sem þannig eru „uppgötvaðir reyn-
ast hinir ágætustu listamenn og
standa undir væntingum, en örlög
flestra minna á sápukúlu - fallegt
yfirborð, en tóm að innan og brest-
ur eftir stutta stund. Þeir sem
stunda „uppgötvanir" leggja nefni-
lega mest upp úr markaðsgildi
verkanna, en hafa minni áhuga á
listrænu gildi þeirra.
En það taka ekki allir þátt í
þessum leik. Eitt besta dæmið um
hið gagnstæða er gagnrýnandi að
nafni Robert Hughes, sem m.a.
hefur skrifað fyrir tímaritið Time
og gert þekkta sjónvarpsþáttaröð
um list 20. aldar; hann hefur oft
verið ómyrkur i máli um slíkar
„uppgötvanir, eins og t.d. Banda-
ríkjamanninn Julian Schnabel, se'm
nú stendur á fertugu, en hefur hlot-
ið ómælt (og að mati Hughes al-
gjörlega óverðskuldað) lof í list-
heiminum.
Þannig er langt frá því að allir
séu sammála um gæði þeirra lista-
manna sem mest er hampað hveiju
sinni. Og úrskurður gærdagsins
gildir ekki endilega í dag; það er
nefnilega ávallt viðhorf lifandi kyn-
slóða, sem ræður hvernig einstök-
um listamönnum er skipað á bekk.
Margir þekktustu samtímamenn
van Gogh eru nú aðeins nefndir í
neðanmálsgreinum fræðirita, og
verk þeirra eru í geymslum safn-
anna, en ekki sýningarsölunum. -■
En eftir mannsaldur gæti dæmið
hafa snúist við á ný, og verk þeirra
skjpað heiðursess, því viðhorfin til
listarinnar eru stöðugt að breytast,
og því er myndlistin sífellt ný og
sífellt lifandi.
Kynslóð eftir kynslóð eftir kyn-
slóð.
JXlEkSS/Erfegurðinmargskonarf
Stan Getz og
Montmaitre
STAN Getz og Jazzhús Montmartre í Kaupmannahöfn eru tengd nöfn
í djasssögunni. I gamla klúbbnum í Store Regnedage lék hann mest
og best þau ár sem hann bjó í Höfn og þar hefur hann hljóðritað fjór-
um sinnum sl. þijátíu ár. Fyrstu tvær skífumar voru gefnar út á Verve
og hljóðritaðar í janúar 1960 og vom þá með honum sá sænski Jan
Johanson á píanó, bandaríski bassaleikarinn Dan Jordan og danski
trommarinn William Schiöpffe. Næst hljóðritaði Stan í Montmartre í
Norregade árið 1977 með löndum sínum Joanne Brackeen og Billy
Hart á píanó og trommur. Niels-Henning var á bassann. Steeple Chase
gaf tónleikana út á tveimur breiðskífum.
Ijúlí 1987 hljóðritar Stan enn í
Montmartre og í þetta sinn með
kvartett sínum sem Kenny Barron,
Rufus Reid og Victor Lewis skipuðu.
Tveir diskar voru gefnir út af-
mw^mwmwmmm EmArcy: Anni-
versary og Seren-
ity. Japis hefur
flutt þá til .landsins
og fást þeir víða.
Þega Stan lék í
Montmartre í júlí
1987 hafði krabba-
æxli fundist í lunga
hans en kappinn
eftir Vernharð
linnet
neitaði að láta skera sig fyrren hljóm-
leikaferð sumarsins væri afstaðin.
Ekki er hægt að merkja að skuggi
dauðans marki tónlistina, en það
fannst er Stan hljóðritaði í síðasta
skipti í Montmartre í mars á þessu
ári. Hann lék þar fjögur kvöld ásamt
píanistanum Kenny Barron og stóðu
fyrir upptökunni danska ríkisútvarp-
ið og franskaPolygram. Þetta var
sent út í DR og stjórnaði Ib Skovga-
ard útsendingunum. Nú hefur verið
ákveðið að gefa út tvo geisladiska
frá þessum tónleikum og koma þeir
út hjá EmArcy í byijun næsta árs.
