Morgunblaðið - 07.03.1992, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MARZ 1992
Fjörbrot fram-
sóknarstefnu
eftir Þröst Ólafsson
Uppgjör við fortíð
Að undanfömu höfum við íslend-
ingar verið minntir á að við eigum
ýmislegt óuppgert við fortíðina. Nýtt
hugtak — fortíðarvandi — hefur
stungið upp kollinum í opinberri
umræðu hér.
í Austur-Evrópu á sér nú einnig
stað uppgjör við efnahagslega og
pólitíska fortíð þeirra landa sem
kommúnistar stjórnuðu til langs
tíma. Þar hefur verið tekist á um
stefnur og strauma í þjóðmálum.
Nokkuð almenn samstaða hefur
náðst um nauðsyn þess að afnema
með öllu pólitískt einræðisvald
kommúnistaflokkanna svo og að
stíga afgerandi skref í átt til mark-
aðsbúskapar, þar sem afskipti ríkis-
valdsins em í lágmarki. Menn grein-
ir að sjálfsögðu á um hve hratt þetta
eigi að gerast, en em í öllum aðalat-
riðum sammála um að þetta verði
að gerast nokkuð hratt, því deyfí-
lyfjaleiðin sé of kostnaðarsöm þess-
um fátæku þjóðum. Við íslendingar
eigum einnig margt óuppgert við
efnahagslega fortíð okkar. Við emm
nú að ganga í gegnum fimmta stöðn-
unarárið í röð, með vaxandi atvinnu-
leysi og versnandi afkomu heimila
og fyrirtækja og engin sérstök bata-
merki framundan. Við þurfum að
framkvæma afar viðkvæman og erf-
iðan spamað í ríkisfjármálum vegna
áralangs hallabúskapar. Viðskipta-
hallinn við útlönd hefur verið mikill
og eftirspum eftir lánsfjármagni
virðist óseðjandi.
Ástæður fyrir þessu em eflaust
margvíslegar en auðvitað hljótum
við að spyrja okkur fyrst um gmnd-
vallarþætti efnahagsstjómunarinnar
undanfarin ár. Hvaða meginsjón-
armið réðu ríkjum? Eftir hvaða vega-
korti var ekið? Var það ekki í reynd
úrelt áður en það var gefið út? Eftir-
stríðsárin voru lengi lífseig í efna-
hagshugsun íslendinga. Með stofnun
Framkvæmdastofnunarinnar við
upphaf áttunda áratugarins og efl-
ingu Byggðastofnunar hófst nýtt
tímabil efnahagslegra ríkisafskipta.
Sú skipan mála hefur í veigamiklum
atriðum haldist fram til dagsins í
dag.
Við hljótum að velta því fyrir
okkur hvað valdi því að núverandi
stjómarandstöðuflokkar hafa haldið
fast við efnahagslegar bábiljur löngu
eftir að þær þjóðir sem við gjaman
viljum bera okkur saman við hafa
lagt keimlíkar kenningar fyrir róða.
Hættumerkin hafa lengi verið greini-
leg.
Að einhverju leyti má kenna „póli-
tískri" einangmn þjóðarinnar um.
Stærri hlut átti þó heimatilbúin hug-
myndafræði sem sótti þrótt sinn í
félagslega réttlætishyggju og þjóð-
emislegan metnað fyrrverandi ný-
lenduþjóðar. Með slík vopn í hendi
var auðvelt að vega þá sem tefldu
fram ólíkum viðhorfum. Þeir vom
einfaldlega vændir um óþjóðlegt at-
hæfi og að vera hallir undir erlenda
aðila. I þessari hugmyndafræði vom
bæði fjármagn og fijáls markaður
óvinveitt hugtök sem menn trúðu
að væm óþjóðleg og kapitalísk. Allar
götur fram að byijun níunda áratug-
arins var svipað gildismat ríkjandi
hjá samheijum á vinstri væng ís-
lenskra stjórnmála og allt til þess
að afleiðingar þessarar efnahags-
stefnu fóm að koma í ljós undir lok
stjórnartíma ríkisstjómar Gunnars
Thoroddsen. Þessi efnahagslega
óskhyggja hafði fágæta réttlætingu.
