Morgunblaðið - 08.03.1992, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR ,MARZ 1992
:C }5
Gjöld fyrir eða vegna umhverfismála ísland Önnur OECD-lönd
1) Sorpgjöld Greiða þarf fyrir förgun sorps á höfuðborgarsvæðinu. Þekkist víða, m.a. þarf að greiða gjald af mykju í Hollandi.
2) Skilagjöld Skilagjald á einnota gler- plast- og áldrykkjarvöruumbúðum sem neytendur borga. Skil hafa veriö góð, yfir 70%. Framleiðendur hafa lengi sett gjald á margnota glerflöskur. Svipað fyrirkomulag á skilagjaldi í nokkrum löndum. Skilagjald á margnota umbúðum er algengt. Skilagjald á bílum er í Noregi og Svíþjóð. Skilagjald á rafhlöður, bíla, rafgeyma, dekk og eitur- brúsa hafa verið til athugunar víða.
3) Gjöltí á framleiðsluvöru Gjald á plastpoka Gjald á rafhlöður Kísilgúrgjald Önnur gjöld Landvernd og Kaupmannasamtökin gerðu samning um gjald á píastpokum. Nokkur önnur félög hafa gert svipaða samninga. Notkun plastpoka fór nokkuð minnkandi en er aftur vaxandi. Gegnsæir pokar eru utan samnings. Sérstakt gjald er sett á framleiðslu Kísiliðjunnar við Mývatn sem fjár- magnar rannsóknir á lífríki vatnsins. Á Ítalíu er hátt gjalt lagt á plastpoka sem brotna ekki niður í náttúrunni. Þetta gjald hefur haft mikii áhrif. í Svíþjóð og Noregi er lagt gjald á rafhlöður sem innihalda kvikasilfur og cadmium. f Svíþjóð og Noregi eru gjöld á áburði og eitri.
4) Gjöld vegna bifreiða Vegagjald Bifreiðagjöld Skoðunargjald Gjald á smurolíur Vegagjald er ailstór hluti af bensínverði. Kilógjald er lagt á alla bensínbíla og sambærilegt gjald er lagt á díselbíla eftir þyngd. Einnig er stighækkandi tollur á bílum eftir sprengirými. Skoðunargjald er greitt af öllum bílum og hærra gjald fyrir bíla þyngri en 5 tonn. Innifalið er mengunargjald. Víðast eru einhver gjöld á bensín, en mjög mismunandi. í nær öllum löndum eru lögð á gjöld sem fara eftir þyngd eða krafti bíla. Ýmist eru gjöldin innifalin í tollverði eða gjaldið er árlegt. Mjög algengt er að skattleggja bíla, t.d. bíla án mengunar- útbúnaðar. I EB-löndum þurfa nú allir bílar að standast kröfur um mengunarútbúnað. Meðal annars í Frakklandi, Þýskalandi og Noregi.
5) Önnur gjöld Gjald v. mengunar vatns Gjald á loftmengun Hávaðamengun • Alls staðar eru lögð á gjöld vegna hreinsunar á skólpi. í Frakklandi er lagt gjald á magn S02 i útblæstri stærri verksmiðja. Gjöld á hávaða frá flugvélum er m.a. í Þýska- landl, Hollandi og Sviss.
ur hugsað sér að húsin við götuna
yrðu verðminni eða illseljanlegri
sem hávaðamenguninni nemur.
Hávaðamengunin kostar þá sem
nemur þessum verðmismun. Þetta
er ekki auðvelt. En það er hægt
að mæla verksmiðjumengun sem
hleypt er út í á og meta á móti
fækkun fiskimanna eða ferða-
manna. Hvað sem öðru líður eru
svona spurningar gagnlegar. Þær
neyða mann til að bera sama kosti.
Og verðmæti umhverfisins er alltaf
að vaxa með meiri frítíma fólks,
fjallaferðum o.s.frv."
„Hagfræðingar hafa vissa vantrú
á að boð og bönn skili árangri.