Þar má finnna margskonar efni s.s.
People Time eftir Benny Carter, sem
Stan hefur aldrei hljóðritað fyrr, lög
eftir Charlie Haden og Benny Golson
og svo Nigh and Day, en það mátti
finna á fyrstu Kaupmannahafnar-
upptöku hans þijátíu árum áður.
Hin himneska fegurð hefur alltaf
verið aðalsmerki Stan Getz. En hin
• síðustu ár hefur hún orðið jarð-
neskari — sársaukinn sett mark sitt
á hana. Slíkt má vel heyra á síðasta
útgefna diski hans: Apasionado (A &
M) þar sem Herb Albert og Eddie
del Barrio skrifa tónlistina í sam-
vinnu við Stan. í valsinum sem Eddi-
er skrifar fyrir Stan má heyra sömu
ógn bakvið fegurðina og hjá Johnny
Hodges er hann blés með Ellington-
bandinu Blóðgreifa Billys Stray-
homs, sem Billy skrifaði á sjúkra-
sænginni er krabbinn var að rífa
hann í sig.
Blóðgreifinn er einnig á fyrri tón-
leikadisknum frá Montmartre 1987.
Þó váleg tíðindi hefðu borist meistar-
anum ber tónlist hans þess ekki
merki. Hann blæs eins og hann hafði
Stan Getz — á lokatónleikunum í
Montmartre í mars sl.
gert í áratugi — þetta sumar heyrði
ég Getz í holdinu síðast og ég hef
aldrei heyrt hann blása betur fyrr
en ég heyrði upptökur danska út-
varpsins frá lokatónleikum hans í
Montmartre í mars sl.
Á disknum Anniversary eru sjö
ópusar blásnir í sjötíu mínútur.
Kenny Barron leikur listavel á píanó-
ið, enda samvinna þeirra Getz óvenju
náin. Rufus Reid stendur fýrir sínu
á bassann einsog í kvartetti Dexters
Gordons og er í aðalhlutverki á
Stan’s Blues — annars fer blessunar-
lega lítið fyrir bassa- og trommusóló-
um á þessum diski — ekki að slíkir
sólóar eigi ekki rétt á sér en af öllu
má of mikið gera og hljóðfærin fyrst
og fremst rýþmans. Victor Lewis er
hógværari í áslættinum en hann var
með Mike Grolnick í sumar, enda hér
í klassískum djasskvartetti — eina
sem brýtur hefðina er að Stan lætur
Kenny Barron oft enda ópusana í
stað þess að gera það sjálfur.
Fyrir utan þessa Montmartre-
diska má fá margt eldra með Stan
— að sjálfsögðu djasssömbumar frá
Verve og samleik hans með jafn ólík-
um djassmönnum og Bill Evans og
Dizzy Gillespie, svo eru diskarnir
tveir er teknir voru upp á Ronnie
Scott-klúbbnum 1971: Dynasty dálít-
ið öðruvísi Getz — þar er píanóið
ekkert en Eddy Louiss þenur orgelið.
Og það er veðrið til að hlusta á
Getz núna.
SÍGILDAR nÖ’lVR./Hvaó má komast langt í hljómif
Sigrast á tækninni
LEITIN að fullkomnum hljóm á plötu hefur verið bæði löng og ströng.
Þar hefur verið á brattan að sækja, því ævinlega tapast eitthvað af
upplifun tónleikahallarinnar þegar búið er að þrykkja hana í vínyl eða
grafít. Geisladisknum var mjög hampað þegar hann kom fram fyrir
fullkominn hljóm sinn, en þeir sem gerst þekktu kunnu illa við útkom-
una; sögðu stafrænu vinnsluna ræna tónlistina lífi og hlýju: strengir
yrðu skerandi og bassi botnlaus og harður. Margir sem söfnuðu sí-
gildri tónlist sögðu enga geisladiska jafnast á við vandaða vínylútgáfu
og nefndu þá gjarnan útgáfuröð Mercury-útgáfunnar bandarísku, Li-
ving Presence, til máli sínu til stuðnings.