Það var kenningin um sérstöðu
landsins. Þau sögðu að þjóðin og
landið væm svo sérstæð og einstök
í sinni röð meðal allra annarra þjóða
að hér dygðu engar almennar kenn-
ingar uppfundnar í útlöndum. Þegar
rök réttlætis og jöfnuðar þraut dugði
þetta síðastnefnda. Þau rök vom
okkur í blóð borin.
Sérútgáfa af lokuðu hagkerfi
Með mikilli einföldun má segja
að íslenska hagkerfið hafi allt frá
upphafi áttunda áratugarins ein-
kennst af tveimur megin þáttum
umfram aðra. Annarsvegar víðtæk-
um afskiptum ríkisvaldsins af mark-
aðs- og efnahagsmálum. Hinsvegar
einhæfni atvinnulífsins og beitingu
gjöfulasta atvinnuvegar þjóðarinar
— sjávarútvegsins — til að halda
uppi byggð út um land. Hugmynda-
fræðin sagð að æskileg byggðaþróun
ætti að móta uppbyggingu sjávarút-
vegsins en ekki öfugt. Hagkvæmni
var fómað á altari byggðastefnu.
Sá sem þetta skrifar birti greinar
snemma á áttunda áratugnum, þar
sem alvarlega var varað við offjár-
festingu í sjávarútvegsbyggða-
stefnu. Bent var m.a. á að íslenskt
efnahagslíf myndi líða verulega við
það að nota sjávarútveginn, eina
samkeppnishæfa atvinnuveg okkar
í alþjóðlegu samhengi, til byggða-
styrkingar. Til íslensks sjávarútvegs
mætti aðeins gera eina kröfu —
ýtrustu hagkvæmni.
Sú ákvörðun að byggja uppbygg-
ingu sjávarútvegsins eftir þörfum
byggðanna hefur dregið mátt úr ís-
lenskum sjávarútvegi og sökkt hon-
um í skuldafen.
Þótt við íslendingar höfum búið
við einskonar markaðskerfi um
nokkuð langan aldur, þá eru veiga-
miklir þættir íslenska hagkerfisins
utan áhrifasvæðis markaðarins.
Ákvarðanir um fjárfestingar, lántök-
ur, verðmyndun og til skamms tíma
um vaxtamál hafa í meira eða minna
mæli verið teknar af opinberum aðil-
um. Það eru ekki miklar ýkjur þótt
fullyrt sé að bæði landbúnaður og
sjávarútvegur hafi verið undir sér-
stökum verndarvæng ríkisins um
langan aldur. Svo langt hefur þetta
gengið að landbúnaðurinn er allur
rekinn á ábyrgð hins opinbera frá
framleiðslu til dreifingar. Þótt er-
lendis styðji opinberir aðilar við þjóð-
legan landbúnað þá göngum við
miklum mun lengra í því en aðrar
sambærilegar þjóðir. í sjávarútvegi
hefur hið opinbera búið til svokölluð
ytri skilyrði hveiju sinni og í fram-
haldi af þeim verknaði tekið ábyrgð
á afkomu greinarinnar og jafnvel
tryggt gjaldþrota fyrirtækjum
rekstrarfé og framhaldslíf.
Þá hefur ríkisvaldið til skamms
tíma horft með ákveðinni velþóknun
á víðtæk samráð um útgáfu á verð-
skrám ýmissa þjónustuaðila og
framleiðenda. Ríkið hefur bein eða
óbein áhrif á íjölmargar aðrar verð-
ákvarðanir á markaðnum, ekki hvað
síst á orkusviðinu. Finna má dæmi
þar sem ríkisvaldið hefur beinlínis
styrkt einokun og fámennisákvarð-
anir. Vissulega hefur á allra síðustu
tímum verið dregið úr þætti ríkis-
valdsins í verðákvörðunum, einkum
undir forustu núverandi viðskipta-
ráðherra, en þörf er á frekari ákvörð-
unum í þá veru. Þá hefur ríkisvaldið
enn með höndum umfangsmikil af-
skipti af útflutningi og þannig mætti
halda áfram.
Ef grannt er skoðað eru ríkisaf-
skipti af efnahags- og markaðsmál-
um meiri hér á landi en í nokkru
öðru vestrænu landi og ber hagkerf-
Þröstur Ólafsson
„Þessar útlínur megin-
stefnu sem hér hafa verið
dregnar upp eru sú efna-
hagslega fortíð sem þjóð-
in þarf að gera upp og
hverfa frá hið snarasta.