Hagkvæmara sé að aðgerðir hafi
áhrif á kostnaðinn en að gefin séu
leyfi til að framkvæma svo og svo
mikið. Stutt er síðan farið var að
beita hagrænum aðferðum til um-
hverfisverndar. í byijun áttunda
áratugarins var nær eingöngu
stuðst við lög og reglur til að bæta
umhverfið. OECD samþykkti
snemma á þeim áratug að mengun-
arvaldar ættu að bera þann kostnað
sem mengun þeirra veldur samfé-
laginu. Sá sem mengi eigi að borga.
Stofnunin hefur hvatt mjög til notk-
unar hagrænna aðferða. Fyrst í
stað var mikil andstaða gegn þessu,
hvort heldur var hjá fyrirtækjum,
stjórnvöldum eða almenningi. Nú
er beiting slíkra aðferða talin sjálf-
sögð jafnhliða beitingu reglugerða
og samninga."
Gjöld, skattar eða
úthlutuð leyfi
Skipta má hagrænum aðferðum
í umhverfismálum í tvo flokka.
Annars vegar er unnt að leggja á
sérstök gjöld eða skatta og hins
vegar búa til nýjan markað þar sem
mengandi leyfi eru seld. Af aðgerð-
um í fyrri flokknum nefnir Sól-
mundur svokölluð útstreymisgjöld,
þ.e. gjöld á vörur og framleiðslu,
skilagjöld, styrki og fleira. En í síð-
ari flokknum eru mengunarleyfi,
þar sem stjórnvöld ákveða í upp-
hafi hve mikil mengunin má vera
á ákveðnu svæði og úthlutar svo
leyfum. Getur úthlutun þá til dæm-
is farið fram með sölu á þessum
leyfum. Tilkostnaðurinn er þá hvati
til þess að minnka mengun og
markaðurinn látinn mynda verðið.
Reiknað með að þá muni draga úr
menguninni, sem er dýr, og leyfun-
um í kjölfarið. Þetta hefur lítilshátt-
ar verið reynt í Bandaríkjunum. En
Sólmundur segir þetta erfitt af sið-
ferðilegum ástæðum. Og að það
mundi varla koma til greina hér á
landi. Öðru máli gegni um ýmsar
aðrar aðgerðir, eins og t.d. skila-
gjöld 'sem við þekkjum lítilsháttar
hér og sem eru hugsuð til þess að
standa undir förgunarkostnaði en
ekki til þess að græða á þeim.
Mengunargjald felst í því að
skattleggja mengunina sjálfa,- Er
því mikil hvatning fyrir framleið-
endur til að draga úr henni. Þá er
lagt gjald á magn þeirra efna sem
sleppt er út í umhverfið. Til þess
að koma megi við mengunargjöld-
um þarf mengunin að vera frekar
auðmælanleg og mengunarvaldar
fáir. Dæmi eru slík gjöld í Frakk-
landi og Þýskalandi á vatnsmengun.
Sorphirðu- og sorpeyðingargjöld,
sem mikið eru notuð um allan heim,
eru stundum flokkuð sem mengun-
argjöld. Sólmundur segir að þetta
eigi ágætlega við þegar gjöldin
breytast eftir magni sorpsins en
mjög oft sé svo ekki. Þá megi frem-
ur tala um þjónustugjöld þar sem
menn greiða fyrir veitta þjónustu
og markmiðið með gjöldunum að
afla tekna.
Gjald á framleiðsluvöru er
gjald á vörur sem mengun stafar
af, annað hvort við framleiðslu,
neyslu eða förgun vörunnar að
neyslu lokinni. Framleiðslugjaldið
er lagt á sjálfa vöruna, t.d. á smur-
olíu, eða samkvæmt magni ákveð-
inna efna í vörunni, t.d. eftir magni
brennisteins í olíu. Slík vörugjöld
segir Sólmundur oft einfaldari í
framkvæmd en mengunargjöldin og
af þeim sökum fýsilegri. Markmiðið
með vörugjöldunum á að vera að
hvetja fólk og fyrirtæki til að nota
viðkomandi vörur í minna mæli en
áður. Gott dæmi um svona gjald
er mismunandi skattlagning á blý-
bensín og blýlaust bensín.
