Morgunblaðið - 08.03.1992, Page 6

6 ' C______________ MOR&l)NBLÁÐlf) MAwwares¥í^aM«tf^MrDGij, 8. MARZ íf992
SVDiTIUEÐl/Ergagn í sibprýöi? ■HHHHHIHj
Kurteisi og dónaskapur
CORKDÓJVNEFNDIST fátækur fjárhirðir í einu hjarðljóði Virgils.
Latínuskólapiltar á 17. öld styttu nafn hans og tóku að kalla durta
og fruntalega menn dóna. Það festist í málinu, og fæddi orðin dóna-
legur og dónskur. En hvað felst í því að vera dóni, og hvað er kurteisi?
Litliskattur á engi, hluti— Er þetta dónaleg mynd?
Kurteisi er annars vegar þekking
á nærgætinni framkomu, og
hins vegar kunnáttu til að nota
þekkinguna rétt. Kurteisi er, með
öðrum orðum, siðakunnátta og
menntun. Kurteis
maður er heflaður
í framkomu og
hæverskur í hátt-
emi. Sannlega
kurteis maður hef-
ur stjórn á skapi
sínu. Hann er hóf-
stilltur, en getur
þó vissulega orðið
reiður og ástríðufullur á stundum.
Reiði getur nefnilega verið réttlát.
Kurteisi er kostur við allar mann-
gerðir. Hún býður fólki að koma
ávallt prúðmannlega fram. Þolin-
mæði gagnvart tilteknum einstak-
lingum getur þó þrotið. Ef kurteis-
um manni er misboðið, ráðast við-
brögð hans af skapgerðinni.
Dónum má raða í þijá flokka,
og geta sumir hveijir átt heima í
tveimur flokkum. 1. Menn sem hafa
ekki hlotið menntun í siðum. Þeir
eru óheflaðir. Ekkijþurfa þó allir
óheflaðir menn að vera dónar. Sér-
vitringar geta öðlast „leyfi“ til að
vera ófágaðir. 2. Menn sem bera
ekki virðingu fyrir öðrum. Hugsan-
lega hefur þeim verið bent á allar
helstu kurteisisreglur, en þeir fara
ekki eftir þeim, vegna þess að skiln-
inginn vantar. Það er eitt að læra
reglur, og annað að skilja hvers
vegna það á fara eftir þeim. 3.
Menn sem traðka á náunganum,
það eru ruddar og siðleysingjar.
Þeir eru skeytingarlausir um allt
og alia, nema sjálfan sig.
Flesta dóna skortir skilning. Þeir
skilja ekki hvaða gagn er af fág-
aðri framkomu og hugulsemi. Þeir
skeyta ekki um tilfínningar ann-
arra. Þeir spyija sig sjálfa: „Til
hvers ætti ég að vera siðprúður,"
og ekkert svar hljómar í huga
þeirra. Afleiðing dónaskapar er oft
á tíðum vanlíðan annarra, og minni
'vegsemd dónans.
Það er gott að læra reglur prúð-
mennskunnar, en sannlega prúður
maður ber einnig virðingu fyrir
náunganum. Hann er tillitssamur
vegna þess að hann viil ekki særa
aðra. Hann er stimamúkur, til að
flestir hljóti sanngjörn tækifæri.
Hann er umhyggjusamur vegna
þess að hann trúir á réttlætið, og
hann er vægðarsamur því hann vill
ekki fella ranga dóma.
Kurteis maður fellir ekki dóma
um aðra. Hann hefur skoðanir og
reynir að afla sér þekkingar á réttu
og röngu, góðu og vondu, en hann
fordæmir ekki einstaklinga sem
géra rangt. Hann fylgir eftirfarandi
reglu: „Dæmið ekki, og þér munuð
eigi dæmdir verða. Sakfellið eigi,
og þér munuð eigi sakfelldir verða.
Sýknið, og þér munuð sýknaðir
verða.“ (Lúk. 6. 37-38.) Ef tveir
ganga sama veg, og annar hrasar,
hvaða rétt hefur sá sem enn uppi
stendur, til að dæma þann sem féll?
Hann á aðeins að reyna að halda
áfram veginn, eða hjálpa félaga sín-
um til að rísa upp aftur. Dómar
geta valdið tjóni, því „að aldrei deyr
dómur um dauðan hvern“.
Virðingin fyrir öðrum mönnum
liggur að baki allri kurteisi. Mann-
orð er frægð og lýsir ágæti einstak-
linga og áliti, því „orðstír deyr
aldregi, hveim er sér góðan getur“.
Dónar falla sífellt í þann pytt að
óvirða aðra, smána og svívirða.
Þeir ófrægja, og koma óorði á sam-
bræður sína, án þess að skynja
hættuna sem þeir skapa, og skað-
ann sem þeir valda.