Það er komið að vegamót-
um uppgjörsins.“
ið þess ótvírætt merki. Erlendis má
víða finna dæmi um mikil ríkisaf-
skipti, en þau eru allt annars eðlis
og til stuðnings markaðsöflunum og
eflingar fijálsri samkeppni.
En ríkisafskiptin eru ekki bara
því marki brennd að vilja móta við-
skiptaniðurstöður á markaðnum,
heldur hafa þau í alvarlegum mæli
skekkt viðmiðanir markaðarins.
Þessi afskipti hafa um of einkennst
af skammsýni og hafa haft að leiðar-
ljósi hagsmuni fámennra hópa og
einstakra byggðarlaga á kostnað
þjóðarheildarinnar, enda verið óþörf
ef heildin hefði verið viðmiðunin.
Einhvemtíma var notað hugtakið
pilsfaldakapítalismi yfir þetta.
Hér að framan er ekki fullyrt að
ekki megi undir neinum kringum-
stæðum beita ríkisvaldinu í efna-
hagslegum tilgangi. Slíkt væri fá-
sinna. En ramminn verður að vera
skýr. Ríkisvaldið á að setja leikregl-
umar á markaðnum og einbeita sér
að því að auka og viðhalda sam-
keppni og beijast gegn einokun.
Ríkisafskipti þurfa að vera í sam-
ræmi við markaðinn en ekki að vinna
gegn honum.
Enn eitt sérkenni íslenskrar efna-
hagsstefnu hefur verið sú sterka til-
hneiging að halda viðskiptalífi lands-
ins sem mest vernduðu gagnvart
útlöndum og byggja um það ákveðna
sérútgáfu af lokuðu hagkerfi. Þessi
hugsun kom greinilega í ljós við inn-
göngu landsins í EFTA á sínum tíma
og svo nú uppá síðkastið þegar nið-
urstöður tóku að birtast um EES.
Þriðja leiðin
Þetta afar lauslega yfirlit um af-
skipti ríkisins af verðlags- og fjár-
festingarmálum, sýnir svo ekki verð-
ur um villst að megin hugsun efna-
hagsstefnunnar hér er allt önnur en
í öðrum vestrænum löndum þar sem
markvisst hefur verið dregið úr ríkis-
afskiptum og markaðsöflunum leyft
að leika lausum hala.
Hugmyndafræðin að baki þessari
efnahagshugsun er fengin að láni
hjá þeim sósíalistum sem afneituðu
því sem þeir kölluðu öfgunum til
hægri og vinstri. Þeir vildu finna
þriðju leiðina í skipan efnahagsmála.
Á tímum viðreisnarinnar var hennar
ákaft leitað hér af stjórnarandstöðu-
flokkunum. Bretar reyndu þetta að
hluta til eftir stríð og Frakkar voni
alllepgi að daðra við svipaða hugs-
un. í þessu samhengi er athyglisvert
að Þjóðveijar afneituðu strax þótt
engin þjóð hafi í stríðslok búið við
eins sérstakar aðstæður og þeir. Við
lok sjöunda áratugarins höfðu
vestur-evrópskar þjóðir, allar nema
Bretar, losað sig undan þessari
stefnumótun. Þróunarlöndin fóru
þessa leið hinsvegar flest og eru enn
að hringsóla þar. ísland hefur fram
til þessa verið í þessum hópi. Á
stjórnartíma síðustu ríkisstjórnar
þótti formanni Framsóknarflokks-
ins, Steingrími Hermanssyni, því
sérstök ástæða til að undirstrika að
aðferðafræði og úrlausnir vestrænna
hagfræðinga yrðu ekki hafðar að
leiðarljósi á stjórnartíma sínum. Það
er rétt. Vestrænar hagstjórnarað-
ferðir og hagfræðileið Framsóknar-
flokksins fara ekki saman.
Þessi leið afneitar markaðslög-
málum sem meginreglu en setur
pólitísk fyrirmæli í staðinn. Lögmál
markaðarins skal þvinga inn á þær
brautir sem stjórnmálin segja til um.
í flestum tilvikum á að sveigja at-
hafnir á markaðnum að svokölluðum
félagslegum markmiðum.