Skilagjöld miða að því að
minnka magn sorps og þar á meðal
kostnað við hirðingu og koma í veg
fyrir að mjög skaðlegt sorp blandist
öðru sorpi. Skilagjald er töluvert
notað í OECD-löndunum og fer
notkun þess vaxandi. Öll þekkjum
við skilagjöld af öl- og gosdósum.
Skilagjöldum er þannig ætlað að
hafa áhrif á hegðun fólks. Einn
galli á skilagjöldum á einnota um-
búðum hér á landi er að hagnaður
Endurvinnslunnar hf. eykst eftir því
sem minna er skilað inn af umbúð-
um. Önnur dæmi erlendis frá um
skilagjöld eru á rafhlöðum, bílum,
dekkjum og rafgeimum.
Styrkir hafa verið mikið notaðir
innan OECD, að sögn Sólmundar,
en þó dregur úr mikilvægi þeirra.
Þá eru greiddir styrkir til fyrir-
tækja til að hvetja þau til nýrra
framleiðsluaðferða og til að taka
upp nýja tækni sem dregur úr
mengun. Auk beinna styrkja má
veita fyrirtækjum lán á góðum kjör-
um eða skattafrádrátt. Styrkir
ganga þó í berhögg við það sjón-
armið að mengunarvaldur eigi sjálf-
ur að bera ábyrgð á eigin mengun
og greiða kostnað við að minnka
hana. Þá bendir hann á að stundum
megi bæta umhverfið með því að
fella niður styrki sem óbeint leiða
til ofnotkunar á umhverfisspillandi
efnum. Það á t.d. vel við í landbún-
aði, en honum hefur fylgt mikil
mengun í mörgum löndum Evrópu
vegna áburðarnotkunar. í Finnlandi
er veittur afsláttur af flutnings-
gjöldum járnbrauta af bílhræum o.
fl. sem fara á til endurvinnslu. Og
í Hollandi er í mörgum bæjum
greidd uppbót á verð pappírs til
endurvinnslu. Hér á landi bendir
Sólmundur á að Ríkið þurfi að
styrkja sveitarfélögin til þess að
koma sorpmálunum í lag. En slíkt
megi allt eins gera með niðurfell-
ingu á gjöldum.
Aðrar aðferðir nefnir Sólmund-
ur sem notaðar eru í þessu skyni,
svo sem sektir fyrir að brjóta lög
og reglur. Segir að stundum megi
líta á sektir sem hagræna aðgerð.
í Bandaríkjunum eigi sektirnar að
jafngilda þeim kostnaði sem fyrir-
tækið hefur valdið og þá átt jafnt
við hreinsunarkostnað, þann kostn-
að sem mengunin hefur valdið í
umhverfinu og utgjöld vegna mats
á skemmdum. í öðrum löndum fer
sektarupphæðin eftir þeim viðbót-
arhagnaði sem ætla má að fyrirtæk-
ið hafi notið vegna brota sinna. Að
lokum nefnir hann þá aðferð að
fyritæki greiði ákveðna upphæð en
fái hana endurgreidda þegar ráðin
hefur verið bót á ástandinu. En til
þess að gjaldtaka nái að breyta
hegðun manna verði hún að vera
nægilega há. Frá þessu sjónarmiði
séu gjöld yfirleitt of lág innan
OECD og árangur eftir því lítill.
„Megintilgangur með gjaldtöku
hefur hins vegar yfirleitt verið sá
að afla tekna og hefur oft tekist
bærilega,“ segir hann. „En æskileg-
ast er að gjöld hvetji einnig til
bættrar hegðunar. Maður hefur
alltaf efasemdir um skattlagningu
og gjöld, þar sem ekki er tryggt
hvað verður gert við féð. Með um-
hverfissköttum er ætlunin að féð
renni til einhvers sem tengist um-
hverfismálum beint, en ekki til þess
að auka tekjur annars staðar. Hér
á landi eru menn mjög tortryggnir
á sérskatta, hafa reynslu af því að
allir afmarkaðir tekjustofnar hverfi
í hítina. Mikilvægast í þessu sam-
bandi er að gera sér grein fyrir því
að markmið með umhverfissköttum
á að vera að minnka mengun, að
breyta hegðun manna, umhverfinu
til góðs og þar með okkur öllum.