Virðingarleysi dónans lýsir
tvennu um hann sjálfan. Annars
vegar metur hann sjálfan sig til of
mikils, og hins vegar metur hann
náungann til of lítils. Yfirlæti felst
í því að minnka aðra og stækka
sjálfan sig. Hinn kurteisi er af þeim
sökum yfirlætislaus, því hann fellir
ekki dóma, hvorki um sjálfa sig né
aðra. Dóninn, á hinn bóginn, upp-
hefur sjálfan sig og telur sig hafa
náttúrulegan rétt til að koma mál-
um sínum á framfæri, hvernig, hvar
og hvenær sem er. Hinn kurteisi
veit, að heiður er heiðríkja ærunn-
ar, og hver sá sem blæs skýjum
upp á heiðan himin annars manns,
er vindlegur dóni.
Þegar saga orðsins prúður er
könnuð, kemur í ljós, að prúður
maður er forsjáll, vitur og hugrakk-
ur. Hann er einnig kurteis, stilltur
og hógvær. Hann er engin gunga.
Þegar dóninn bregður sverði, tekur
hinn prúði vopn sín og veijur, og
ber efra skjöld! Það er við hæfí, því
orðið kurt er fornfranska orðið
cortois, og vísar til siðakunnáttu
konungshirðarinnar.
Niðurstaðan á hugleiðingu minni
um dóna og aðra menn er, að kurt-
eisi er viska, en dónaskapur
heimska.
Speki: Dónaskapur er mann-
skæð pest.
eftir Gunnar
Hersvein
Kjarvalsstofa í París
Kjarvalsstofa í París er íbúð og vinnustofa, sem
ætluð er til dvalar fyrir íslenska listamenn.
Reykjavíkurborg, menntamálaráðuneytið og
Seðlabanki íslands lögðu fram fé til þess að koma
upp slíkri starfsaðstöðu í Parísarborg með samn-
ingi við stofnun, sem nefnist Cité Internationale
des Arts, og var samningurinn gerður á árinu 1986.
Kjarvalsstofa er í miðborg Parísar, skammt frá
Notre Dame dómkirkjunni.
Sérstök stjórnarnefnd fer með málefni Kjarvals-
stofu og gerir hún tillögu um úthiutun dvalartíma
þar til stjórnar Cité Internationale des Arts, er
tekur endanlega ákvörðun um málið. Dvalartími
er skemmstur 2 mánuðir en lengst er heimilt að
veita listamanni afnot Kjarvalsstofu í 1 ár.
Þeir, sem dvelja í Kjarvalsstofu, greiða dvalargjöld
er ákveðin eru af stjórn Cité Internationale des
Arts og miðast við kostnað af rekstri hennar og
þess búnaðar, sem þeir þarfnast. Þessi gjöld eru
lægri en almenn leiga í Parísarborg. Dvalargestir
skuldbinda sig til þess að hlíta reglum Cité Inter-
nationale des Arts varðandi afnot af húsnæði og
vinnuaðstöðu, og jafnframt skuldbinda þeir sig til
þess að dvöl lokinni að senda stjórn Kjarvalsstofu
stutta greinargerð um störf sín, ef óskað er.
Hér með er auglýst eftir umsóknum um afnot
Kjarvalsstofu, en stjórnin mun á fundi sínum í
apríl fjalla um afnot listamanna af stofunni tímabil-
ið 1. ágúst 1992 til 31. júlí 1993. Skal stíla umsókn-
ir til stjórnarnefndar Kjarvalsstofu. Tekið er á
móti umsóknum til stjórnarnefndarinnar í skjala-
safni borgarskrifstofanna í Austurstræti 16, en
þar liggja einnig frammi umsóknareyðublöð og
afrit af þeim reglum sem gilda um afnot af Kjar-
valsstofu.
Fyrri umsóknir þarf að endurnýja, eigi þær að
koma til greina við þessa úthlutun.
Umsóknum skal skila í síðasta lagi 30. mars nk.
Stjórnarnefnd Kjarvalsstofu
STRNGVEIÐl/Heyrir laxveidi í net brátt sögunni til?
Stangveiði - netaveiði
Netin tekin
upp? — „...fískur
sem veiðist á ein-
um stað veiðist
ekki á öðrum.“
NÝLEGA VAR SAGT frá því í
fréttum að lesið hefði verið úr
merkjum sem fundust í löxum
veiddum í sjávarnet frá jörðum
sem hafa rétt til netalagna. í ljós
kom að laxarnir voru ættaðir úr
ám og hafbeitarstöðvum aílt frá
Dyrhólaósi vestur um norður í
Vatnsdalsá.
etta leiðir hugann ekki aðeins
að siðfræði þessara veiða og
annarra sjávarveiða á laxi heldur
einnig framtíð laxveiða í net sem
atvinnugreinar.
Við hugsum okkur
gjaman úthafíð
sem sameiginlegan
vettvang þar sem í
fyrsta lagi er heim-
ilt að veiða, sam-
kvæmt reglum eða
samningum, fisk
sem hrygnir í sjó.