FyrstiÍ titillinn í Mercury Living
Presence-seríunni kom út
1951. Það var Myndir á sýningu
eftir Modest Mussorgskíj, sem
Chicago-synfónían flutti undir
stjórn Rafaels Ku-
beliks. Gagnrýn-
endur féllu í stafi
yfir hljóminum á
plötunni, en við
upptökur var beitt
þeirri nýjung að í'
stað þess að nota
marga hljóðnema
sem leiddir voru í
eftir Árno
Matthíasson
filmu, sem losaði þau nánast við
allt suð og bjögun og entist þar að
auki betur. í dag eru Living Presen-
ce-plöturnar eftirsóttar meðal safn-
ara og góð eintök af vissum titlum
seljast á allt frá 5.000 uppí 25.000
krónur. Með þetta í huga virtist eig-
endum útgáfuréttarins, Polygram,
að tilvalið væri að gefa seríuna út
á diskum fyrir tveimur árum, en
Wilma Fine var ekki á sama máli;
hún hélt því fram að ekki væri
hægt að ná sömu hljómgæðum á
geisladisk og tekist hafði á vínyl,
eftir að hún kynnti sér stafræna
upptökutækni og niðurstöðu henn-
ar.
eina stjórnstöð þar sem öllu var
blandað saman, ákvað upptökustjór-
inn, Robert Fine, að notá einn ofur-
næman hljóðnema, sem staðsettur
væri með vísindalegri nákvæmni.
Þetta var á tímum mono-hljóms, en
þegar stereo-hljómur náði almanna-
hylli voru notaðir tveir hljóðnemar;
einn fyrir hvora rás.
Á næstu sautján árum sendi
Mercury frá sér hvert meistaraverk-
ið af öðru, alls um 350 titla. Plöturn-
ar þóttu allar hljóma framúrskar-
andi, og ekki skemmdi að flutning-
urinn var yfirleitt með því besta sem
þekktist. Flestum verkum stjórnaði
Antal Dorati, upptökustjóri var yfir-
leitt Robert Fine og útgáfustjóri eig-
inkona hans, Wilma Cozart Fine. I
fyrstu notuðu þau ámóta hálftómmu
segulbönd og aðrar útgáfur, en er
fram leið tóku þau upp á 35 mm Balalaikasveit Frábær hljómur og flutningur.
Framfarir í upptökutækni hafa
þó verið miklar síðustu ár og að
lokum féllst Wilma Fine á að reyna
hvort hægt væri að flytja tónlistina
óskerta yfír á geisladisk. Að hennar
ráði var sett saman hljóðver þar sem
komið var fyrir nýjustu stafrænu
tækjum, auk uppgerðra lampa-
tækja, sem upphaflega voru notuð
við upptökurnar. Eftir margra mán-
aða tilraunir, ákvað Wilma Fine að
hægt væri að gefa tónlistina út á
geisladiskum svo sómi væri af og
fyrir skemmstu komu út fyrstu tíu
diskarnir í seríunni. Þar á er allt frá
balalaika-verkum sem tekin voru
upp í Sovétríkjunum í upptöku An-
tals Doratis með Lundúnarsin-
fóníunni á Fuglum Repighis, sem
er nánast goðsagnakennd plata.
Gagnrýnendur hafa og fallið í stafi;
annars vegar yfir hljóminum og hins
vegar yfír útgáfu verkanna á disk-
unum, því fyrir sönnum tónlist-
arunnanda er hljómurinn jú auka-
atriði, en þeim mun ánægjulegra
þegar saman fer frábær hljómur og
flutningur.