Undir skilgreininguna félagsleg
markmið getur nánast hvað sem er
fallið, allt frá búsetu til bankastarf-
semi, svo ekki sé nú minnst á fram-
leiðsluatvinnuvegina. Ein vinsælasta
aðferðin hefur verið að taka lán til
að Ieiðrétta niðurstöður markaðsins.
Á þann hátt er hægt að halda upp
falskri velferð og viðhalda starfsemi
sem ekki stendur rekstrarlega undir
sér til að losa menn við afleiðingar
markaðskerfísins. Það hefur flokk-
ast undir félagslega ráðstöfun hér á
landi og þótt til fyrirmyndar. Rekstr-
araðilar hafa ekki þurft að bera
ábyrgð á eigin rekstri á of mörgum
sviðum. Þeir hafa hirt hagnaðinn
þegar vel árar, en þegið aðstoð hins
opinbera þegar ver hefur gengið.
Hefur þó ekki skipt máli hvar orsak-
anna hefur verið að leita, hvort um
var að kenna vonlausri fjárfestingu,
slæmum rekstri eða erfiðum skilyrð-
um þjóðarbúsins.
Efnahagsstefna
Framsóknarflokksins
Afleiðingar slíkrar stefnu eru
margvíslegar. Ein er sú að hún dreg-
ur úr hugviti sem leiðir til tæknilegr-
ar stöðnunar. Önnur er sú að ábyrgð
í rekstri dvínar. Það leiðir til rekstr-
arumhverfis og efnahagslegrar
stjórnunar sem ekki gera ýtrustu
kröfur til þátttakenda. Það leiðir til
annars eða þriðja flokks efnahags-
lífs.
Þriðja afleiðingin er sú að svona
efnahagsstefna ýtir undir arðrán
náttúrulegra auðlinda til þess að
bæta upp slaklega stjórnun. Hér
erum við á sama báti og íbúar hinna
nýju lýðvelda í Austur-Evrópu. Við
höfum gengið svo nálægt fiskistófn-
unum að vandséð er hvenær þeir
ná sér aftur á strik. Þá er landið
okkar að íjúka út á Atlantshaf. Það
getur hver og einn séð með eigin
augum.
Enn ein afleiðingin er sú að stjórn-
málamenn, sem sífellt eru að stofna
til opinberra skuldbindinga sem þeir
þurfa ekki að bera ábyrgð á, glata
mælikvarðanum fyrir því mátulega.
Þeir velta afleiðingum gerða sinna
yfir á lánasjóði. Sjóðir eru notaðir
til að stýra efnahagsmálum þjóðar-
innar og ákveða íjárfestingar. Þeir
eiga að sjá fyrirtækjum fyrir rekstr-
arfé og þeir eiga síðan að koma í
veg fyrir að illa stæð fyrirtæki verði
gjaldþota. Þetta hefur líka verið
kallað að gera út á sjóðina.
Þessi sjóðastefna er á góðri leið
með að eyðileggja efnahagskerfi
þjóðarinnar. Misheppnaðar fjárfest-
ingar og gagnslausar rekstartil-
færslur frá allra síðustu árum og
sem ríkisvaldið ber beina eða óbeina
ábyrgð á, skipta mörgum tugum
milljarða. Þar nægir að nefna fisk-
eldið með um 9 milljarða, loðdýra-
rækt með tæpa 5, rækjuvinnslu með
um 5 milljarða, ullariðnað, offjár-
festingu í sjávarútvegi á bilinu 20-25
milljarðar o.s.frv. Meirihluti þessa
fjár er glataður.
Þessar útlínur meginstefnu sem
hér hafa verið dregnar upp eru sú
efnahagslega fortíð sem þjóðin þarf
að gera upp og hverfa frá hið snar-
asta. Það er komið að vegamótum
uppgjörsins.
Þetta er efnhagsstefna Fram-
sóknarflokks og Alþýðubandalags I
hnotskurn. Hún er nú endanlega
gjaldþrota.
Frekari leiðsögn þessarar stefnu
verður að linna. Við höfum einfald-
lega ekki efni á henni lengur. Hún
veldur bruðli og arðlausum fjár-
austri. Hún dregur úr aðhaldssemi
og ýtir undir ábyrgðarleysi. Hún er
þó umfram allt hættuleg efnahags-
legri framtíð þessarar þjóðar. Hún
fjarlægir okkur agaðri hugsun — og
heldur okkur föngnum í draumalandi
óskhyggjunnar, sem endar hvergi
nema í skuldafeni og .hörmulegum
lífskjörum.