í öðru lagi lítum við
á það sem afrétt eða „beitiland“ fyr-
ir laxfíska sem alast upp eða eru
aldir í ferskvatni með tilkostnaði sem
því fylgir.
Varðandi seinna dæmið hlýtur að
teljast vafamál að þeim sem ekkert
hafa lagt af mörkum til ræktunar
og viðhalds stofna þessara göngu-
físka leyfist að nýta sér þá vaxna
eða hálfvaxna í afréttinum.
Hitt vekur svo aftur spurningu
hvort veiðiréttareigendur og hafbeit-
arstöðvar geti nýtt afréttinn endur-
gjaldslaust. Bent hefur verið á að
seiðin séu ekki nema nokkur grömm
er þau gangi til sjávar en snúi heim
aftur fleiri eða færri kíló. Þyngdar-
munurinn er vissulega sóttur í sjóinn.
Hvað sem afréttargjaldi líður er
sýnt að það á ekki að vera í valdi
einstaklinga eða þjóða að taka upp
á sitt eindæmi toll af þessari haga-
göngu og nýta hann í eigin þágu.
Samkvæmt einföldum skilningi heyr-
ir slíkur verknaður undir sjórán.
Svo dæmi sé tekið frá fyrri búska-
partíð hér á landi var það gjarnan
siður sómakærra heiðabænda að
vetrarlagi að leiða gesti í fjárhús og
sýna þeim fjárstofninn og gæta þess
vel að fjármarkið færi ekki framhjá
þeim til að firra sig grun um versta
glæp aldanna — sauðaþjófnað.
Merktur fiskur ber í vissum skilningi
eyrnamark eiganda síns.
Skilningur er að vakna hjá um-
heiminum á nauðsyn þess að koma
böndum á laxveiðar í sjó og það fyr-
ir tilverknað íslendinga. I breskum
blöðum er t.d. æ oftar vitnað til for-
ystu okkar í þessari baráttu og þyk-
ist jafnvel breska ljónið geta lært
nokkuð af íslenskri laxveiðilöggjöf.
Hér á landi eiga nokkrar sjávar-
jarðir hefðbundinn rétt til að leggja
laxveiðinet, sumar hveijar ekki ýkja
langt frá ósum laxveiðiáa. í nokkrum
tilvikum hafa þessar lagnir verið
keyptar upp ogjörðin verið metin inn
í arðskrá viðkomandi ár eftir uppgef-
inni veiði næstu ár á undan. Árleigan
til stangveiðimanna hefur þá hækkað
sem því hlutfalli af heildarveiðinni
nemur.
Þetta hefur þótt viðunandi og víst
er að ekki er hægt að svipta menn
eignarrétti né hlunnindum bótalaust
þótt aðstæður og sjónarmið hafí
breyst síðan rétturinn ávannst.
Hvað varðar netaveiði í jökulánum
er komið inn á annað svið. Veiðifélag
hvers vatnasvæðis vélar um sín mál.
Barátta veiðiréttareigenda við þver-
árnar við þá sem neðar búa snýst
um fjármuni eins og flest ágreinings-
mál manna.
Stangveiðin er sífellt í sókn og
eftir því sem fleiri laxar veiðast í
bergvatnsánum þeim mun eftirsótt-
ari verða þær af stangveiðimönnum
og um leið verðmætari eigendum
jarða þar á bökkunum. Menn hafa
trúað því að eftir því sem færri fisk-
ar veiddust neðarlega á vatnasvæði
muni veiðast þeim mun fleiri ofar.
Samkvæmt þessari trú er hér um
að ræða tilfærslu verðmæta frá neðri
ársvæðum til þeirra efri. Margir
stangveiðimenn grípa til ’þeirrar
skýringar þegar illa veiðist í uppán-
um að netin séu einmitt að taka físk-
inn sem þeir hefðu ella veitt þá stund-
ina. Þetta er a.m.k. sálfræðileg skýr-
ing og á grundvelli hennar eru þeir
reiðubúnir að kaupa upp netin.
Það er auðvitað alveg rétt að fisk-
ur sem veiðist á einum stað veiðist
ekki á öðrum. Málið er þó sennilega
ekki alveg svona einfalt og staðreynd
að menn eru ekki alltaf í mokveiði
þar sem engin eru netin enda yrði
það leiðigjarnt til lengdar. Hitt er
jafnvíst að árleiga hækkar með vax-
andi fjölda físka.
Hins vegar má leiða getum að því
að dagar netaveiðanna séu senn tald-
ir vegna verðfalls á laxi með tilkomu
eldis- og hafbeitarstöðva. Það má vel
skilja söknuð þeirra sem stundað
hafa þessa atvinnu í sumum tilvikum
mann fram af manni en enginn fær
snúið þróuninni við.
eftir Gylfa
Pólsson