Markmiðið er í raun að skatturinn
verði með tímanum óþarfur."
Vannýting en ekki böl
I þessu spjalli höfum við hingað
ÁS-TENGI
Allar gerðir.
Tengið aldrei stál - í - stál,
hafið eitthvað mjúkt á milli,
ekki skekkju og titring
millitækja.
■LvL
@3ojnr0si(uig)tair Jéngwini & ©@ M.
Vesturgötu 16 - Símar 14680-13280
Auglýsingasíminn er 69 11 11
til gengið út frá því að mengun sé
böl, sem þurfi að ráða bót á. Sól-
mundur segir að líta megi á meng-
un frá öðru sjónarhorni. „Við höfum
litið á mengun sem ofnotkun á
umhverfinu vegna þess að það hef-
ur verið ókeypis. En hægt er að
líta á mengun út frá sjónarhorni
fyrirtækja. Fyrirtæki nota hráefni
til að framleiða afurðir sínar. En
auk afurðanna myndast oft úr-
gangsefni. Mengun stafar af því
að hráefni eru ekki fullnýtt. Á ráð-
stefnu um umhverfismál fyrirtækja
í febrúar sl. kom þetta sjónarhorn
fram í máli aðalræðumannsins dr.
Donalds Huisinghs. Hingað til hefur
að miklu leyti verið litið á úrbætur
í umhverfismálum sem aukakostn-
að fyrirtækja sem skerðir arðsemi
þeirra og möguleika til framfara.
Viðhorfið hefur verið að umhverfis-
mál séu dragbítur á framfarir og
hagvöxt. Menn hafa fyrst og fremst
einbeitt sér að því að taka til eftir
sig og þróa tækni og tækjabúnað
til að hreinsa úrgangsefni áður en
þeim er sleppt út í umhverfíð. En
nær er að skoða allan framleiðslu-
ferilinn frá upphafi til enda, með
það að leiðarljósi að nýta betur hrá-
efni, orku og vinnuafl. Ef fyrirtæki
lítur ekki á mengun sem böl heldur
vannýtingu á hráefni snýr málið
öðru vísi við. Ef sagt er við það:
Þú verður að minnka mengunina
hjá þér! Verður líklegasta svarið að
það sé of dýrt. En ef sagt er: Þú
verður að nýta þessi efni betur! Þá
er líklegt að á það verði hlustað.
Með því að líta á umhverfismál sem
tækifæri til að standa sig í stað
einhvers leiðinlegs vandamáls eru
meiri- líkur á að einhver hagkvæm
og árangursrík lausn finnist."
Sólmundur Már Jónsson leggur
semsagt áherslu á að umfjöllun um
umhverfismál hafi einkum gengið
út frá því að vissir umhverfisþættir
eins og t.d. andrúmsloftið séu
ókeypis. Og eins og um flest það
sem ókeypis er hefur verið um of-
notkun að ræða. Ofnotkun and-
rúmsloftsins komi til dæmis fram í
eyðingu ósonlagsins og gróðurhúsa-
áhrifum. Hagfræðingar hafi því
athugað fivort með einhveijum
hætti megi verðleggja umhverfis-
þættina svo að notkunin minnki og
verði hagkvæmari. Og þá litið á
umhverfið sem veigamikinn „fram-
leiðsluþátt", sem taka verður tillit
til.
TILBOÐ
ÓSKAST

l<

í Isuzu Trooper 4 W/D, 4ra dyra, árg. '90 (ekinn
21 þús. mílur), Mercury Topas GS, árg. '88
(ekinn 2.500 km), Chevrolet Blazer S-10 Tahoe
4x4, árg. '85 og aðrar bifreiðar er verða sýndar
á Grensásvegi 9 þriðjudaginn 10. mars
kl. 12-15.
Tilboðin verða opnuð á sama stað kl. 16.
SALA VARIMARLIÐSEIGNA