Höfundur er hngfræíHnguf og
aðstoðarmaður utanríkisráðherra.
íslensk sveit í úr-
slit Hoechtsmótsins
Brids
Guðmundur Sv. Hermannsson
íslensklr spilarar náðu
þokkalegum árangri á Hoechst-
mótinu sem haldið var í Haag
í Hollandi um síðustu helgi.
Önnur sveitin komst í 16 sveita
úrslit en endaði þar í 14 sæti,
og hin endaði í 30 sæti af 80
sveitum sem þátt tóku í mótinu.
Þetta er í þriðja sinn sem ís-
lenskar sveitir taka þátt í þessu
móti og í fyrsta sinn sem ís-
lensk sveit kemst þar í úrslit.
Önnur sveitin var skipuð Aðal-
steini Jörgensen, Jóni Baldurs-
syni, Sverri Ármannssyni og
Matthíasi Þorvaldssyni og spilaði
á mótinu undir nafni Druk Weim-
ar Iceland. Sveitin byijaði á að
vinna 10 sveita riðil í undan-
keppninni og komst þannig í 16
spila úrslitakeppni. Þar gekk hins
vegar ekki eins vel og þeir félag-
ar náðu aðeins að vinna tvo leiki
af sjö og enduðu því í 14. sæti
eins og áður sagði.
Hin sveitin var skipuð Braga
Haukssyni, Sigtryggi Sigurðs-
syni, Páli Valdimarssyni, Ragnari
Magnússyni, Hrólfi Hjaltasyni og
Sigurði Vilhjálmssyni. í undan-
keppninni varð sveitin í 4. sæti
af 10 í sínum riðli sem þýddi að
hún spilaði í C-riðli í úrslitakeppn-
inni. Þar varð sveitin síðan í 6.
sæti af 8.
Sigurvegarar urðu Bretamir
Brian Senior, Steve Ray, Brian
og Mark Horton sem er raunar
fyrrverandi eiginmaður Sally Hor-
ton sem spilaði hér á Bridshátíð
fyrir skömmu. í öðra sæti varð
ICL Danmark, danska sveitin sem
spilaði hér á Bridshátíð skipuð
Jens Auken, Denis Kock, Steen
Möller og Stig Werdelin með Jörn
Lund sem varamann. í þriðja
sæti var norsk sveit skipuð Hel-
ness, Schjeldrapsen, Marstrander
og Trollvik.
Á eftir spiluðu Jón og Aðal-
steinn sýningarleik með bresku
sveitinni, sem vann mótið, við
úrvalslið Haagborgar. Hollend-
ingarnir veittu ekki mikla keppni
pg 24 spila leikur fór 82-40 fyrir
Ísland/Bretland. í þessu spili vann
sigursveitin doblað geim við bæði
borð:
N/Allir
Norður
♦ Á5
♦ 8654
^ K2
♦ ÁK1083
Vestur Austur
♦ KD10832 ♦ G9764
¥Á7 ¥10
♦ 93 ♦ ÁG108754
♦ G76 ♦-
Suður
♦ -
♦ KDG932
♦ D6
♦D9542
Við annað borðið sátu Aðal-
steinn og Jón NS. Þeir höfðu sam-
þykkt að hvíla biðsagnakerfið sitt
en spila eðlilegt kerfí í þessum
leik.
Vestur Norður Austur Suður
1 lauf 1 tígull 1 hjarta
1 spaði 2 hjörtu 4 spaðar 5 hjörtu
dobl a.pass
Þær vora nokkuð sérkennilegar
ákvarðanir Hollendinganna á 5.
sagnstiginu, vesturs að dobla og
austurs að segja ekki 5 spaða.
Vestur fann eðlilega ekki laufa-
útspilið og því gaf Aðalsteinn
áðeins á hjarta- og tígulás og
uppskar 850. Við hitt borðið sóttu
Senior og Ray spilið upp í 5 spaða
í AV sem voru doblaðir og aftur
gaf sagnhafi aðeins tvo slagi, á
spaðaás og á tígul. Því bættust
aðrir 850 við og 17 impa gróði.